Eén voor allen…
3.3 Nasser en publieke opinie
Sinds de negentiende eeuw heeft het groeiende politieke bewustzijn een grote rol gespeeld in de creatie van politiek, ideologieën en instituten. Hierdoor is de publieke opinie steeds belangrijker geworden voor politici en beleidsmakers.237 Mass opinion is het deel van de publieke opinie dat volgens politicoloog Philip Reynolds wordt gevormd door de massa’s. Hij omschrijft het als ‘generally ill-informed, inarticulate and with little influence, particularly in foreign policy.’ De enige invloed van mass opinion op buitenlands beleid is dat het ‘broad limits’ kan stellen aan gedrag van leiders.238 In navolging van Reynolds definitie stelt de politicologe Shaheen Ayubi dat ook in Egypte mass opinion slechts een beperkte invloed had op Nassers regime. Nassers charismatische autoriteit maakt vooral het publiek vatbaar voor zijn ideeën en waarden, niet andersom.239 Ayubi’s analyse laat echter maar één kant van de medaille zien. Dawisha wijst terecht op de ‘dichotome situatie’ die ontstaat bij een
charismatische band. Om deze in stand te houden moet de leider ‘an intense receptivity to mass demands’ tentoonspreiden. De ideologisch beladen boodschap van Nasser schiep een
235 Podeh, The decline of Arab unity, (1999) p. 45.
236 ‘The speech given by president Gamal Abdel Nasser celebrating Union Day in Gomhouriya Square, 21/02/1959’, http://nasser.bibalex.org/Speeches/browser.aspx?SID=702&lang=en, bezocht op: 20-11-2016. 237 Mark Mazower, Governing the world: The history of an idea, (Londen : Penguin Books, 2012) p. 22. 238 Philip Reynolds, An introduction to international relations third edition, (New York : Longman Group, 1994) p. 86-86.
239 Shaheen Ayubi, Nasser and Sadat: Decision making and foreign policy (1970-1972), (Boston : University press of America, 1994) p. 15.
steeds kleinere ruimte waarin het beleid zich kon bewegen zonder het risico te lopen ‘of causing cognitive dissonance, and subsequently, alienation and rejection’.240
Voor Nasser, wiens populistische leiderschap sterk afhankelijk was van de massa’s, was mass
opinion ontzettend belangrijk. Populistische leiders maken gebruik van populaire sentimenten
onder de bevolking om steun en macht te winnen. Mass opinion is voor populisten dan ook een belangrijke politieke factor.241 De mobilisatie van de massa’s binnen het Nasseristische systeem gebeurde via drie wegen: een charismatische via Nasser, een ideologisch-politieke via de partij en een organisatorische via de bureaucratie. Zoals besproken in hoofdstuk één wilde het Egyptische regime de energie van de massa’s gebruiken zonder daarvoor invloed terug te geven. Dit lukte door middel van een authoritarian bargain met de verschillende segmenten in de samenleving. Vanaf 1955 kreeg massamobilisatie steeds meer momentum dankzij Nassers charismatische leiderschap. Nassers charisma werd de ruggengraat van het Nasseristische populisme, met name in de communicatie met en mobilisatie van de massa’s buiten Egypte.
Nasser realiseerde zich al vroeg welke potentiële kracht er achter mass opinion schuilging. Hij ontdekte dat een Arabisch nationalistische boodschap in combinatie met de radio de weg was naar het hart van het Arabische publiek. De steun van de massa’s zou zich vervolgens
uitbetalen in meer regionale invloed. Zodoende kreeg propaganda een belangrijke rol in de Egyptische buitenlandse politiek.242 Egyptische radiozenders spraken direct tot de Arabische massa’s. Culturele programma’s en politieke propaganda vormden de mass opinion naar Nassers qawmiyya boodschap en speelden in op de anti-imperialistische gevoelens in de regio. Dit stelde Egypte in staat om via de massa’s druk uit te oefenen op andere Arabische
regeringen en beperkingen te stellen aan hun beleid. Wanneer Arabische leiders tegen Nasser ingingen beschuldigde de Egyptische radio hen van ‘imperialistische collaboratie’ en stookte propaganda de bevolking op tot verzet.
Vanaf 1955 probeerde Egypte via steeds meer kanalen de Arabische publieke opinie te beïnvloeden. Egyptische technici, agenten en personeel werkten over de gehele Arabische wereld. Regelmatig werden zij betrapt op het verspreiden van propagandamateriaal en soms
240 Dawisha, Egypt in the Arab world, (1976) p. 94-95. 241 Poden; Winckler, Rethinking Nasserism, (2004) p. 10-11. 242 Dawisha, Egypt in the Arab world, (1976) p. 13.
zelfs wapens onder de bevolking. Egyptische leraren verspreidden de Nasseristische ideologie op buitenlandse scholen, zoals een Nederlandse ambassadeur in Jordanië observeerde:
‘Op sommige Jordaanse scholen is door het onderwijzend personeel op grote schaal het portret van Nasser verspreid onder de leerlingen. Hij wordt geprezen als de grote man van de Arabische landen en als bevrijder van deze landen van het Westerse juk.’243
Via verschillende wegen kreeg het Arabische publiek in verschillende landen het beeld gevoed van Nasser als leider der Arabieren, de man die daadwerkelijk loyaliteit van de Arabische gemeenschap verdiende. Mass opinion werd zo een belangrijk politiek instrument voor Egypte. Nasser onderstreepte dit in een brief aan de Amerikaanse president Johnson:
‘Het wapen van de Arabische revolutie is de massa. […] rustige diplomatie zou ons niet baten, omdat het mij zou beroven van de steun van mijn volk. Als ik met mijn wapen klaar wil staan, moet ik altijd gereed zijn om tot het Arabische volk te spreken. […] Anders zou ik gedwongen kunnen zijn te strijden zonder mijn wapen.’244
Behalve een instrument kan publieke opinie ook een grote hindernis zijn voor politici. Dit is waar audience costs hun intrede doen. Ook in de Arabische wereld was publieke opinie steeds belangrijker geworden voor het beleid van regeringen. Zaken waarmee sterke publieke sentimenten gemoeid waren zoals Israël, kolonialisme en qawmiyya dwongen Arabische leiders om hun beleid hierop aan te passen. De eerste Egyptische minister van informatie onder Nasser, Mohammed Abdel-Kader Hatem, stelde dat ‘[…] with the growing importance of public opinion, governments, even in non-democratic states, could no longer afford to flout prevailing popular sentiments.’245 Nasser was zich bewust van deze belemmerende functie van de publieke opinie. Hij gebruikte dit mechanisme vaak in zijn onderhandelingen met de VS. Toen de Amerikaanse staatssecretaris Dulles in mei 1953 opperde dat een verdedigingspact Egypte in staat stelde Brits personeel te laten aanblijven onder een gezamenlijke vlag antwoordde Nasser:
‘Als ik aan mijn volk zou gaan vertellen dat de status van de Engelsen hier verandert van die van bezetters in die van partners, alleen maar door van vlag te veranderen, zullen ze me uitlachen. Ze zullen hun vertrouwen in me verliezen en andere figuren zullen van onderaf opkomen en het vertrouwen van het volk winnen. Wanneer ik mijn volk niet meer zal leiden als nationalist, zullen de communisten het gaan leiden.’246
243 56742-2898 G.S. 243, ‘Groeiende Egyptische invloed in Jordanië’, ambassadeur te Caïro, 25 april 1956. In: Archiefbloknr.: Z92, Inv.nr(s).: 635-658.
244 Heikal, Nasser, (1973) p. 206.
245 M. Abdel-Kader Hatem, Information and the Arab cause, (Londen : Longman Group, 1974) p. 8. 246 Heikal¸ Nasser, (1973) p. 42.
Toen Dulles hierop voorhield dat een regering het denken van het volk moet kunnen beïnvloeden beweerde Nasser: ‘we can influence the people on every point except this’247 Naar alle waarschijnlijkheid overdreef Nasser de weinige invloed die het regime had op de publieke opinie om een sterkere onderhandelingspositie te krijgen. Wel toont het voorval aan dat Nasser goed wist welke politieke dynamiek er van de publieke opinie uitging.
In de jaren die volgden bleef de publieke opinie een geliefd onderhandelingsmiddel van Nasser. Wanneer de Amerikanen het niet eens waren met één van Nassers beslissingen of iets wensten dat hij niet zag zitten trok de Egyptische leider de publieke opinie kaart. Zijn uitleg was steevast dat hij geen andere koers dan de nationalistische kon volgen. Anders zou hij zijn publiek vervreemden en richting de communisten drijven. Sprekend met ambassadeur Hare in januari 1957 vertelde Nasser uitgebreid over zijn problemen met ‘[the] role and
manifestations of public opinion in influencing policy.’ ‘Popular emotions and reactions’ waren van levensbelang en constitueerden het voornaamste probleem in de regio. Net als Dulles wees Hare erop dat leiders verder moeten kijken dan de publieke opinie. En ook nu beweerde Nasser dat hij in dit geval geen keuze had:
‘Nasser’s only reply was to reiterate importance he attaches to people and to say he wanted to make them alive to nationalism and Arabism in order to combat communism. […] People can be led but only up to point.’248
Hare was niet volledig overtuigd door Nassers relaas dat zijn ‘political position is basically dependent on popular support, that such support [is] dependent on his beating [the] drums of nationalism and Arabism.’ Nassers AC tactiek om mass opinion te gebruiken voor een sterkere onderhandelingspositie ontging Hare niet. Hij rapporteerde Nassers verhaal als ‘having certain basis in fact but presented in such way as to arouse American apprehension re. Communist threat in Egypt […].’249 Daarbij erkende hij dat er een kern van waarheid zat in Nassers angst voor de publieke opinie. De vraag die daaruit oprijst is hoe groot die kern was.