Hoofdstuk 3: de Tocht der Tochten
3.3. Koning, keizer, admiraal schaatsen doen ze allemaal
‘Ik had een middagje vrij en vroeg Máxima mee te gaan schaatsen. We gingen naar de
Hofvijver bij Huis ten Bosch en daar op het ijs, heb ik haar gevraagd of zij met mij wilde trouwen.’256
De Koninklijke familie en het ijs hebben een lange geschiedenis. Koningin Wilhelmina was al van jongs af aan verknocht aan schaatsen, net als haar dochter Juliana. Het Oranjeschaatsvirus had een generatie overgeslagen, Beatrix was meer een supporter, De volgende generatie had het wel weer te pakken Willem-Alexander was ook een liefhebber. Op 30 maart 2001 vroeg de kroonprins zijn Máxima dan ook op het ijs van de Hofvijver ten huwelijk. Prinses Máxima verwachtte een kop warme chocolade melk te krijgen van Willem-Alexander, volgens haar ook een echte Hollandse traditie, maar het werd een huwelijksaanzoek.257 Het
huwelijksaanzoek op het ijs was de kers op de taart, in 1986 had Willem-Alexander de Elfstedentocht uitgereden. Willem-Alexander had zijn vuurdoop gehad en was klaar voor het huwelijk én het koningschap. Zijn voorvaderen hadden hun verdiensten op het slagveld verdiend, koning Willem-Alexander op het ijs.
De weergoden waren de schaatsliefhebbers goed gezind. Een jaar na de dertiende Elfstedentocht kon de veertiende al worden uitgeschreven op 26 februari. Eén van de laatste ooit in het winterseizoen uitgeschreven. Evert van Benthem wist opnieuw als eerste over de eindstreep te komen en werd voor de tweede keer de winnaar van de Elfstedentocht. De schaatsliefhebbers waren enorm blij met een tweede Elfstedentocht in zo’n korte tijd, maar het was voor de mythevorming niet goed.258 De Elfstedentocht werd te ‘gewoon’, terwijl de mythevorming en speculaties over de tocht een groot onderdeel zijn van de
Elfstedentochtbeleving. De belangstelling van de buitenlandse media nam ook af, waren er in 1985 nog honderden journalisten in 1986 waren het er maar enkele tientallen. Het
Elfstedenfenomeen was niet bijzonder genoeg meer nu de tocht zo kort na elkaar georganiseerd werd.259
De schaatsliefhebbers kon het niet schelen. De veertiende Elfstedentocht was nog populairder dan de voorgaande er deden meer deelnemers dan ooit tevoren mee (17316). Onder de deelnemers was ook een zekere W. A. van Buren. In de duisternis van de vroege ochtend kon de kroonprins nog enigszins anoniem over het ijs glijden, maar in de loop van de ochtend ontdekte presentator Mart Smeets het koninklijke geheim. Als Smeets via de televisie meldt: ‘deze tocht heeft een koninklijk tintje gekregen’ verspreid het nieuws zich als een lopend vuurtje en weet al gauw heel Nederland dat de kroonprins onder schuilnaam deel neemt aan de Elfstedentocht.260 Kroonprins Willem-Alexander, in zijn Marlboro-winterjas en
blauwe broek, werd al gauw opgemerkt door de toeschouwers. In Franeker werd de
kroonprins toegezonden door een enthousiast publiek: Willem, Willem! De schuilnaam W. A. van Buren had de kroonprins van zijn grootmoeder geleend.
256 Huub snoep ‘Het Koninklijk huis en de KNSB’, 14-11-2015 (geraadpleegd 29-12-2016
http://www.schaatsen.nl/verhalen/het-koninklijk-huis-en-de-knsb/ )
257 Ibidem
258 Nieuwsblad van het Noorden, 26-02-1986.
259 Leeuwarder Courant: hoofdblad van Friesland, 26-02-1986.
260 Redactie, ‘Koninklijk klunen tijdens de toertocht in 1986’, 26 februari 2016, http://nos.nl/artikel/2089201-koninklijk-klunen-tijdens-de-toertocht-in-1986.html (geraadpleegd 29 november 2016)
50 De deelname van Willem-Alexander kwam voort uit een weddenschap. Twee dagen voor de Elfstedentocht sloot Willem-Alexander op een middag een weddenschap af met een vriend. De kroonprins zou de Elfstedentocht gaan uitrijden voor de eer.261
De koninklijke familie had al vroeg belangstelling voor de schaatssport. Doordat koningin Wilhelmina een groot liefhebber was van schaatsen kreeg Juliana het met de
paplepel ingegoten. Het was koningin Juliana die in 1963 voor het eerst naar Fryslân afreisde om de winnaar van het nationale schaatsfestijn
persoonlijk in Leeuwarden geluk te wensen. Koningin Juliana vestigde hiermee een traditie, die haar dochter koningin Beatrix voortzette. De band tussen de Oranje-Nassau’s en Fryslân is sterk. Het Oranjehuis is in de achttiende eeuw gered door de Friese Willem Karel Hendrik Friso van Oranje-Nassau die zijn residentie in Leeuwarden had. Willem III de stadhouder van Holland, Zeeland, Utrecht, Gelre en Overijssel stierf in 1702 kinderloos, waarop Willem Karel Hendrik Friso in 1747 stadhouder van de Republiek werd.262
De monarchie, het nationale symbool bij uitstek en daardoor één van de belangrijkste onderdelen van de Nederlandse identiteit, aanvaarde de Elfstedentocht waardoor het een waar nationaal evenement werd. Het Elfstedenritueel werd zo opgenomen in de nationale
cultus, waarin de koning een rol ging spelen. De taak van de koning(in) in dit Elfstedenritueel is het feliciteren van de winnaar van de Elfstedentocht en daarnaast heeft de Elfstedentocht het slagveld vervangen om als koning faam te verwerven. De Elfstedentocht als proeve van bekwaamheid, de vorst die tweehonderd kilometer over ijs in barre omstandigheden kan doorstaan en daarmee koning winter bedwingt is geschikt voor het koningschap. De toekomst zal moeten uitwijzen of kroonprinses Amalia in de voetsporen van haar familie zal treden en evenals haar vader de Bonkevaart bereikt om het befaamde kruisje in ontvangst te nemen. Het Elfstedenkruis en de Elfstedentocht betekenden veel voor Willem-Alexander. Tijdens de inhuldiging op 23 april 2013 schitterde het Elfstedenkruisje op de borst van de koning (zie figuren 9 en 10). In december 2012 kreeg het Elfstedenkruis erkenning als
officiële Nederlandse onderscheiding.263 Het Elfstedenkruisje was de enige medaille waarvoor Willem-Alexander zelf had gewerkt, de overige medailles had hij gekregen vanwege zijn blauwe bloed.264
261 NOS interview Mart Smeets met kroonprins Willem-Alexander, 26 februari 2016
http://nos.nl/artikel/2089201-koninklijk-klunen-tijdens-de-toertocht-in-1986.html (geraadpleegd 15 november 2016)
262 Rita Mulder-Radetzky, ‘Schilderijencollecties van de Friese Nassau’s’ in: Negen eeuwen Friesland – Holland.
Geschiedenis van een haat-liefdeverhouding. Zutphen: Walburg Pers, 1997, 200.
263 ‘Plasterk erkent Elfstedenkruisje als onderscheiding, 21 maart 2013,
https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2013/03/21/plasterk-erkent-elfstedenkruisje-als-onderscheiding
(geraadpleegd 29 november 2016)
264 PINC, Eleven Cities Ice Skating Tour speech Wiebe Wieling, 10 december 2015,
https://www.youtube.com/watch?v=tndICNiK_m4 (geraadpleegd: 30-11-2016)
Figuur 9 Koning Willem-Alexander tijdens de inhuldiging
51 Nadat prinses Máxima haar ja-woord had gegeven op de Hofvijver trouwden zij op 2 februari 2002. Er was echter sprake van een Elfstedentocht rond die datum. Willem-Alexander
twijfelde of hij die dag, mocht de Elfstedentocht daadwerkelijk op zijn huwelijksdag vallen, toch niet naar Leeuwarden zou komen.265
De veertiende Elfstedentocht was een nog groter succes dan de dertiende en niet alleen omdat de kroonprins meereed. Er keken opnieuw acht a negen miljoen mensen naar de
Elfstedentocht op de televisie. Er waren in Fryslân een miljoen toeschouwers op de been en de wegen in Fryslân raakten hierdoor allemaal verstopt.266 De commissaris van de Koningin van Fryslân Hans Wiegel zag de Elfstedentocht als groot voorbeeld voor de Olympische Spelen. Amsterdam had zich gekandideerd voor de Olympische Spelen van 1992 en Wiegel wilde Fryslân promoten dus vloog hij met het Internationaal Olympisch Comité (IOC) over Fryslân. Mocht Amsterdam de Olympische Spelen toegewezen krijgen, dan moest het onderdeel zeilen in Hindeloopen plaatsvinden. In tegenstelling tot Amsterdam was Fryslân wel voorbereid. Vergeleken bij de Elfstedentocht waren de Olympische Spelen klein bier.267 De nacht van Leeuwarden ging vooraf aan de Elfstedentocht en mondde uit in een massaal volksfeest. Overal bliezen ‘hoempaorkesten’ zich de lucht uit de longen en hosten tienduizenden mee. Urenlang klonkt ‘It bêste lân fan d’ierde’ op uit de kelen van de
toeschouwers.268 Het gehos van tienduizenden toeschouwers kon niet iedereen waarderen. In de vroege ochtend waren er wat ongeregeldheden zoals toeschouwers die op auto’s stonden te dansen. Het grote alcohol gebruik leidde ertoe dat EHBO-posten het drukker hadden met mensen op de vaste wal dan op het ijs. Er werd zelfs gewaarschuwd: ‘Beerenburg moet niet
de twaalfde stad van de Elfstedentocht worden. Het zou triest zijn als de organisatie van de Elfstedentocht, die op het ijs zo glansrijk weet te winnen, op het droge de slag zou moeten verliezen.’269
265 NRC Handelsblad, 11-12-2001.
266 Leeuwarder Courant: hoofdblad van Friesland, 26-02-1986.
267 Nieuwsblad van het Noorden, 26-02-1986.
268 Het vrije volk: democratisch-socialistisch dagblad, 26-02-1986.
269 Leeuwarder Courant: hoofdblad van Friesland, 27-02-1986.
52 De organisatie moest ervoor zorgen dat de Elfstedentocht niet zou ontaarden in een ‘onfries
carnaval, een alcoholische janboel, stompzinnig olé-olé-gelal en Hollandse surrogaat.’270
Hoe moesten die overweldigende belangstelling in de toekomst gekanaliseerd worden? Er werd zelfs geopperd dat ‘een adem- en denkpauze van een paar jaar geen kwaad [zou]
kunnen.’.271 De massale aandacht voor de Elfstedentocht en het vele drinken was een
ontheiliging van de tocht.272 Het paste niet bij het Friese karakter van de tocht en zou een halt moeten worden toegeroepen.
270 Ibidem, 27-02-1986.
271 Ibidem, 27-02-1986.
272 Omrop Fryslân, documentaire De Alvestêdetocht. De moaiste bylden, de spannendste ferhalen, de grutste
53