Hoofdstuk 3: de Tocht der Tochten
3.4. Is it safier? De voorzitter zonder tocht
‘Beste mensen, ik heb geen goed nieuws. We kunnen op dit moment geen tocht
uitschrijven.’.273
In de winter van 2012 waren alle ogen gericht op Wiebe Wieling, sinds 2007 voorzitter van de Vereniging Friese Elfsteden, en zat heel Nederland in spanning te wachten op de verlossende woorden It is safier.274 Echter moest Wieling heel Nederland teleurstellen: een zestiende Elfstedentocht zat er niet in. De persconferentie op 8 februari 2012 maakte van Wieling in één klap een bekende Nederlander. De persconferentie werd nationaal en primetime uitgezonden, het NOS-journaal besteedde meer dan twintig minuten aan een tocht die niet doorging. De woorden van Wieling zorgden voor een golf van teleurstelling in heel Nederland. In het televisieprogramma De Wereld Draait Door traden voormalig langebaanschaatser Erben Wennemars, Mark Tuitert en Erik Hulzebosch op als deskundigen. Wennemars zat met tranen in zijn ogen toen hij hoorde dat de Elfstedentocht niet doorging. De gevoelens van
Wennemars vertolkten waarschijnlijk het gevoel van de hele natie bij het horen van het nieuws. De Elfstedentocht is waar alle marathonschaatsers jarenlang naartoe werken, maar niet alleen zij, heel Nederland zat te smachten naar een nieuwe Elfstedentocht. Mathijs van Nieuwkerk, presentator van De Wereld Draait Door belde elke dag met een ijsmeester of de eenden al kwaken, want dat betekent dooi!275
Het was twee weken eerder allemaal begonnen toen een koude golf Nederland aandeed. Heel Nederland droomde van een Elfstedentocht en de media begon zich op te maken op het spektakel met allerlei voorspellingen en speculaties. Alle journaals en televisierubrieken begonnen te anticiperen op de Tocht der Tochten.276
273 Omrop Fryslân, ‘In dreech mar unanym beslút: it kin net’, 8 februari 2012,
https://www.youtube.com/watch?v=5R9qbPPzsYE (geraadpleegd 2-12-2016)
274 Volgens de Telegraaf wilde Wiebe Wieling de tocht aankondigen met ‘It is safier’
http://www.trouw.nl/tr/nl/4508/Sport/article/detail/3167343/2012/02/09/Teleurstelling-troef-in-Nederlandse-kranten-geen-Tocht.dhtml (geraadpleegd 2-01-2017)
275 NRC Handelsblad, 8-02-1-2012
276 De Telegraaf, 30-01-2012.
54 Onder het mom van geen nieuws is ook nieuws, brachten de media nieuws over het ijs dat nog niet dik genoeg was. De voorpagina’s van de landelijke dagbladen stonden bol (zie figuur 9) van de zestiende Elfstedentocht. Het land raakte in de ban van de zestiende Elfstedentocht. Een nieuw medium social media had zijn intrede gedaan en had grote gevolgen voor de organisatie. Het nieuws dat de rayonhoofden vergaderden was uitgelekt via de social media. Het is niet duidelijk of het nu een serveerster was die een gesprek opving of de zoon van een rayonhoofd die op social media berichtte over de vergadering, maar binnen luttele uren was het hele land op de hoogte van de vergadering. De geest was uit de fles en het bestuur besloot om volledig transparant te communiceren en zelf met nieuws naar buiten te komen.277 ‘Het
zijn andere tijden. Door de komst van social media kunnen we niet meer vergaderen en meten en pas openheid van zaken geven als de Elfstedentocht 2012 daadwerkelijk gereden wordt.’278
In het verleden kon Hepkema nog in relatieve rust een Elfstedentocht organiseren zonder de enorme druk van de media. Die tijden waren voorgoed voorbij.
Het kiezen van een datum voor de Elfstedentocht kan worden vergeleken met het kiezen van een nieuwe paus. De tijd dat het college van kardinalen respectievelijk de bestuursleden van de vereniging in conclaaf zijn wacht de media ongeduldig af. Voor de media is elk detail nieuws, of het nou gaat om hoeveel centimeter ijs er ligt in de Luts of een meeuw die vertoeft op de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel.279 Het kan dagen duren voordat er een nieuwe paus dan wel een datum is gekozen. De kardinalen in de Sixtijnse Kapel
worden bijgestaan door de Heilige Geest, terwijl de bestuursleden worden bijgestaan door de rayonhoofden. De verlossing komt met de witte rook of een variant op it sil heve of it giet
oan. In Rome verscheen wel witte rook in 2013, maar niet in Leeuwarden in 2012.
In 2012 heeft het hele land drie dagen lang tussen hoop en vrees geleefd. In die drie dagen was Fryslân het middelpunt van Nederland, of zoals in het televisieprogramma Sonja
op zaterdag het omschreef in 1985: ‘Friesland was één dag Nederland en Nederland was Friesland.’.280 De rivier de Luts in Balk kreeg opeens nationale bekendheid, doordat dit het zwakke punt in de route was. In het noorden van Fryslân was het ijs op sommige plaatsen vijventwintig centimeter dik, terwijl in het zuiden er op sommige plaatsen slechts zes centimeter ijs lag. Er lag in het zuiden van Fryslân te veel sneeuw op het ijs, en ondanks de vele vrijwilligers en zelfs het leger die de sneeuw van het ijs ruimden groeide het ijs niet genoeg aan.281 Het ijs bleef te zwak in Balk, dat ondervond ook assistent-rayonhoofd Auke Hylkema die tot zijn nek door het ijs zakte. Met een prikstok wisten ze Hylkema uit het wak te halen, waarna hij doorweekt op huis aan moest.282
277 Interview voorzitter Vereniging de Friese Elf Steden Wiebe Wieling (persoonlijke communicatie, 15 november 2016)
278 De Volkskrant, 7-02-2012, interview met Wiebe Wieling.
279 De meeuw die tijdens het conclaaf in 2013 op de schoorsteen zat werd wereldnieuws en ging op social media viraal. https://www.nrc.nl/nieuws/2013/03/13/nog-geen-rook-in-zicht-maar-er-zat-wel-een-meeuw-op-de-schoorsteen-a1436463 (geraadpleegd 1-01-2017)
280 Leeuwarder Courant; hoofdblad van Friesland, 28-02-1985.
281 Pieter Sabel, ‘De Elfstedenkoorts – een reconstructie’, De Volkskrant, 9-02-2012,
http://www.volkskrant.nl/sport/de-elfstedenkoorts-een-reconstructie~a3167600/ (geraadpleegd 11 november 2016)
282 Karin de Mik, ‘De Luts, bij Sloten, is nog een probleem’, NRC Handelsblad, 6-02-2012,
https://www.nrc.nl/nieuws/2012/02/06/de-luts-bij-sloten-is-nog-een-probleem-12162306-a372066
55 De naastenliefde viert hoog tij met de komst van een Elfstedentocht. In het hele land zijn mensen in touw om het doorgaan van een Elfstedentocht te bevorderen. Er zijn altijd genoeg vrijwilligers die zich in het zweet willen werken om de ijsbanen sneeuwvrij te maken. De Friezen stellen massaal hun huizen beschikbaar als slaapplaatsen voor de duizenden
deelnemers die geen hotel meer kunnen vinden. In die periode is er voor veel mensen maar één ding belangrijk en dat is de komst van een Elfstedentocht. Als de Elfstedentocht dan eindelijk verreden kan worden zijn er veel barmhartige Samaritanen langs de route te vinden, die suikerklontjes en warme dranken uitdelen, helpen bij het klúnen of een bemoedigende leuze roepen. Er heerst een groot saamhorigheidsgevoel en op die ene dag vallen alle verschillen tussen mensen even weg.
Die saamhorigheid en naastenliefde komen in onze huidige samenleving misschien minder voor dan we zelf willen dat is waarschijnlijk één van de redenen dat de Elfstedentocht zo geliefd is. Het is volgens Wieling een evenement dat eigenlijk niet meer in deze tijd past: ‘en wer miskien wol folle mear behoefte oan is yn dizze wrâld’.283 De Elfstedentocht is hierdoor een hang naar het verleden waarin men het gevoel heeft dat de wereld toen
overzichtelijker was. De huidige tijd is een tijd van snelle veranderingen door globalisering, Europeanisering, multiculturalisering, secularisering en robotisering. De Elfstedentocht kan op die manier dienen als kompas voor de Nederlandse dan wel Friese identiteit en geeft een richting aan welke kant we op willen als samenleving. Wie zijn wij en waar staan we voor? Tijdens de Elfstedentocht komen er normen en waarden boven die anders in onze
maatschappij niet meer zo naar voren komen en worden als typisch Fries dan wel Nederlands ervaren. Dat maakt ons Fries dan wel Nederlander. In een tijd van vergaande secularisering geeft de Elfstedentocht ons opnieuw zingeving en een gevoel ergens bij te horen. Op die dag is er maar één doel en iedereen draagt zijn steentje bij om dat doel te verwezenlijken: het halen van het Elfstedenkruisje en daarmee het uitrijden van de tocht.
Zodra de rijders op het ijs staan raken ze beïnvloed door de magie van de
Elfstedentocht ‘(…) do hest in hillich doel, in heger doel, do silst en wolst it helje en do list
die net fan it iis aw helje, list die troch niks tsjin hoare’.284 Het verstand wordt overmeesterd
door de magie en er telt nog maar één ding. In 1985 kreeg een toerrijder enorm last van kramp en werd naar een hulppost begeleid en op een brancard gelegd. De toerrijder besefte plotseling dat dit het einde van zijn tocht was en weigerde daarop te gaan liggen en stapte met kramp en al weer het ijs op en reed verder. Tegenover de krant zei hij later: ‘Hoe je hem uitrijdt, is niet
belangrijk, als je hem maar uitrijdt.’285 In 1986 en 1997 reed Wieling de tocht zelf ook uit en
omschreef het gevoel dat je bekruipt als je eenmaal deelneemt aan de Elfstedentocht als volgt ‘De begjinst te riden, fan de Swette, en de gist in donker gat yn en dan tinkst, eigenlijk tinkst
net iens sa bot mear nij. Elke slach is der ien en sa gean je de hiele dei troch. Yn in soarte fan trance gist troch en de gist ek de hiele dei troch.’286
283 Interview voorzitter Vereniging de Friese Elf Steden Wiebe Wieling (persoonlijke communicatie, 15 november 2016).
284 Ibidem.
285 Het vrije volk: democratisch-socialistisch dagblad, 28-02-1985.
286 Interview voorzitter Vereniging de Friese Elf Steden Wiebe Wieling (persoonlijke communicatie, 15 november 2016)
56 De wereld is ontdaan van magie en geheimzinnige krachten zie de vergaande
technologisering, bureaucratisering en professionalisering van de organisatie. In een ver verleden kon de Elfstedentocht nog op een namiddag worden georganiseerd, maar die tijden zijn sinds 1963 voorbij. Tegenwoordig mogen er geen fouten meer worden gemaakt. De incidenten die plaatsvonden tijdens de tocht van 1942 zouden nu niet meer denkbaar zijn. Het bestuur heeft nu een grote verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid voor het welzijn van de deelnemers. Aan alles wordt gedacht, in dikke draaiboeken vastgelegd tot in het kleinste detail staat alles op papier. De vereniging is uitgegroeid van een amateurvereniging tot een moderne professionele vereniging. Er wordt intensief samengewerkt met de lokale en provinciale overheden, de veiligheidsteams, vervoersbedrijven en de rijksoverheid. De vereniging is tegenwoordig nauw betrokken bij de aanleg of verbouw van een brug aan de route. Mocht het nodig zijn dan betaalt de vereniging mee om de brug geschikt te maken voor de
Elfstedentocht door de brug te verhogen of een klúnplek aan te leggen.287
Er ligt nu een veel grotere druk op het bestuur om een tocht te organiseren dan voorheen. Niet alleen de media oefenen druk uit, maar ook commerciële partijen. Het Economisch Bureau van de ING berekende dat een Elfstedentocht de Friese economie een impuls van 0,2 procent groei opleverde, minstens 30 miljoen euro extra inkomsten.288
Daarnaast drukt de grote verantwoordelijkheid voor het welzijn van de rijders op het bestuur. Het bestuur moet er heel zeker van zijn dat een Elfstedentocht uitgeschreven kan worden. Een Elfstedentocht kan alleen uitgeschreven worden als de 22 rayonhoofden, hun assistenten en de bestuursleden unaniem instemmen. Het doel is altijd om een tocht uit te kunnen schrijven: ‘We wolle niks leaver dan de tocht organisearje, mar de feiligens stjit altiid foarop en at it net
kin, kin it net.’.289 Echter zodra de rayonhoofden bij elkaar komen wil de media direct weten of en wanneer de Elfstedentocht komt. Het bestuur kan niet een datum naar buiten brengen en die later weer intrekken zoals dat in het verleden nog wel eens het geval was. Als de
Elfstedentocht eenmaal van start is gegaan is het onmogelijk om de tocht te stoppen: ‘in tocht
is net mear te stoppen, it giet altiid troch.’.290 De rijders willen koste wat kost de finish halen
en zullen daar alles aandoen, niets houdt hen tegen, zelfs bevroren ledematen niet. De veiligheid van de rijders staat voor de vereniging voorop daarom: ‘Dy achterkant [van de organisatie] mat hiel professioneel wêze (…) mar de foarkant fan’e tocht bliuwt altiid
itselfde.’.291
Het karakter van de Elfstedentocht moet hetzelfde blijven: het klúnen, afstempelen, het inschrijven een dag voor de tocht en het aandoen van alle elf steden. In al die jaren dat de Elfstedentocht georganiseerd is, is hij nooit vlekkeloos verlopen, maar het karakter is altijd gelijk gebleven.
287 Omrop Fryslân, Interview Jan Oostenbrug, ijsmeester, De Alvestêdetocht. De moaiste bylden, de
spannendste ferhalen, de grutste helden. Aflevering: 13 Hoe no fierder (1997 - ?), 2009.
288 Henk van Lierop, ANP ‘ING: Friesland vaart wel bij Elfstedentocht’ 8-02-2012
289 Interview voorzitter Vereniging de Friese Elf Steden Wiebe Wieling (persoonlijke communicatie, 15 november 2016)
290 Ibidem.
57 Voor de organisatie betekend dit dat een tocht in achtenveertig uur na aankondiging
georganiseerd wordt, het volledig op vrijwilligers draait die allemaal afkomstig zijn uit Fryslân, volledig onafhankelijk is, de tocht onvoorspelbaar is en, wellicht het meest
belangrijke, de natuur die bepaalt.292 Het bestendige karakter van de Elfstedentocht maakt de tocht populair. De Elfstedentocht geeft mensen de mogelijkheid om één dag een gemeenschap van gelijke individuen te vormen.293 De gemeenschap voelt zich verbonden door rituelen en een hoger doel. De Friese Elfstedentocht maakt de Friezen zelfbewuster, maar doordat de Elfstedentocht onderdeel is geworden van de nationale identiteit overstijgt het nationaal besef het regionale bewustzijn. De tegenstellingen tussen Nederlanders en Friezen verdwijnen niet, maar worden ten tijden van de Elfstedentocht verkleind en daarmee aanvaardbaar. De
Nederlanders waarderen het Friese karakter van de Elfstedentocht als typisch Nederlands en zijn bij deze gelegenheid gecharmeerd van Fryslân en de Friese taal.294
292 Ibidem.
293 Kuiper, Hoe nationaal besef, 63.
58
Conclusie.
De Friese identiteit stond aan het begin van de twintigste eeuw onder druk. De Friese
identiteit werd gedomineerd door verlies, van taal, grondgebied, rijkdom en Friese sporten als hardrijden. De behoefte aan nieuwe tradities en symbolen stijgt in een tijd van snelle en hevige veranderingen, doordat oude tradities onder druk komen te staan. De modernisering, industrialisering en met name de eenwording van Nederland zorgden ervoor dat Fryslân een hevige transformatie onderging en werd hierdoor een geschikte voedingsbodem voor het ontstaan van invented traditions. Daarnaast vond de Elfstedentocht weerklank bij het volk en de elite, wat een voorwaarde is voor een succesvolle invented tradition. Fryslân stond bekend als het mekka van de ijssport met haar lange schaatstraditie. Het hardrijden en de spontane tochten langs de elf Friese steden. Vanwege de introductie van moderne sport, door heren zoals Mulier, werden hervormingen doorgevoerd waardoor traditionele lokale sporten werden beïnvloed. Het hardrijden werd hierdoor naar de marges gedreven, doordat het de
hervormingen niet doorvoerde. Het initiatief voor het organiseren van een Elfstedentocht door Mulier – die bekend was met de modernisering van de schaatssport – heeft ervoor gezorgd dat de mythische en tot de verbeelding sprekende Friese tocht gemengd werd met moderne
elementen. De spontane Friese tocht werd hierdoor gereguleerd, gestandaardiseerd en er kwam een wedstrijdvorm. Het is juist deze mix van traditionele en moderne elementen waardoor de tocht zo’n grote belangstelling kreeg.
De Elfstedentocht zou uitgroeien tot een nieuwe traditie die de Friezen houvast boden in onzekere tijden. De groeiende belangstelling in de eerste jaren van de tocht zorgden ervoor dat de Friezen een evenement kregen waarop ze zelfverzekerd hun identiteit konden beleven. De Friese identiteit werd voornamelijk in verlies gedefinieerd, maar op die ene dag werd dat vergeten en was Fryslân (voor Friezen) het centrum van de wereld. De tocht door het Friese land en langs Friese steden maakte dat Friezen trots konden zijn op hun ‘Fries-zijn’, zij konden dit uitten op die ene dag door de Friese vlag te hijsen en het Fries volkslied te zingen. Fryslân werd weer it bêste lân fan d’ierde, it Fryske lân fol eare en rom. Het conflict tussen het heden en verleden en daaruit voortvloeiende trauma van de Friezen is bepalend geweest voor de Friese identiteit. De Elfstedentocht heeft het Friese verleden met het heden
verbonden, waardoor het trauma enigszins geheeld werd. Het trauma bleef bestaan, aangezien de taal, de rijkdom en de vrijheid niet meer teruggewonnen werden, maar de Elfstedentocht maakte veel goed. Het zorgde ervoor dat de buitenwereld meer begrip kreeg voor die standvastige Friezen met hun eigen taaltje en gebruiken.
Het Friese karakter heeft de tocht tot een succes gemaakt. Het blijkt ook doordat soortgelijke tochten die buiten Fryslân werden georganiseerd nooit zijn uitgegroeid tot de omvang van de Friese Elfstedentocht. De kranten hebben hierin een grote rol gespeeld door mythevorming rond de Friese Elfstedentocht. Al in de negentiende eeuw schreven kranten over rijders die de tocht uitreden. De regionale kranten waren hierdoor bekend met de Elfstedentocht. De hardrijwedstrijden die enorm populair waren in Fryslân hadden ervoor gezorgd dat de ijssport ware volksfeesten werden. De opkomst van een massapers viel samen met de opkomst van ijsclubs die hardrijdwedstrijden organiseerden. De krant zorgde zo voor aandacht voor ijssport, wat leidde tot aanwas van ijsclubs en vice versa. Het nadeel voor kranten en media in het algemeen was dat er in een goede winter vele hardrijderijen waren, waardoor de nieuwswaarde verloren ging. De georganiseerde Elfstedentocht was juist een uniek media-evenement wat kon uitgroeien tot een mediaspektakel.
59 De wedstrijdtocht maakte het nog aantrekkelijker voor kranten, met name voor nationale kranten, want het bracht spanning en sensatie. Moderne kranten speelden in op het gevoel van lezers, de Elfstedentocht was hier uitermate geschikt voor. Een regionale krant als Het
Nieuwsblad van Friesland creëerde hierdoor een eigen Friese (verbeelde) gemeenschap. De
Friezen die Het Nieuwsblad van Friesland lazen werden op die manier betrokken bij de Friese gemeenschap en Nederlandse natie. De nationale pers – vanaf de eerste Elfstedentocht
aanwezig – had grote belangstelling en betrok op die manier de rest van Nederland bij de Elfstedentocht. De Elfstedentocht werd hierdoor onderdeel van de Nederlandse natie. Er ontstond een soort rivaliteit tussen Friezen en niet-Friezen. Een niet-Fries die de Friezen versloeg in hun eigen Friese tocht was een grote overwinning. Het geeft aan dat de Elfstedentocht vooreerst werd gezien als Friese tocht. De kranten – met name regionale – benadrukten ook het Friese karakter van de tocht.
Hoewel de initiatiefnemer van de Friese Elfstedentocht in Holland woonde, moest de Friese Elfstedentocht door en vanuit Fryslân georganiseerd worden. Het bestuur van de Vereniging de Friese Elf Steden heeft vanaf het begin altijd vastgehouden aan de
karakteristieke kenmerken. Ook al kwam er kritiek op de werkwijze en organisatie van het bestuur – voornamelijk buiten Fryslân – dan bleef het bestuur vasthouden aan de traditie. De eerste voorzitter Hepkema heeft hiervoor mede gezorgd, doordat hij grote invloed uitoefende op de organisatie en daarmee karakter van de tocht. Het was voor hem een voortzetting van de traditionele en historische Friese tocht, waaraan ‘gewone’ mensen deelnamen. De toerrijders moesten de tocht op hun gemak kunnen schaatsen en zo nu en dan kunnen uitrusten in een