Hoofdstuk 3: de Tocht der Tochten
3.1. De middeleeuwse boetetocht
‘Een felle oostenwind heeft de door de vorst verpoeierde sneeuw op vele plaatsen in ons land
opgewaaid tot metershoge banken, die enig wegverkeer volkomen onmogelijk maakten en hele dorpen – ook in Friesland – van de buitenwereld afgesloten. Vooral in Noord-Holland, Zuid-Holland, Zeeland, Gelderland, Overijssel, Utrecht en ook Groningen was de toestand oudejaarsavond en gister moeilijk.’206
In 1963 begon de winter in een ‘Siberisch stadium’. Hele dorpen in Fryslân raakten volkomen geïsoleerd. Dag en nacht waren de sneeuwploegen bezig om de wegen schoon te vegen, maar ze sneeuwden vrijwel direct weer dicht. Dit had grote gevolgen voor de Elfstedenroute: die was geheel ingesneeuwd. Het ijs onder de sneeuw begon te broeien. De vorst kon niet door de sneeuw heen dringen, waardoor het onbetrouwbaar werd. Normaliter waren er genoeg
vrijwilligers te vinden om de banen sneeuwvrij te maken, maar door de gure oostenwind en de strenge kou was er weinig animo.207
202 Zeker Nederland. VVD Verkiezingsprogramma 2017-2021, 58.
203 Redactie, ‘PVV: Elfstedentocht moet nationale feestdag worden’, 7 februari 2012.,
http://www.volkskrant.nl/vk/nl/9464/De-Elfstedentocht/article/detail/3161161/2012/02/07/PVV-Elfstedentocht-moet-nationale-feestdag-worden.dhtml (geraadpleegd 14 mei 2016) en Leeuwarder Courant, 14-01-2009
204 Kuiper, national besef, 67.
205 Menahem Blondheim en Tamar Liebes, ‘Television News and the Nation: The End?’, The Annals of the
American Academy of Political and Social Science, vol. 625 (2009), 182 – 195, 187.
206 Leeuwarder Courant: hoofdblad van Friesland, 2-01-1963.
41 Het bestuur was klaar voor een Elfstedentocht, het wachten was op het afnemen van de
strenge oostenwind en sneeuwval. In het voorgaande jaar was de Elfstedentocht niet doorgegaan, dus om teleurstelling dit jaar te voorkomen werd er nog geen datum
vastgesteld.208 Dit werd niet door een ieder gewaardeerd en de kritiek op het bestuur nam toe. Eindelijk vroor het zo hard, dat als de Elfstedentocht nu niet werd georganiseerd er nooit weer een Elfstedentocht zou komen. Het verantwoordelijkheidsgevoel van het bestuur was een camouflage voor het eigen tekortschieten, aldus kritiek in een ingezonden stuk.209 In dezelfde krant opperde een zekere R. van der W. om dan uit wanhoop maar een Vereniging Overdekte Elfstedenbaan op te richten als er zelfs in deze barre omstandigheden geen tocht kon worden georganiseerd. De hele Elfstedentochtroute zou overdekt moeten worden, dat zou in de zomer ook een hele attractie zijn.210 De Elfstedentochtliefhebbers hadden maling aan de grote sneeuwheuvels, zij wilden zo graag een Elfstedentocht. De emotie won het bij velen van de rede, maar het bestuur bleef standvastig.
Het Elfstedenbestuur wensten van de weergoden dooiweer. Dooi zou zorgen voor het smelten van de vele sneeuw. Het ijs zou daarna weer goed aan kunnen vriezen. De
Elfmerentocht was om deze reden al afgelast. De beide tochten over de Friese wateren vonden geen doorgang, maar desondanks vroor het wel -18,2 graden in Fryslân. Het record van 1940, toen vroor het -19,6 graden, werd bijna verbroken.211 De strengste vorst sinds
mensenheugenis en er kwam maar geen Elfstedentocht terwijl iedereen zat te wachten op de verlossende woorden van voorzitter Hoogland. Het bestuur was huiverig om de tocht uit te schrijven. In de eerste plaats was het ijs volledig bedekt door een dikke laag sneeuw en daarnaast was het ijs van zo’n slechte kwaliteit dat het een hele zware tocht zou worden. Hoogland riep alle Friezen op om het traject sneeuw vrij te maken. Er werd nog geen datum vastgesteld, maar Hoogland bleef positief.
De beste stuurlui staan aan wal, ook bij de Elfstedentocht en de kritiek zwol aan. Het bestuur had veel eerder moeten oproepen tot sneeuwruimen want dan zou de Elfstedentocht allang achter de rug zijn geweest.212 In het Algemeen Handelsblad verschenen een aantal kritische, maar humoristische columns over het handelen van het Elfstedenbestuur.
‘Zaterdagavond hebben de voormannen vergaderd, ze deden er over alsof er een nieuwe paus
zou worden gekozen, en toen ten slotte de heer Hoogland het woord ging richten tot de pers, sprak hij als Kennedy die een nieuwe actie tegen Cuba afkondigt.’.213
Volgens de schrijver hield Hoogland zoveel slagen om de arm, zodat kon worden opgemaakt dat de Friezen de tocht helemaal niet wilden uitschrijven. Durfden de Friezen soms niet een tocht te organiseren? Waren ze bang dat een Hollander of andere niet-Fries de overwinning zou behalen? Heel voorzichtig kondigde Hoogland aan dat de tocht donderdag zou kunnen worden verreden.
208 Friese Koerier: onafhankelijk dagblad van Friesland en aangrenzende gebieden, 2-01-1963.
209 Leeuwarder Courant: hoofdblad van Friesland, 3-01-1963.
210 Ibidem, 3-01-9163.
211 Het Vrije Volk: democratisch-socialistisch dagblad, 10-01-1963.
212 De Telegraaf, 14-01-1963, pagina 7.
42 Volgens de schrijver was het dan al te laat ‘Het wordt tijd, dat Holland iets op schaatsgebied
gaat organiseren – en dat hoeft dan waarachtig geen reis over elf steden te worden, want wij hebben er maar één: de Randstad. Dat is misschien weinig – maar het is uit een steenkoud hart. En daar gaat het maar om.’214 Het rituele klagen en bekritiseren van de organisatie en
het bestuur van de Elfstedentocht was ondertussen onderdeel van de Elfstedentocht traditie geworden. Het hoorde erbij en was al zo oud als de Elfstedentocht zelf. De kritiek kwam voornamelijk van buiten Fryslân en met de toenemende belangstelling voor de Elfstedentocht van buiten Fryslân nam ook de kritiek toe. De niet-Friezen hebben het al over een
Elfstedentocht als het maar even vriest en begrijpen niet waarom er geen Elfstedentocht komt. Dezelfde columnist van het Algemeen Handelsblad heeft in zijn column dit verschil tussen Friezen en niet-Friezen mooi beschreven.
‘Als elders in het land een elk het Nederlands klimaat vervloekt en kleumerig op zoek gaat
naar de oorkleppen, krassen ze in Sneek en Bolsward al hun eerste streken op het water, en tegen de tijd, dat wij door de koude bevangen raken hebben ze in Harlingen het gevoel, dat ze eindelijk op tempratuur komen.’ .215
Volgens een dertiende-eeuwse bron noemen de Romeinen de bewoners in ons kustgebied al Friezen, omdat het hier zo koud was.216 De Friezen waren een ander volk en kwamen pas echt tot hun recht als het goed vroor, aldus de columnist. De Friezen waren beter op de hoogte van de ijscondities en wisten of een tocht wel of niet verantwoord was, terwijl niet-Friezen
hiervan niet altijd op de hoogte waren. ‘Geen enkele Fries wordt ongeduldig als het vriest. Hij
weet, wat er voor nodig is een Elfstedentocht uit te schrijven. Alleen buiten Friesland rijst de vraag: hoe zit dat, komt er nog wat van?’.217
Mocht de Elfstedentocht uitgeschreven worden, dan zou het een hele zware tocht gaan worden. Een ‘monster-Elfstedentocht’ kopte De Telegraaf en een ‘Moordende tocht’ aldus de
Leeuwarder Courant.218 Ondanks de waarschuwingen schreven duizenden deelnemers zich in voor de Elfstedentocht. Het verlangen om de Tocht der Tochten te rijden was vele malen groter dan het gezonde verstand. Friezen werkten zich in het zweet om de banen sneeuwvrij te maken, zodat de tocht door zou kunnen gaan. Het hele land zat in spanning te wachten op de verlossende woorden. In de Groene Weide kwam eindelijk het hoge woord eruit: ‘Wij hebben
besloten om komende vrijdag de tocht definitief te laten doorgaan.’ De tientallen journalisten
noteerden snel de woorden van de voorzitter, waarop ze naar de telefoon stormden om de rest van Nederland op de hoogte te stellen.219
Voor het eerst zou ook de televisie aanwezig zijn om de tocht te verslaan. In het verleden waren er wel filmbeelden gemaakt, maar nog nooit had de televisie ter plekke verslag gedaan.
214 Algemeen Handelsblad, 14-01-1963
215 Ibidem, 11-01-1963.
216 Luit van der Tuuk, De Friezen. De vroegste geschiedenis van het Nederlandse kustgebied. Utrecht: Uitgeverij Omniboek, 2013, 47.
217 Algemeen Handelsblad, 15-01-1963.
218 De Telegraaf, 14,01-1963 en Leeuwarder Courant: hoofdblad van Friesland, 14-01-1963.
43 Verschillende filmteams zouden zich langs de route opstellen en bij Bartlehiem en de finish op de Grote Wielen zou er zelfs rechtstreeks worden uitgezonden.220 Er werd een helikopter geregeld om opnamen vanuit de lucht te maken.221 De programmering van de KRO en AVRO moesten wijken voor de Elfstedentocht. Al het materiaal waarover de Nederlandse Televisie Stichting (NTS) beschikte werd ingezet voor de uitzending.222 Een ploeg van 60 tot 70 man sterk moest zorgen voor de directe reportages van de tocht.223
De beelden zouden vanaf half twaalf op de televisie te zien zijn. Het filmmateriaal werd in Bolsward verzameld om vandaar naar Hilversum te worden gebracht. De barre weersomstandigheden maakten het werk van de televisieploeg echter bijna onmogelijk. De gladde wegen zorgden ervoor dat het materiaal niet op tijd arriveerde en niet kon worden overgebracht naar Hilversum.224 Koningin Juliana bracht redding door de films mee te nemen in de Fokker Friendship naar Soesterberg vanwaar een koerier ze verder naar Hilversum bracht.225 Hierdoor waren de enkele televisiekijkers alsnog afhankelijk van de radiomannen, die vanuit rumoerige cafés en kroegen de tocht versloegen.226 Niet alleen de nationale media maar ook verschillende Zweedse, Belgische, Duitse en Engelse kranten hadden speciale verslaggevers in Fryslân die verslag deden van de Elfstedentocht.227
Op vrijdagochtend 18 januari was het zover: de rijders reden het donker tegemoet in een witte, mistige wereld, op naar Sneek. Het bestuur had de afgelopen dagen in de maag gezeten met de organisatie, maar had de tocht toch door laten gaan. Echter tegen de middag moest het een deel van de tocht stop zetten. De meren Fluessen en Heegermeer waren door de ijzige wind volledig ingesneeuwd, de rijders die de meren nog niet hadden gepasseerd werden van het ijs gehaald.228
Ondanks de waarschuwingen voor de tocht hadden zich een record aantal deelnemers ingeschreven van bijna tienduizend rijders. De meningen in Fryslân waren verdeeld over het doorzetten van de Elfstedentocht. Een brugwachter dichtbij de start zei: ‘Gekkenwerk,
knettergek. Het is niet te doen.’.229 De brugwachter kreeg achteraf gelijk. Van de tienduizend startende rijders bemachtigden uiteindelijk slechts 129 het Elfstedenkruisje.230 Hylke
Speerstra en Piet Venema kwamen als eerste in Sneek en IJlst aan. Toen zij over de Zwette reden dacht Speerstra ‘der komt nooit ien yn Ljouwert, ûnder dizze omstandigheden’.231 Veel
rijders hadden last van bevroren ogen en ledematen, zo ook Speerstra, die bang was om blind te worden en is toen gestopt. Anderen dachten ‘ik wur blien, mar dat ferrekt my neat, der is
mar ien kear in de safolle jier in Alvestêdetocht dan mar blien’.232
220 Nieuwsblad van het Noorden, 17-01-1963.
221 De Telegraaf, 16-01-1963.
222 Algemeen Handelsblad, 16-01-1963.
223 De Telegraaf, 18-01-1963.
224 Algemeen Handelsblad, 18-01-1963.
225 Lolkama, Tocht der tochten, 178.
226 Algemeen Handelsblad, 18-01-1963.
227 Nieuwsblad van het Noorden, 14-01-1963.
228 Nieuwsblad van het Noorden, 18-01-1963.
229 Ibidem, 18-01-1963.
230 Ibidem, 19-01-1963.
231 Omrop Fryslân, Interview Hylke Speerstra, De Alvestêdetocht. De moaiste bylden, de spannendste ferhalen,
de grutste helden. Aflevering: 13 Hoe no fierder (1997 - ?), 2009.
44 De rijders hadden heel wat over om het geliefde kruisje te bemachtigen.
Libbe Kerstman uit IJlst was met pijn en moeite in zijn woonplaats aangekomen en staakte zijn poging: ‘Dit is moardzjen.’233 Met het uur werd de tocht zwaarder en vielen er steeds meer mensen uit. De tocht was zo zwaar dat Hoogland op de dag zelf nog verkondigde dat er deze winter beslist niet nog een Elfstedentocht gehouden zou worden, ook al zou er weer strenge vorst komen. Na deze Elfstedentocht zou de
belangstelling voor schaatsen wel even voorbij zijn.234 Ondanks de bittere kou was de belangstelling voor de Elfstedentocht groot. De Partij van de Arbeid (PvdA) hield op dezelfde dag een
partijcongres waar toch nog duizenden mensen aanwezig waren. Ook op het congres was het belangrijkste onderwerp de Elfstedentocht. Tussen de verschillende sprekers door werd het congres op de hoogte gehouden van de laatste stand van zaken.235
Op de Grote wielen waar de finish was had zich een grote mensenmassa verzameld. De finish kreeg een Oranje-randje toen een helikopter landde met daarin koningin Juliana en prinses Beatrix.
Tienduizenden mensen stormden het ijs op om een glimp op te vangen van de koningin én de helikopter. Beide een bijzonderheid in die tijd. Het ijs begon dreigend te kraken en boog door, terwijl door verschillende scheuren water op het ijs begon te lopen. Het was voor het eerst dat de koningin de Elfstedentocht kwam bekijken, maar het ‘erepodium’ van stropakken bleef onbemand. Het koninklijk gezelschap werd in allerijl in veiligheid gebracht aan de wal.236 Het publiek volgde niet het voorbeeld van de koningin om het ijs te verlaten. Achteraf is het een wonder dat de hele mensenmassa samen met het koninklijk gezelschap niet door het ijs is gezakt. Als de ijslaag het had begeven samen met de koningin en prinses waren de gevolgen niet te overzien.
De twaalfde Elfstedentocht stond meer dan ooit in de belangstelling en was de eerste grote televisie-Elfstedentocht. De televisie zond prachtige ‘Breugheliaanse’ plaatjes uit, maar toch bleef de radio onmisbaar.237 De televisie begon pas om één uur met de eerste ‘actuele’ beelden uit te zenden. Om op de hoogte te blijven van de verrichtingen moest je bij de radio zijn, van de start tot de finish werden er 23 radiorapportages aan gewijd. De mensen langs de route volgden de tocht op de voet doormiddel van een draagbare radio.238 De helse tocht werd uiteindelijk gewonnen door Reinier Paping. Paping werd in één klap een nationale held. Hij had de ‘hel van '63’ overwonnen, terwijl zovelen hadden moeten opgeven.
233 Leeuwarder Courant: hoofdblad van Friesland, 18-01-1963.
234 Ibidem, 18-01-1963.
235 Ibidem, 18-01-1963.
236 Friese koerier: onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 19-01-1963.
237 Nieuwsblad van het Noorden, 19-01-1963.
238 Leeuwarder Courant: hoofdblad van Friesland, 19-01-1963.
Figuur 8: De finish op de Grote Wielen (Leeuwarder Courant, 1963)
45