Hoofdstuk 4 Besluit
4. Implicaties voor het management en beleid en aanbevelingen voor verder onderzoek
Een belangrijke aanbeveling op beleidsniveau betreft het opzetten van een systematisch nationaal registratiesysteem omtrent diabetes. Zo’n nationaal diabetesregister is een essentiële stap richting meer kwaliteit in diabeteszorg. Door middel van registratie kunnen zorgverleners van elkaar leren en kan diabeteszorg beter vergeleken worden. Bovendien kan zo beter onderzocht worden wat de meerwaarde is van nieuwe medicijnen, behandelingen en hulpmiddelen en wordt het op termijn duidelijker wat de effecten van bepaalde behandelingen zijn in verhouding tot de kosten. Daarbij kunnen naast het diabetestype ook gegevens zoals bloeddruk, gewicht, bloedsuiker en cholesterol geregistreerd worden, gegevens die belangrijk zijn bij diabeteszorg. Dit alles laat toe om een beter inzicht te krijgen in onder meer de prevalentie- en incidentiecijfers, sterftecijfers en kosten verbonden aan diabetes in België (Diabetes Fonds, 2017).
Resultaten van inspanningen op gebied van preventie worden vaak pas op langere termijn zichtbaar. Beleidsmakers die een preventieprogramma lanceren, lopen zo het risico dat ze nooit de effecten van hun beleid kunnen waarnemen, maar dat dit ten goede komt aan hun opvolgers. Ook de institutionele structuur in België zet niet aan tot preventie, maar betekent eerder een rem op investeringen. De staatsstructuur in België en de verdeling van bevoegdheden vormen een complex geheel. Preventie valt immers (voornamelijk) onder de bevoegdheid van de gemeenschappen terwijl de ziekteverzekering op federaal niveau wordt beheerd. Dit betekent dat inspanningen van de gemeenschappen die resulteren in bijvoorbeeld besparingen, voornamelijk de autoriteiten op federaal niveau en de federale ziekteverzekering ten goede komen. Vlaanderen investeert met andere woorden in dit preventiebeleid terwijl ze er de vruchten niet (volledig) van kan plukken, hoewel preventie natuurlijk meer is dan enkel een financieel voordeel door kosten te vermijden. Daarnaast gooien de budgettaire beperkingen roet in het eten. Er kunnen 2 mogelijke oplossingen aangereikt worden om deze demotivatie voor meer preventie af te wenden, hoewel deze gezien de institutionele context in België niet vanzelfsprekend zijn. Een 1ste oplossing bestaat erin om alle bevoegdheden inzake gezondheid en preventie op gemeenschapsniveau of federaal niveau onder te brengen, maar omwille van de politieke gevoeligheid die gepaard gaat met bevoegdheidsverdelingen is dit geen evidente zaak. Een 2de oplossing houdt in dat de federale regering de gemeenschappen aanmoedigt om inspanningen te blijven leveren op vlak van preventie. Dit kan door een financiële compensatie te voorzien die in verhouding staat tot de geleverde inspanningen (uitgaven) en/of prestaties. Zo kan de compensatie gebaseerd zijn op de evolutie van bepaalde indicatoren zoals de prevalentie van DMT2. Dit zet de gemeenschappen bovendien aan tot een efficiënter gebruik van middelen. Dit klinkt veelbelovend, maar is in de praktijk niet vanzelfsprekend aangezien de meting van verschillende indicatoren ontbreekt of nog sterk betwist wordt en omdat de overheden, zowel op
76
federaal als gemeenschapsniveau, niet de enige verantwoordelijken zijn voor de gezondheidstoestand van hun inwoners. Dit is bovendien afhankelijk van bijvoorbeeld eerder genomen beleidsbeslissingen en de levensstijl van individuen. Een forfaitaire compensatie is daarentegen geen goede oplossing omdat dit vrijwel geen enkel aansporend effect zal hebben (Annemans, 2016; Daue & Crainich, 2008).
Beleidsmakers zouden meer aandacht moeten besteden aan preventie, maar dit is gemakkelijker gezegd dan gedaan. De invulling van onze staatstructuur maakt dat er continu moet onderhandeld worden over de besteding van middelen. De keuze van die verdeling is afhankelijk van veel factoren zoals de uitdagingen waar men op dat moment mee geconfronteerd wordt, de persoonlijke doelstellingen van beleidsmakers en de noden van de bevolking. Tegelijkertijd moeten er meer inspanningen geleverd worden vanuit het werkveld. Zo is er duidelijk wetenschappelijk onderzoek nodig die de doelmatigheid en/of efficiëntie van behandelingen aantonen. Deze studies kunnen beleidsmakers helpen om op een onderbouwde manier een stijging van het preventiebudget te verantwoorden. Niet alleen de bestuurders van dit land, maar ook de sector is bijgevolg verantwoordelijk om van preventie een bestuurlijke prioriteit te maken. Vanuit de Diabetes Liga werden bovendien enkele adviezen geformuleerd om de preventie van diabetes voor eens en voor altijd op de kaart te zetten. Zij adviseren om diabetes te verankeren als een onafhankelijk thema in een Vlaamse gezondheidsdoelstelling waar er concreet ingezet wordt op het aanpakken van diabetes als aandoening. Daarnaast opteren ze om een Vlaams bevolkingsonderzoek naar DMT2 op te zetten. Deze adviezen kunnen ertoe leiden dat verschillende acties en projecten zoals HALT2Diabetes niet langer enkel vrijblijvend zijn, maar dat ze op een systematische manier geïntegreerd worden in het preventiebeleid (A. Lampaert, persoonlijke communicatie, 27 april 2020).
Daarnaast werd het probleem van de ICER en het ontbreken van een expliciete financiële grenswaarde in België en op internationaal niveau aangekaart. Het ontbreken van deze drempelwaarde hoeft niet onmiddellijk een probleem te zijn, maar een duidelijk kader hoe men in de praktijk hiermee omgaat is wel belangrijk. Dit kan het gevaar van willekeur om bepaalde interventies wel of niet te implementeren tegengaan en vergroot de transparantie van het overheidsoptreden. Het KCE heeft een referentiekader opgesteld met richtlijnen voor farmaco- economische evaluaties. Economische evaluaties zijn momenteel enkel verplicht voor klasse 1 farmaceutische producten (geneesmiddelen met een toegevoegde therapeutische waarde) waarvoor een terugbetalingsaanvraag wordt ingediend terwijl de bepaling van de budget impact een maatstaf is voor alle geneesmiddelen die onder het systeem van terugbetaling wensen te vallen. Hoewel de wettelijke verplichting tot een economische evaluatie beperkt is, kunnen deze richtlijnen op alle medische interventies toegepast worden. Een mogelijkheid bestaat erin om elke
nieuwe medische interventie die op eender welke manier financieel wordt ondersteund aan deze verplichting tot gezondheidseconomische evaluatie te onderwerpen (Cleemput et al., 2012).
Tot slot is verder onderzoek naar de werkelijke kosten en effecten van HALT2Diabetes belangrijk om de kosteneffectiviteit te kunnen onderzoeken. Een volledig overzicht van alle kosten die gepaard gaan met de implementatie van het project is noodzakelijk om de financiële noden in kaart te brengen en af te wegen tegenover de huidige financiële ondersteuning. Ook alle effecten die zich, wellicht pas op langere termijn, manifesteren dienen opgevolgd te worden om waar nodig het project bij te sturen. Zodanig kan de besteding van middelen aan de preventie van DMT2 en specifiek voor HALT2Diabetes nog beter verantwoord worden.
X
BRONVERMELDING
Agentschap Zorg en Gezondheid. (2016). Financiering preventieve gezondheidsbeleid (niet
overdraagbare aandoeningen): beleidsonderdeel voeding en beweging. Geraadpleegd op
20 april 2020 via https://www.zorg-en-
gezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/Financiering_Preventie_Voeding_en_beweg ing.pdf
Agentschap Zorg en Gezondheid. (2019a). Meer armslag voor preventieve gezondheidszorg in
gemeenten. Geraadpleegd op 20 april 2020 via https://www.zorg-en- gezondheid.be/meer-armslag-voor-preventieve-gezondheidszorg-in-gemeenten
Agentschap Zorg en Gezondheid. (2019b). Het project ZoetZwanger bestaat 10 jaar. Geraadpleegd op 20 april 2020 via https://www.zorg-en-gezondheid.be/het-project-zoet- zwanger-bestaat-10-jaar
Agentschap Zorg en Gezondheid. (2019c). Oproep gelanceerd door de Vlaamse minister voor
Welzijn, Volksgezondheid, Gezin en Armoedebestrijding, Wouter Beke namens De Vlaamse regering op 20 december 2019 voor het sluiten van een beheersovereenkomst als partnerorganisatie in het kader van het Vlaamse preventieve gezondheidsbeleid: partnerorganisatie tabak. Geraadpleegd op 21 april 2020 via https://www.zorg-en-
gezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/Oproep%20PO%20Tabak%202019.pdf
Agentschap Zorg en Gezondheid. (z.d.-a). Beleid over preventieve gezondheidszorg. Geraadpleegd op 5 september 2019 via https://www.zorg-en-gezondheid.be/beleid-over- preventieve-gezondheidszorg
Agentschap Zorg en Gezondheid. (z.d.-b). Partnerorganisaties: Diabetes Liga. Geraadpleegd op 19 april 2020 via https://www.zorg-en-gezondheid.be/diabetes-liga
Agentschap Zorg en Gezondheid. (z.d.-c). Rookstopbegeleiding: terugbetaling van prestaties
tabakologie. Geraadpleegd op 20 april 2020 via https://www.zorg-en- gezondheid.be/rookstopbegeleiding
Agentschap Zorg en Gezondheid. (z.d.-d). Vlaams Instituut Gezond Leven. Geraadpleegd op 21 april 2020 viahttps://www.zorg-en-gezondheid.be/vlaams-instituut-gezond-leven
AIMU (2017). Diabetes Mellitus: Causes, Diagnosis and Management. Geraadpleegd op 9 april 2019, via https://www.aimu.us/2017/01/30/diabetes-mellitus-causes-diagnosis-and- management/
Alberti, K., Zimmet, P., & Shaw, J. (2007). International Diabetes Federation: a consensus on Type 2 diabetes prevention. Diabetic Medicine, 24(5), 451-463.
Albright, A., & Gregg, E. (2013). Preventing type 2 diabetes in communities across the U.S.: The National Diabetes Prevention Program. American Journal of Preventive Medicine, 44(4), doi:10.1016/j.amepre.2012.12.009.
Ali, M., Echouffo-Tcheuqui, J., & Williamson, D. (2012). How effective were lifestyle interventions in real-world settings that were modeled on the Diabetes Prevention Program? Health Affairs, 31(1), 67-75, doi: 10.1377/hlthaff.2011.1009.
American Diabetes Association. (2017). Prevention or delay of Type 2 diabetes.
Diabetes Care, 40(1), 44-47.
Annemans, L. (2016). Slim investeren in preventie. [PowerPoint-presentatie]. Geraadpleegd op 20 februari 2020
Arens, J., Hauth, W., & Weissmann, J. (2018). Novel app- and web-supported diabetes prevention program to promote weight reduction, physical activity, and a healthier lifestyle: Observation of the clinical application. Journal of Diabetes Science and Technology,
12(4), 831-838, doi:10.1177/1932296818768621
Barnett, A. H., & Kumar, S. (2006). Obesitas & Diabetes. Dordrecht: Pronounce editing life.
Basu, S., Seligman, H., & Bhattacharya, J. (2013). Nutritional policy changes in the supplemental nutrition assistance program: a microsimulation and Cost-Effectiveness analysis. Medical
Decision Making, 33(7), 937-948, doi:10.1177/0272989X13493971.
Bogers, R., Vijgen S., & Bemelmans, W. (2006). Costs of lifestyle interventions within health care
and the amount of weight loss achieved. Geraadpleegd op 11 mei 2020 via
https://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/260701002.pdf
CDC. (z.d.-a). National Diabetes Prevention Program. Geraadpleegd op 28 november 2019 via https://www.cdc.gov/diabetes/prevention/index.html
CDC. (z.d.-b). Cost-Effectiviness Analysis (CEA). Geraadpleegd op 28 april 2020 via https://www.cdc.gov/policy/polaris/economics/cost- effectiveness.html
Chatterjee, S., & Davies, M. J. (2015). Current management of diabetes mellitus and future directions in care. Postgraduate Medical Journal, 91, 612-621
Cleemput, I., Van Wilder, P., Vrijens, F., Huybrechts, M., & Ramaekers, D. (2008). Guidelines for Pharmacoeconomic Evaluations in Belgium, Health Technology Assessments (HTA). Brussels: Health Care Knowledge Centre (KCE); 2008. KCE Reports, 78C (D/2008/10.273/27)
Cleemput, I., Neyt, M., Van de Sande, S., Thiry, N. (2012). Belgische richtlijnen voor economische evaluaties en budget impact analyses: tweede editie. Health Technology Assessment (HTA). Brussel: Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE). 2012. KCE Report 183A. (D/2012/10.273/52)
Dallat, M., Soerjomataram, I., Hunter, R., Tully, M., Cairns, K., Kee, F. (2013). Urban greenways have the potential to increase physical activity levels cost-effectively. European Journal of
XII
Dambha-Miller, H., Day, A. J., Strelitz, J., Irving, G., & Griffin, J. (2019). Behaviour change, weight loss and remission of Type 2 diabetes: a community-based prospective cohort study.
Diabetic Medicine
Daue, F. & Crainich, D. (2008). De toekomst van de gezondheidszorg: diagnose en
remedies. Geraadpleegd via
https://www.itinerainstitute.org/wcontent/uploads/2016/10/pdfs/future_hc_nl 1.pdf
Departement Financiën en Begroting van de Vlaamse overheid. (z.d.). Handboek
begroting: Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Geraadpleegd op 4 september 2019 via
http://vormingbegroting.fenb.be/handboek- begroting/welzijn-volksgezondheid-en-gezin
Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. (z.d.). Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Geraadpleegd op 24 september 2019 via https://www.departementwvg.be/
Diabetes Fonds. (2017). Diabetesregister voor betere zorg. Geraadpleegd op 24 april 2020 via https://www.diabetesfonds.nl/over-diabetes/nieuws/diabetesregister-voor-betere-zorg
Diabetes Fonds. (z.d.). Metformine. Geraadpleegd op 8 mei 2020 via https://www.diabetesfonds.nl/over-diabetes/dagelijks-leven/medicijnen-bij-
diabetes/metformine
Diabetes Liga. (2016a). Preventie van type 2 diabetes bij volwassenen: Wetenschappelijk
dossier voor zorgverleners en intermediairen. Geraadpleegd op 11 februari 2019, via
https://www.diabetes.be/sites/default/files/docs/wetenschappelijkdossier_diabetespreven tie_febr2016.pdf
Diabetes Liga. (2016b). Persbericht : HALT2Diabetes preventie van type 2 diabetes is haalbare
kaart. Geraadpleegd op 10 december 2019 via
https://www.diabetes.be/sites/default/files/halt2diabetes_persberichthalt2diabetes_14dec 2016_0.pdf
Diabetes Liga. (2016c). HALT2Diabetes: preventie van type 2 diabetes in Vlaanderen is haalbare
kaart – Diabetes Liga stelt opmerkelijke resultaten van Vlaamse pilootprojecten voor.
Geraadpleegd op 19 april 2020 via https://www.diabetes.be/nieuwsbericht/halt2diabetes- preventie-van-type-2-diabetes-vlaanderen-haalbare-kaart-diabetes-liga
Diabetes Liga. (2018). Zorgsystemen en voorzieningen bij diabetes. Geraadpleegd op 20 april
2020 via
https://www.diabetes.be/sites/default/files/brochure_zorgsystemen_spread_def_150518. pdf
Diabetes Liga. (2019a). Wat is diabetes?. Geraadpleegd op 6 februari 2019, via https://www.diabetes.be/wat-diabetes
Diabetes Liga. (2019b). Persbericht: Preventie meer dan ooit nodig! Geraadpleegd op 13 april 2020 via https://www.diabetes.be/nieuwsbericht/persbericht-preventie-meer-dan-ooit- nodig
Diabetes Liga. (2019c). Gezondheidskompas brengt diabetesrisico Vlaming in beeld en wijst de weg naar gezonde levensstijl. Geraadpleegd op 20 april 2020 via https://www.diabetes.be/nieuwsbericht/gezondheidskompas-brengt-diabetesrisico-
vlaming-beeld-en-wijst-de-weg-naar-gezonde
Diabetes Liga. (z.d.-a). HALT2Diabetes. Geraadpleegd op 6 december 2019 via https://www.diabetes.be/halt2diabetes
Diabetes Liga. (z.d.-b). Adviesrapport HALT2Diabetes: Een beleidsmatig advies voor de
preventie van type 2 diabetes en geassocieerde cardiovasculaire aandoeningen in Vlaanderen. Geraadpleegd op 28 april 2020
Diabetes Liga. (z.d.-c). HALT2Diabetes: Diabetespreventie in Vlaanderen is een haalbare kaart. [PowerPoint-presentatie]. Geraadpleegd op 14 mei 2020 via https://docplayer.nl/112334312-Halt2diabetes-diabetespreventie-in-vlaanderen-is-een- haalbare-kaart.html
Diabetes UK. (z.d.). Weight loss and diabetes. Geraadpleegd op 19 november 2019 via https://www.diabetes.org.uk/guide-to-diabetes/enjoy-food/eating-with-diabetes/whats- your-healthy-weight/lose-weight
Dierick, M., Ansseau, M., D’haenen, H., Peuskens, J., & Linkowski, P. (2003). Handboek
psychofarmacotherapie. Gent: Academia Press.
Dimova, E., Mohan, A., Swanson, V., & Evans, J. (2017). Interventions for prevention of type 2 diabetes in relatives: A systematic review. Primary Care Diabetes, 11(4), 313-326.
Domus Medica. (z.d.). HALT2Diabetes. Geraadpleegd op 9 december 2019 via https://domusmedica.be/kennisdomein/preventiegezondheidspromotie/halt2diabetes
Duijzer, G., Haveman-Nies, A., Jansen, S., ter Beek, J., van Bruggen, R., Willink, M., … Feskens, E. (2017). Effect and maintenance of the SLIMMER diabetes prevention lifestyle intervention in Dutch primary healthcare: a randomised controlled trial. Nutrition &
Diabetes, 7(5), doi: 10.1038/nutd.2017.21.
Duijzer, G., Bukman, A., Meints-Groenveld, A., Haveman-Nies, A., Jansen, S., Heinrich, J., … de Wit, A. (2019). Cost-effectiveness of the SLIMMER diabetes prevention intervention in Dutch primary health care: economic evaluation from a randomised controlled trial. BMC
Health Services Research, 19(824)
Englert, H., Diehl, H., Greenlaw, R., & Aldana, S. (2012). The effects of lifestyle modification on glycemic levels and medication intake: The Rockford CHIP. In Capelli, O., Primary Care
XIV
2020 van https://www.intechopen.com/books/primary-care-at-a-glance-hot-topics-and- new-insights
European Coalition for Diabetes. (2014). Diabetes in Europe policy puzzle: the state we are in. Geraadpleegd op 4 september 2019 via https://idf.org/our-network/regions-
members/europe/publications-and-resources/56-diabetes- in-europe-policy-puzzle.html
Europese Commissie. (2017). State of Health in the EU: België Landenprofiel Gezondheid
2017. Geraadpleegd op 18 december 2019 via
https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/state/docs/chp_be_dutch.pdf
Federale Overheidsdienst Sociale Zekerheid. (z.d.). Consumption of Health Care Services by
Function. Geraadpleegd op 18 december 2019 via
https://socialsecurity.belgium.be/nl/cijfers-van-sociale-bescherming/statistieken- sociale- bescherming/gezondheidsrekeningen
Gezondheid en Wetenschap. (z.d.). Suikerverlagende geneesmiddelen bij diabetes type 2.
Geraadpleegd op 28 april 2020 via
https://www.gezondheidenwetenschap.be/richtlijnen/suikerverlagende-geneesmiddelen- bij-diabetes-type-2
Gillies, C., Abrams, K., Lambert, P., Cooper, N., Sutton, A., Hsu, R., & Khunti, K. (2007). Pharmacological and lifestyle interventions to prevent or delay type 2 diabetes in people with impaired glucose tolerance: systematic review and meta-analysis. BMJ, 334(7588), 299, doi: 10.1136/bmj.39063.689375.55.
Griauzde, D., Kullgren J., Liestenfeltz, B., Ansari, T., Johnson, E., Fedewa, A., … Heisler,M. (2019). A mobile phone-based program to promote healthy behaviors among adults with prediabetes who declined participation in free diabetes prevention programs: Mixed- methods pilot randomized controlled trial. JMIR mHealth and uHealth, 7(1), doi: 10.2196/11267.
Gress, T., Nieto, J., Shahar, E., Wofford, M., & Brancati, F. (2000). Hypertension and antihypertensive therapy as risk factors for type 2 diabetes mellitus. The New England
Journal of Medicine, 342, 905-912, doi:10.1056/NEJM200003303421301
Herman, W., Hoerger, T., Brandle, M., Hicks, K., Sorensen, S., Zhang, P., … Ratner, R. (2005). The cost-effectiveness of lifestyle modification or metformin in preventing type 2 diabetes in adults with impaired glucose tolerance. Annals of Internal Medicine, 142(5), 323-332.
Herman, W. (2017). The global agenda for the prevention of type 2 diabetes. Nutrition review,
75(1), 13-18, doi: 10.1093/nutrit/nuw034.
Institute for Health Metrics and Evaluation. (z.d.). Belgium. Geraadpleegd op 18 december 2019 via http://www.healthdata.org/belgium
Intermutualistisch Agentschap. (2019). Synthese van de IMA-studie: Sociale ongelijkheden op
het vlak van gezondheid. Geraadpleegd op 23 oktober 2019 via https://ima- aim.be/IMG/pdf/ongelijkheid_in_gezondheid_-_synthese_nl.pdf
International Diabetes Federation. (2016). Cost-effective solutions for the prevention of type 2
diabetes. Brussels, Belgium: International Diabetes Federation, 2016 www.idf.org/preventiontype2diabetes
International Diabetes Federation. (2017). IDF Diabetes Atlas: Eight edition 2017.
Geraadpleegd op 27 februari 2019, via
http://diabetesatlas.org/IDF_Diabetes_Atlas_8e_interactive_EN/
International Diabetes Federation. (2019). IDF Diabetes Atlas: Ninth edition 2019.
Geraadpleegd op 27 november 2019 via
https://www.diabetesatlas.org/upload/resources/2019/IDF_Atlas_9th_Edition2019.pdf
International Diabetes Federation. (z.d.). About diabetes: Diabetes risk factors. Geraadpleegd op 7 maart 2019 van https://www.idf.org/aboutdiabetes/what-is-diabetes/risk-factors.html
Jacobs-van der Bruggen, M., Bos, G., Bemelmans, J., Hoogenveen, R., Vijgen, S., & Baan, C. (2007). Lifestyle interventions are cost-effective in people with different levels of diabetes risk. Diabetes Care, 30(1), 128-134, doi: 10.2337/dc06-0690.
Jakicic, J., Davis, K., Rogers, R., King, W., Marcus, M., Helsel, D., … Belle, S. (2016). Effect of wearable technology combined with a lifestyle intervention on long-term weight loss: The IDEA Randomized Clinical Trial. JAMA, 316(11), 1161-1171, doi: 10.1001/jama.2016.12858.
KCE. (z.d.). Health Technology assessment. Geraadpleegd op 24 april 2020 via https://kce.fgov.be/nl/health-technology-assessment
Kent, L., Morton, D., Hurlow, T., Rankin, P., Hanna, A., & Diehl, H. (2013). Long-term effectiveness of the community-based Complete Health Improvement Program (CHIP) lifestyle intervention: a cohort study. BMJ Open, 3(11), 1-9, doi:10.1136/bmjopen-2013- 003751.
Kent, L., Morton, D., Rankin, P., Mitchell, B., Chang, E., & Diehl, H. (2014). Gender differences in effectiveness of the Complete Health Improvement Program (CHIP) lifestyle intervention: an Australasian study. Health Promotion Journal of Australia, 75(2), 72-77, doi: 10.3148/75.2.2014.72.
Kent, L., Morton, D., Rankin, P., Gobble, J., & Diehl, H. (2015). Gender Differences in Effectiveness of the Complete Health Improvement Program (CHIP). Journal of Nutrition
Education and Behavior, 47(1), 44-52.
Koeck, PH., Bastiaens, H., Benhalima, K., Cloetens, H., Feyen, L., Sunaert, P., … Nobels, F. (2015). Diabetes Mellitus Type 2: richtlijn voor goede medische praktijkvoering.
XVI
Geraadpleegd op 3 september 2019 via
https://domusmedica.be/sites/default/files/Richtlijn%20Diabetes_0.pdf
Knowler, W., Barrett-Connor,E., Fowler, S., Hamman, R., Lachin, J., Walker, E., Nathan D. (2002). Reduction in the incidence of type 2 diabetes with lifestyle intervention or methformin. The New England Journal of Medicine, 346(6), 393-403, doi: 10.1056/NEJMoa012512
Lampaert, A. & Van Pottelbergh, I. (2017). HALT2Diabetes onder de loep: resultaten van een lokaal pilootproject ter preventie van type 2 diabetes en cardiovasculaire aandoeningen.
Tijdschrift voor voeding & diëtetiek, 2,25-30.
Landsbond van de Onafhankelijke Ziekenfondsen. (2012). Health Technology Assessment: Een kostbaar hulpmiddel voor ons gezondheidsbeleid? Health Forum, 11, 7-14
Lean, M., Leslie, W., Barnes, A., Brosnahan, N.,Thom, G., McCombie,L., … Taylor, R. (2017). Primary care-led weight management for remission of type 2 diabetes (DiRECT): an open- label, cluster-randomised trial. The Lancet, 391(10120), 541-551, doi:10.1016/S0140- 6736(17)33102-1
Li, G., Zhang, P., Wang, J., Gregg, E., Yang, W., Gong, Q., … Bennett, P. (2008). The long-term effect of lifestyle interventions to prevent diabetes in the China Da Qing Diabetes Prevention Study: a 20-year follow-up study. The Lancet, 371(9626), 1783-1789, doi:10.1016/S0140-6736(08)60766-7.
Li, R., Zhang, P., Barker, L., Chowdhury, F., & Zhang, X. (2010). Cost-effectiveness of interventions to prevent and control diabetes mellitus: A systematic review. Diabetes care,
33(8), 1872-1894, doi:10.2337/dc10-0843
Li, R., Qu, S., Zhang, P., Chattopadhyay, S., Gregg, E., Albright, A., Hopkins, D., & Pronk, N. (2015). Economic evaluation of combined diet and physical activity promotion programs to prevent type 2 diabetes among persons at increased risk: a systematic review for the community preventive services task force. Annals of Internal Medicine, 163(6), 452-460, doi:10.7326/M15-0469.
Lifestyle Medicine Institute. (2019). CHIP. Geraadpleegd op 4 februari 2019 via https://chiphealth.com/
Ligthart, S., van Herpt, T., Leening, M., Kavousi M., Hofman, A., Stricker, B., van Hoek, M., Sijbrands, E., Franco, O., & Dehghan A. (2016). Lifetime risk of developing impaired glucose metabolism and eventual progression from prediabetes to type 2 diabetes: a prospective cohort study. The Lancet: Diabetes & Endocrinology, 4(1), 44-51. doi:10.1016/S2213-8587(15)00362-9
Lindström, J., Louheranta, A., Mannelin, M., Rastas, M., Salminen, V., Eriksson, J., … Tuomilehto, J. (2003). The Finnish Diabetes Prevention Study. Diabetes Care, 26(12), 3230-3236, doi: 10.2337/diacare.26.12.3230.
Lindström, J., Ilanne-Parikka, P., Peltonen, M., Aunola, S., Eriksson, J., Hemiö, K., … Tuomilehto, J. (2006). Sustained reduction in the incidence of type 2 diabetes by lifestyle intervention: follow-up of the Finnish Diabetes Prevention study. The Lancet, 368(9548), 1673-1679, doi:10.1016/S0140-6736(06)69701-8.
Look AHEAD Research Group. (2012). Association of an intensive lifestyle intervention with remission of type 2 diabetes. JAMA, 308(23), 2489-2496, doi:10.1001/jama.2012.67929.
Ludwig, J., Sanbonmatsu, L., Gennetian, L., Adam, E., Duncan, G., Katz, L., … McDade, T. (2011). Neighborhoods, Obesity and Diabetes: A Randomized Social Experiment. The New England Journal of Medicine, 365, 1509-1519, doi: 10.1056/NEJMsa1103216.
Luyten, J. (z.d.). Basisprincipes van economische evaluatie in de gezondheidszorg [PowerPoint-presentatie]. Geraadpleegd op 14 mei 2020
Marion, J. (2007). The dilemma of weight loss in diabetes. Diabetes Spectrum, 20(3), 133- 136, doi: 10.2337/diaspect.20.3.133.
Massi-Benedetti. (2002). The cost of Diabetes Type II in Europe: The CODE-2 study.