De meeste voorbeelden van huwelijksdwang die professionals noemden, betroffen migrantengemeen-schappen. Dit was tijdens het veldwerk ook vaak de eerste associatie. Wanneer respondenten vertellen over huwelijksdwang in migrantengemeenschappen werden er verschillende aanleidingen genoemd. Bij een deel van de door respondenten genoemde gevallen ging het om gedwongen gearrangeerde huwe-lijken. In deze gevallen werd vaak de leeftijd van de huwelijkskandidaat als belangrijkste reden door de familie genoemd om een partner te gaan zoeken. Daarnaast noemden respondenten gevallen waarin er al afspraken waren gemaakt met de toekomstige schoonfamilie.
[…] Hij is jouw neef en we hebben met de familie afgesproken en je gaat mee en je moet trouwen met hem (mede-werker Somalische migrantenorganisatie).
Hierbij speelden er volgens de geïnterviewde professionals soms ook andere belangen van de ouders mee bij de partnerkeuze, zoals het in de familie houden van bezittingen, migratiemogelijkheden voor familieleden of de status van de huwelijkspartner.
In een ander deel van de door de professionals genoemde voorbeelden lag de aanleiding voor het gedwongen huwelijk in specifiek gedrag van de huwelijkskandidaten zelf, waarvoor de ouders een oplossing probeerden te zoeken in de vorm van een huwelijk. Hierbij ging het bijvoorbeeld om onge-huwde zwangerschappen of relaties, maar soms ook om gedragsproblemen:
Als de familie of ouders van het meisje merken dat het meisje bekend is geraakt met het begrip vrijheid en dat ze aangeeft dat ze haar vrijheid graag wil gebruiken, dus bijvoorbeeld naar een ver-jaardag van een vriendin te gaan of wat regelmatiger naar de bioscoop te mogen gaan, dan werkt dit als een signaal voor de ouders om na te denken over een huwelijk. De gedachtegang is hierbij vaak:
dan heeft zij iemand die haar onder controle kan houden of krijgen (medewerker migrantenvrouwenor-ganisatie, grote stad).
Dat is absoluut geen religie, dat heeft echt meer te maken met de cultuur en de tradities, maar ook vanwege eerherstel. Bijvoorbeeld als iemand al is ontmaagd dat ze zo snel mogelijk haar eer willen herstellen als ze hun dochter laten trouwen met degene waarvan ze zegt dat ze daar seks mee heeft gehad of van wie ze zwanger is, want dan is de eer als het ware hersteld. Ten minste in zoverre, want daar gaat de gemeenschap dan over. Het heeft ook te maken met wangedrag. Waarbij de eer van de familie in het geding komt. Als je komt uit een gemeenschap waar heel veel controle is en waar bepaalde regels zijn, daar wil je ook gewoon bij blijven horen. En op het moment dat een van je familieleden iets verkeerds doet in de ogen van de gemeenschap, oftewel er wange-drag is, dan val je buiten de boot (medewerker SHG, grote stad).
Deze twee citaten verschillen in die zin dat in het verhaal van de eerste professional het in de percep-tie van de ouders vooral om het welzijn van het meisje gaat. Het gedwongen huwelijk waarover de tweede professional vertelt, richt zich daarentegen vooral op de gevolgen voor de eer van de familie.
Een meer uitzonderlijke categorie zijn de ouders die een partner voor hun kind gaan zoeken als oplossing voor een bepaald probleem. Een medewerker van een welzijnsorganisatie vertelde bijvoor-beeld hoe ouders voor een kind met een beperking of handicap op zoek gaan naar een geschikte partner in het land van herkomst, die dan ook voor de persoon met de beperking kan zorgen:
[…] dat een aantal cliënten die een beperking hebben wel een gedwongen huwelijk zijn aangegaan. In Turkije bijvoorbeeld, met een partner/ kandidaat die geen beperking heeft. Dat is met het doel eigenlijk dat die de zoon of de dochter kan verzorgen, dat die de verantwoordelijkheid kan nemen voor diegene met een beperking. Dat valt ook natuurlijk onder een gedwongen huwelijk. Meestal zien we ook, horen we ook, dat het een kandidaat is die in armoede zit. Het is een soort vlucht eigenlijk uit de armoede, accepteren om met iemand te gaan trouwen die een beperking heeft in Nederland. […] Een soort oplossing voor hun zoon. Dat hij een gezin heeft, dat hij misschien straks toch kinderen krijgt (medewerker welzijnsorganisatie, middelgrote stad).
Er was een vrouw die doof was en die dacht ‘Wie wil er nou met een dove trouwen?’ Dat heeft ze haar hele leven begrepen. Op een gegeven moment krijgt ze een huwelijksaanzoek. Maar door die onzekerheid, ze heeft niets anders meegekregen dan dat ze niet goed genoeg is door haar handicap, werd ze dan toch gedwongen om te trouwen. ‘De mogelijkheid doet zich voor en wanneer kan het nog een keer voorkomen? Het maakt niet uit hoe hij eruitziet, wie het is, je gaat gewoon trouwen, punt.’ De ouders zijn onzeker, dochter is onzeker, en dan doet zich toch een mogelijkheid voor. En ook de ouders ervaren druk. Het liefst willen ze de dove dochter ook getrouwd zien, dat is toch het ideaalbeeld van de ouder (medewerker welzijnsorganisatie grote stad).
In een enkel geval zagen professionals dat huwelijksdwang voorkomt nadat een ongehuwd familielid slachtoffer is geworden van seksueel geweld. Een dergelijke situatie lost de familie dan op met een huwelijk onder dwang. Een huisarts vertelde hoe de ouders van een verkracht meisje probeerden de situatie op te lossen door een man voor haar te zoeken:
Ik heb dat ook wel eens meegemaakt, dat een meisje verkracht is en dat dit dan de ‘oplossing’ is, ze werd dan meegenomen en uitgehuwelijkt aan iemand anders die haar wel wilde hebben. Kennelijk zijn daar afspraken over gemaakt met die man, die wat zwakbegaafd was. En dat meisje was toen de klos. Ze heeft toen een abortus ondergaan, de familie heeft dat toegestaan, maar daarna is ze eigenlijk heel snel uitgehuwelijkt en dat huwelijk was niet plezierig (huisarts, grote stad).
Er werden door de geïnterviewde professionals verschillende vormen van dwang beschreven. In de meeste gevallen ging het om sociale druk of psychische dwang. Een respondent maakte onderscheid tussen ‘zichtbare dwang’, zoals isolatie, ontvoering en het afnemen van belangrijke papieren en
‘onzichtbare dwang’:
Veel vaker ervaren dames wel dwang, maar is deze niet zichtbaar. Ze durven geen nee te zeggen, doen wat er van hen verwacht wordt. Als er een ‘bezichtiging’ komt gaan ze koffie halen. Ook psychische mishandeling komt voor: ‘Jij bent niets waard.’ Dat heeft ook invloed (medewerker SHG, grote stad).
Heel veel geestelijk: ‘Ben ik niet goed genoeg voor je, wat doe je ons aan, wij zijn ook gearrangeerd uitgehuwe-lijkt.’ Als je ouders dat tegen je zeggen is dat heel veel geestelijke dwang (medewerker migrantenorganisatie, grote stad).
Ook angst voor uitsluiting of het verliezen van het contact met familie werd veel genoemd als vorm van sociale dwang. Sommige professionals noemen naast psychische en sociale druk ook voorbeelden van (dreigen met) fysiek geweld en achterlating als manieren om mensen tot een huwelijk te dwingen:
Het is bijvoorbeeld voorgekomen dat een meisje ongewenst zwanger was of dat de familie erachter is gekomen dat ze seks heeft gehad voor het huwelijk. En dan wordt er zo snel mogelijk gekeken of ze met diegene kan trouwen en daarbij kan zeker sprake zijn van lichamelijk geweld, maar ook, weet je, het zijn toch vaak jonge meiden en dan wordt er ook dwang gelegd door te zeggen: ‘Als je dit niet doet dan word je teruggestuurd naar Turkije of Marok-ko of waar dan ook en dan mag je daar iemand uitzoeken in het dorp.’ Dus dwang vindt zowel lichamelijk als geestelijk plaats (medewerker SHG, grote stad).
Alle vormen van dwang werden volgens de respondenten over het algemeen uitgeoefend door de familie, voornamelijk de beide ouders, maar ook wel door grootouders, oudere broers en ooms en tantes. Over het algemeen werd de familie van het slachtoffer als dader benoemd, vooral de ouders.
Een enkele keer werd ook de (toekomstige) schoonfamilie genoemd. Bij huwelijken binnen de familie is deze situatie extra gecompliceerd:
[…] Zeker Turkse en Marokkaanse mensen trouwen vaak met nichten en neven, het is een dicht geweven web waarbinnen die pressie plaatsvindt (huisarts, grote stad).
Bij huwelijken binnen de familie komt dwang dus mogelijk van meerdere familieleden, van beide (beoogde) echtgenoten.
Naast verschillende vormen van dwang noemden professionals ook achtergrondkenmerken van slachtoffers. De achtergrondkenmerken van huwelijksdwang in migrantengemeenschappen die profes-sionals het meest benoemden zijn geslacht, etniciteit, opleidingsniveau en religie. In de interviews werden vrijwel uitsluitend voorbeelden genoemd van vrouwelijke slachtoffers van huwelijksdwang.
Het zijn vooral hele jonge meisjes, meer meisjes dan jongens, alhoewel het ook onder jongens voortkomt; daar ken ik ook casussen van, van jongens die niet mochten trouwen met wie ze wilden. Maar het meeste zijn het toch de meisjes en dan jong (huisarts, grote stad).
Enkele hulpverleners gaven zelf ook een verklaring voor het grotere aantal vrouwen dat zich bij hen meldt:
Ik heb het meest te maken met mensen uit Iran. […] Er is overigens wel een duidelijk onderscheid tussen jongens en meisjes: jongens accepteren huwelijksdwang eerder dan meisjes. Het is voor de jongens die op het platteland wonen of woonden heel normaal dat ze worden uitgehuwelijkt. De meisjes verzetten zich meer tegen huwelijks-dwang, dit heeft vaak te maken met de steun die ze ontvangen van hun moeder (medewerker migrantenorgani-satie, grote stad).
Het zijn toch vaker vrouwen. Die bij ons in the picture komen hé. Nou kijk als je achteraf de man ook
spreekt,(…), dan komt ook wel eens voor dat hij ook niet wilde. Maar is gewoon erg moeilijk, want bij mannen is dat trotsgevoel, dat eergevoel is toch wel groter. Het is toch wel echt een grote verantwoordelijkheid en zeker als
hij de enige zoon is in de familie. En er wordt wat verwacht en dan is het heel moeilijk om daar tegenin te gaan (medewerker SHG, grote stad).
Veel hulpverleners stonden echter helemaal niet stil bij de mogelijkheid van mannelijke slachtoffers van huwelijksdwang; zij gingen er automatisch vanuit dat huwelijksdwang een vrouwenprobleem is.
Er werden door de geïnterviewde professionals en tijdens het veldwerk verschillende etnische groepen en herkomstlanden genoemd waarbij huwelijksdwang zou voorkomen. Turkije, Marokko, Suriname/
Hindoestaans, Irak, Afghanistan, Pakistan, Koerdisch en Somalië werden het vaakst genoemd door professionals.44 Tijdens het veldwerk waren verschillende mensen met een Marokkaanse achtergrond er juist verbaasd over dat hun groep zo vaak werd genoemd: ‘Dat komt in Marokko zelf al bijna niet meer voor.’ Huwelijksdwang werd door deze mensen ervaren als ouderwets, ‘iets van vroeger’, een ver-schijnsel dat ze vaak alleen van horen zeggen kennen en niet uit hun eigen omgeving.
Over het verband met opleidingsniveau werden heel gemengde antwoorden gegeven. Het grootste deel van de respondenten ziet geen verband tussen huwelijksdwang en het opleidingsniveau van de huwelijkskandidaten. Enkele respondenten zien juist voornamelijk hoogopgeleide dan wel juist laagop-geleide gevallen. Bijvoorbeeld:
Als je werkt aan mondigheid en burgerschap verandert er zo veel. Er is heus wel respect voor familie bij vwo-leerlingen, maar zij staan toch aanmerkelijk kritischer tegen mogelijke ideeën van hun ouders. Deze kinderen hebben niet dezelfde problemen als vmbo-leerlingen die voor broertjes/zusjes moeten zorgen. Vwo-leerlingen hebben dat niet zo: ouders zijn trots en kinderen zelf zijn zich bewust van hun goede opleiding. De afgelopen twintig jaar zijn er heel veel zelfbewuste meiden bijgekomen. Opleiding is heel belangrijk ten aanzien van deze problematiek (medewerker school, grote stad).
Het gaat hierbij vaker om hogeropgeleide jonge meiden of vrouwen, die ook wat ouder zijn, zo rond de 30, 35. Ze worden dan onder druk van de familie gezet: ‘Je hebt een goede baan, het wordt tijd en het is handig om dan met iemand uit Marokko of Turkije te trouwen.’ Maar het komt voor in alle leeftijdsgroepen. Bij 18-,19-, 20-jarigen is het momenteel de trend onder jonge meiden, het betreft dan meiden zonder diploma, ze zien trouwen dan als een vorm van status (medewerker migrantenvrouwenorganisatie, grote stad).
Het zijn mensen die, zeg maar, uitgehuwelijkt zijn vanuit het dorp, of lager opgeleide mensen. Mensen die heel gelovig zijn. De meesten hebben ook hoofddoeken. Ze komen hier en ze weten eigenlijk niet beter dan dat het zo hoort dat je uitgehuwelijkt wordt. Ze vinden het normaal (taalcoach, middelgrote stad).
Voor een deel zijn deze verschillen in inzicht tussen professionals mogelijk uit leeftijd en doelgroep van de organisatie te verklaren. Omdat huwelijksdwang vaak aan het einde van een opleiding plaats-vindt, is het bijvoorbeeld te verklaren dat een vwo-school weinig gevallen ziet, terwijl diezelfde vrouwen nadat zij hun vervolgopleiding hebben afgerond misschien wel met huwelijksdwang te maken zouden kunnen krijgen. Enkele professionals noemden overigens ook voorbeelden van jongeren die almaar door bleven studeren, opleidingen ‘stapelden’, om zo een huwelijk te kunnen uitstellen.
44 Etniciteiten/herkomstlanden die slechts een of enkele keren werden genoemd zijn: Nederlands orthodox protestants-christelijk,
Enkele mensen benoemen dat het niet zozeer afhangt van het opleidingsniveau van de jongeren zelf maar zien wel een verband met het opleidingsniveau en de achtergrond van de ouders. Bijvoorbeeld:
De groep die met gearrangeerde huwelijken te maken krijgt, is heel divers. Dus laagopgeleid of hoogopgeleid dat maakt eigenlijk niet zoveel uit. […] Wat wel een heel belangrijk ding is, of ouders het heel belangrijk vinden dat je individuele keuzes kan maken. Een stukje individualisering, een stukje proces van individualisering maakt heel veel uit voor de kans dat er huwelijksdwang plaats zou kunnen vinden. Dat ouders zich niet op de vingers gekeken voelen door de gemeenschap over wat zij wel of niet doen. En dat zij hun kinderen zelfstandig en zelfbewust in het leven laten staan. Dat is een heel belangrijke factor. Over het algemeen kan ik niet zeggen of dat vaak is bij hoogopgeleide of laagopgeleide mensen, maar het is vaak wel zo dat daar meer over nagedacht wordt in hoogopgeleide gezinnen. Dat dat vaker een onderdeel is van de opvoeding. Dus dat je überhaupt al denkt aan opvoeden en niet alleen aan zorgen voor. Dus niet alleen zorgen voor een dak boven je hoofd en eten en drinken en kleding, maar ook dat je erop let hoe je kind in het leven staat. En dat je daar kritisch over kan nadenken, anders dan je buren, anders dan je zus, anders dan je zelf bent opgevoed (medewerker migrantenor-ganisatie, grote stad).
Deze respondent beschrijft het proces van individualisering als een belangrijke factor in het afnemen van huwelijksdwang. Individualisering op andere gebieden kan ook meer ruimte voor individuele partnerkeuze met zich meebrengen, hetgeen het risico op huwelijksdwang kan verminderen. Ook andere onderzoekers zoals Sterckx (te verschijnen) en Storms en Bartels (2008) zien een verband tussen individualiseringsprocessen en een afname van huwelijksdwang.
Enkele respondenten zagen tot slot een verband met een bepaalde persoonlijkheid of psychische gesteldheid van betrokkenen. Bijvoorbeeld:
Het overkomt niet iedereen, meestal sub-assertieve mensen die ook zelf het gevoel hebben heel weinig aan hun eigen situatie te kunnen doen en er passief instaan. Want later is er dan een gesprek waarbij een ouder of broer/
zus zit, waarbij blijkt dat zij dan zeggen: nou ja, ze had best kunnen zeggen dat ze het niet wilde, maar blijkt dat diegene dat niet echt te berde heeft gebracht en voor zichzelf heeft gehouden in het kader van: het is toch al zo besloten en ik kan er niks aan doen. Vaak mensen die weinig zelfvertrouwen hebben en weinig voor zichzelf durven opkomen (huisarts, grote stad).
Als ik kijk naar de cliënten die überhaupt daarmee te maken hebben, met gedwongen huwelijk, staat dit dus even los van hun achtergrond, is dat ze wel een laag zelfbeeld hebben, terughoudend, vertellen niet veel, heel angstig, jarenlange onderdrukking en leven in iets waar je niet tevreden over bent (medewerker SHG, grote stad).
In dit laatste citaat gaat het niet alleen om karaktertrekken die iemand kwetsbaarder maken voor een gedwongen huwelijk, maar ook om een gevolg van een ongelukkige thuissituatie. Ook in Duits onder-zoek is er een duidelijk verband gelegd tussen huwelijksdwang en een problematische thuissituatie waarin huiselijk geweld, psychische problemen en verslaving een rol spelen (Mirbach, Schaak & Triebl, 2011: p.33-38; Strobl & Lobermeier, 2007: p.31-39).