Huwelijken die buiten Nederland zijn voltrokken

Wat betreft de erkenning van in het buitenland gesloten huwelijken geldt dat met de invoering van de Wet nader is geconcretiseerd in artikel 10:32 BW bij welke in het buitenland gesloten huwelijken de openbare orde dusdanig in het geding is dat erkenning van het huwelijk niet mogelijk is.156 Artikel

156 Zie ook hfdst. 2.

10:32 BW schrijft imperatief voor in welke situaties de openbare orde zich tegen een erkenning verzet. Die situaties zijn:

- Buitenlandse kindhuwelijken; erkenning is niet langer mogelijk, tenzij de echtgenoten op het moment dat de erkenning gevraagd wordt de leeftijd van achttien jaar hebben bereikt.

- Buitenlandse polygame huwelijken waarbij een Nederlander betrokken is of een van de betrokkenen in Nederland verblijft op het tijdstip van huwelijkssluiting; erkenning is niet langer mogelijk, tenzij het eerste huwelijk of geregistreerd partnerschap is ontbonden of nietig is verklaard op het moment dat de erkenning wordt gevraagd.

- Buitenlandse gedwongen huwelijken; erkenning is niet langer mogelijk, tenzij de gedwongen echtgenoot uitdrukkelijk met de erkenning van het huwelijk instemt.

Praktisch gezien werkt het volgens een gemeenteambtenaar bij zijn gemeente als volgt. Er wordt een afspraak gemaakt om persoonlijk naar de balie te komen, daar worden de brondocumenten aangeleverd om aan te tonen dat men inderdaad in het buitenland is gehuwd. Dat wordt beoordeeld en dan doorgestuurd naar de back office, waar de documenten nog een keer worden beoordeeld. Aan de balie wordt daarna gekeken wie de persoon is en of hij of zij bijvoorbeeld al gehuwd is. Daarover worden vervolgens enkele aantekeningen gemaakt. Het kan dan voorkomen dat het team IPR aanvullend onderzoek gaat doen, de persoon gaat uitnodigen voor een gesprek en wellicht weigert het huwelijk te registreren.

4.1.5.1 Buitenlandse kindhuwelijken

Vanuit vrijwel alle gemeenten wordt gemeld dat het zo nu en dan voorkomt dat registratie wordt verzocht van een buitenlands kindhuwelijk door echtgenoten die nog geen achttien jaar waren ten tijde van het huwelijk. De verzoeken om registratie van huwelijken waarbij de echtgenoten nog niet de leeftijd van achttien jaar hadden bereikt ten tijde van de huwelijksvoltrekking, komen bij de gemeenten binnen nadat de echtgenoten de leeftijd van achttien jaar hebben bereikt. Bij de AZC-gemeente lijkt dit vrij vaak voor te komen. Een ambtenaar van een G4-AZC-gemeente geeft echter te kennen: “Het gebeurt niet heel vaak, dus we moeten het dan wel weer even uitzoeken, maar de wijze

waarop dit moet gebeuren, is goed te herleiden via kennisbanken.” Volgens een ambtenaar van een

andere G4-gemeente heeft zijn eigen beperkte ervaring ermee te maken, dat de registraties vermoedelijk meer spelen in de BRP.

Dat het huwelijk bij het bereiken van de leeftijd van achttien jaar alsnog geregistreerd kan worden, is in vrijwel alle gemeenten bekend. Er is bij een ambtenaar van een G4-gemeente geen parate kennis van de regel op grond waarvan registratie van het buitenlandse huwelijk vanaf achttien jaar mogelijk is. Dat komt volgens deze ambtenaar omdat het vakgebied enerzijds een brede expertise vergt van de ambtenaar burgerzaken terwijl de frequentie van dit soort huwelijken vermoedelijk juist laag ligt. In een andere gemeente is die kennis er (kennelijk) wel en voldoende paraat: “Als in het buitenland een

kindhuwelijk is gesloten registreren we dat gewoon niet totdat ze beiden achttien jaar zijn.”

Vanuit de AZC-gemeente wordt door de ambtenaar van de BRP-straat gemeld dat ze zelfs “bijna

dagelijks” met dergelijke latere verzoeken om registratie van kindhuwelijken te maken hebben. Een

ambtenaar van een andere gemeente constateert dat onduidelijkheid bestaat over de vraag of er opnieuw een verzoek moet worden ingediend om het huwelijk te registreren, wanneer dit reeds eerder gedurende de minderjarigheid van één (of soms beide) echtgenoten was gedaan. Er wordt in dat kader door twee ambtenaren voorgesteld om van overheidswege een verzoek uit te doen gaan aan hen van wie bekend is dat zij voor hun achttiende in het buitenland gehuwd zijn:

“De burger wil iets. Het is ook veel werk om ieder verzoek om een kindhuwelijk alsnog te registreren in de agenda bij te houden. Dus het zou helder zijn als de wetgever zou bepalen dat

op het moment dat het huwelijk geregistreerd kan worden ook een verzoek moet worden gedaan om dat te doen.”

In de enquête heeft een respondent nog aangegeven bij de registratie van een inmiddels meerderjarig geworden kindbruid een knelpunt te hebben ervaren (zie 24). Wat dit knelpunt is, wordt niet nader gespecificeerd, maar niet ondenkbaar is dat een ambtenaar het, moreel of vanwege de omstandigheden van het geval, lastig vindt een aanvankelijk gesloten kindhuwelijk, later alsnog te erkennen. Als knelpunt wordt (ook) door respondenten uit de interviews tevens gewezen op de gevolgen van de toepassing van die latere registratie op het gebied van het afstammingsrecht, dus wanneer er kinderen uit het huwelijk geboren zijn, en het nationaliteitsrecht. Op dit punt komen we nog terug in par. 4.1.5.3).

Uit de interviews blijkt dus dat gedurende de minderjarigheid van één of van beide echtgenoten nauwelijks wordt verzocht om registratie van huwelijken sinds de inwerkingtreding van de Wet. Van de mogelijkheid om het huwelijk alsnog te registreren bij het bereiken van de leeftijdsgrens van achttien jaar lijkt daarentegen met enige regelmaat gebruik te worden gemaakt en in de AZC-gemeente zijn dergelijke verzoeken zelfs frequent. Twee ambtenaren stellen voor om echtgenoten die beneden de leeftijd van achttien jaar buiten Nederland zijn gehuwd, automatisch op te laten roepen om alsnog hun huwelijk te laten registreren bij het bereiken van beide echtgenoten van de leeftijd van achttien jaar. Hoewel dit voorstel mede gezien moet worden als ‘agendabeheer’ voor de ambtenaar, ligt het voor de hand dat bij de registratie op dat moment ook nadere vragen zouden kunnen worden gesteld over de vrijwillige instemming met het huwelijk.

4.1.5.2 Buitenlandse gedwongen huwelijken

Door het gedwongen buitenlands huwelijk in Nederland niet te erkennen, wordt het sluiten van een dergelijk huwelijk door de Wet ontmoedigd.157 De wetgever wil voorkomen dat kindhuwelijken of huwelijken die onder dwang worden tot stand gebracht de mogelijkheid creëren voor de echtgenoot uit het buitenland om verblijf in Nederland te regelen. Door in het IPR te regelen dat deze huwelijken in Nederland niet worden erkend, kan de partner uit het buitenland in ieder geval niet meer (in haar of zijn hoedanigheid) als echtgenoot tot Nederland worden toegelaten.

Het probleem bij de toepassing van de regel dat een huwelijk uit het buitenland niet mag worden erkend, is dat dwang niet bekend is en niet is vast te stellen. Een ambtenaar van een G4-gemeente vertelt hierover:

“Bij de registratie van in het buitenland voltrokken huwelijk laten we die mensen wel verklaringen afgeven, bijvoorbeeld dat het onder vrije toestemming was, maar hoe ga je dat verder bewijzen? Dat is een probleem. In termen van formele weigeringsgronden heb je hier niet veel in te onderzoeken. Je hebt alleen die documenten, je gaat die mensen niet verder uithoren. Als je geen aanwijzingen hebt, dan heb je niet zoveel om op te staan. Als er sterke aanwijzingen zijn denk ik dat de situatie wel anders is, dan kun je ze misschien wel oproepen. Het is een praktisch uitvoeringsprobleem.”

In de enquête wordt dit probleem ook meerdere keren genoemd (zie tabel 23). Ook lijkt het erop dat ambtenaren in de meeste gemeenten het niet direct als hun taak zien om dwang alsnog te gaan uitzoeken. Dit lijkt samen te hangen met de opvatting dat het bewijs sowieso erg moeilijk is en mogelijk, hoewel dit niet direct uit de interviews naar voren komt, dat ingeval van een gewone verblijfplaats van de echtgenoten in Nederland een eenzijdig echtscheidingsverzoek kan worden ingediend.

157 Zie par. 2.1.

De scheidslijn tussen enerzijds huwelijksdwang en anderzijds de wens om een betere toekomst op te bouwen in Nederland kan bovendien subtiel zijn en afhankelijk van iemands perspectief, zo suggereert eén ambtenaar. Wanneer de familie uit een ontwikkelingsland een bruid verplicht om te trouwen met een neef in Nederland, dan hoeft dat in het herkomstland zeker nog niet als huwelijksdwang te worden gezien. Het ligt dan ook niet voor de hand dat echtgenoten alsnog zullen verklaren dat er sprake is geweest van huwelijksdwang, aldus deze ambtenaar.

In de meeste gemeenten lijkt ook terughoudendheid te worden betracht waar het aankomt op het inschakelen van maatschappelijke organisaties en de politie in te schakelen ingeval van vermoedens van huwelijksdwang (bijv. bij uithuwelijking in het buitenland).158 Drie gemeenteambtenaren geven te kennen dat hun taak ophoudt wanneer de documenten zijn gecontroleerd en verklaringen zijn afgelegd over de afwezigheid van dwang. In eén G4-gemeente lijkt wel actiever contact te worden gezocht met maatschappelijke organisaties en/of politie.

Er zijn dan ook verschillende belemmerende factoren die het lastig maken om huwelijksdwang bij buitenlandse huwelijken vast te kunnen stellen. Het leveren van bewijs van huwelijksdwang bij een reeds in het buitenland voltrokken huwelijk wordt als een lastige, zo niet onmogelijke opgave gezien. In die zin wordt het toetsen van dwang bij buitenlandse huwelijken dus niet als een hanteerbare regel gezien.

4.1.5.3 Buitenlandse polygame huwelijken

Artikel 10:32 aanhef en onder a BW bepaalt dat aan een buiten Nederland gesloten huwelijk erkenning wordt onthouden indien een der echtgenoten op het tijdstip van de sluiting van het huwelijk “reeds

gehuwd was of een geregistreerd partnerschap had gesloten met een persoon die (…).” De

weigeringsgrond vervalt wanneer het eerder gesloten huwelijk of geregistreerd partnerschap is ontbonden of nietig verklaard.159 In dat geval is het huwelijk dus niet meer polygaam, maar, omdat op het moment van huwelijkssluiting er een polygaam huwelijk werd gesloten, blijft het huwelijk in de Wet behandeld worden als een (aanvankelijk) polygaam huwelijk. Dit komt omdat het moment van huwelijkssluiting bepalend is voor de kwalificatie. De weigeringsgrond uit artikel 10:32 onder a BW geldt alleen als het eerste huwelijk wel een voor Nederland rechtsgeldig huwelijk is. Is het tweede huwelijk in het buitenland op informele wijze gesloten, dan stuit erkenning van dat tweede huwelijk in Nederland reeds af op artikel 10:31 BW.

Het lijkt erop dat de ervaring met buitenlandse polygame huwelijken in de meeste gemeenten zeer beperkt is gebleven. Een respondent van eén G4-gemeente beweert echter dat er in zijn gemeente sprake is van een afname sinds de inwerkingtreding van de Wet. Dit beeld wordt elders niet bevestigd noch ontkend wanneer de ambtenaren hierover worden bevraagd.

Vanuit eén G4-gemeente wordt een enkel geval gemeld waarin door de geïnterviewde ambtenaar melding van een polygaam huwelijk bij de IND werd gemaakt. De melding werd gedaan in het kader van een naturalisatieprocedure van de referent.

Het niet registreren van een polygaam huwelijk in de BRP wordt als een knelpunt ervaren door een ambtenaar. In de woorden van eén ambtenaar:

“Als wij een buitenlands huwelijk niet erkennen, is betrokkene niet getrouwd en kan hij trouwen. Op het moment dat dit huwelijk nietig wordt verklaard, wordt die persoon dus weer

158 Zie echter het geval dat hiervoor is besproken in eén G4-gemeente waarbij misbruik werd gemaakt van de DigiD-gegevens van een vrouw door haar familie en in welk geval de politie en andere organisaties zijn ingelicht.

huwelijksbevoegd. Hij kan dus opnieuw trouwen, terwijl dat tweede huwelijk dus nog voortduurt in het land van herkomst. Bij ons niet, want we weten niet dat er nog een ander huwelijk is omdat het huwelijk niet in de BRP staat. Dat is best lastig.”

Het bewijs van een buitenlands polygaam huwelijk wordt in alle gemeenten als het knelpunt bij uitstek gezien.160 Dit probleem dient zich echter pas aan wanneer bij toeval vast is komen te staan dat er sprake is van meerdere huwelijken. Je kunt volgens een ambtenaar van een G4-gemeente niet veel meer dan uitgaan van de juistheid en waarachtigheid van de verklaringen van de betrokkenen:

“Als mensen buiten Nederland wonen is het bijna onmogelijk om te weten of er sprake is van een polygaam huwelijk. We laten mensen wel verklaringen afleggen, we hebben een verzoek waarin staat dat mensen vrijelijke toestemming hebben gegeven, en ze verklaren hier ook dat er geen sprake is van een polygaam huwelijk, maar wat kun je verder nog vragen. Het zijn vaak wel Nederlanders en bij hen zie je dit toch minder. We zien weleens huwelijken die later ontbonden zijn, die kan je dan wel later erkennen. Als mensen dingen gaan verzwijgen kun je eigenlijk altijd pas achteraf kijken wat mogelijk is; dan heb je te maken met nietigverklaring bijvoorbeeld. Dit heb ik een keer meegemaakt, dat speelde in een Zuid-Amerikaans land.”

In de overige gemeenten wordt van soortgelijke casuïstiek na de datum inwerkingtreding geen melding gemaakt, afgezien van een melding vanuit een andere G4-gemeente van een polygaam huwelijk waarvan de echtgenoten minderjarig waren ten tijde van de huwelijkssluiting.

Overige rechtsgevolgen van buitenlandse polygame huwelijken

Onzekerheid over de afstammingsrechtelijke en nationaliteitsrechtelijke gevolgen van polygame huwelijken wordt in verschillende gemeenten duidelijk als een probleem ervaren. In een G4-gemeente wordt bevestigd dat dit een knelpunt is waarmee wordt geworsteld, bij gebrek aan duidelijkheid van de wetgever. Dat zou volgens hem in heel veel Nederlandse gemeenten het geval zijn.

Dat er sprake is van een knelpunt, wordt in ieder geval ook onderschreven door ambtenaren uit de zuidelijke gemeenten en door een ambtenaar uit de AZC-gemeente. Uit art. 10:100 en 10:101 BW blijkt dat uit buitenlandse akten de afstamming in beginsel wordt erkend. De familierechtelijke betrekking wordt in Nederland echter pas erkend vanaf het moment dat de polygame toestand is opgeheven. Niet duidelijk blijft of de erkenning van die familierechtelijke betrekking ook terugwerkende kracht heeft. Dit wordt wel vermoed, maar dat is niet zeker, aldus een ambtenaar van een G4-gemeente.

Hij verklaart hierover:

“De Hoge Raad zegt dat op het moment dat strijd met de openbare orde is opgeheven, kun je afstamming erkennen, maar tegelijkertijd zeggen ze dat nationaliteit kan worden gevestigd via erkenning. Dat is dus een beetje het probleem. Die vraag ligt nog open, hoe je daarmee moet omgaan. Er wordt dan niet helder omschreven hoe hier in de praktijk mee moet worden omgegaan.”

Gerefereerd wordt aan HR 19 mei 2017, ECLI:NL:HR:2017:942, NJ 2017/435, waarin geoordeeld werd dat wanneer een kind is geboren uit een ten tijde van zijn geboorte polygaam huwelijk waaraan naderhand het polygame karakter is ontvallen, het stelsel van de RWN eraan in de weg staat dat het kind ingevolge artikel 3 lid 1 RWN uitsluitend op grond van zijn afstamming op enig tijdstip van rechtswege het Nederlanderschap verkrijgt. Het uitblijven van nationaliteitsrechtelijk gevolg wordt in, in ieder geval, vier gemeenten als een (groot) knelpunt ervaren bij afstammingsrelaties die voortkomen uit een buitenlands polygaam huwelijk. Er kan dan wel sprake zijn van een

familierechtelijke betrekking zonder dat het kind Nederlander wordt vanaf het moment dat de polygame toestand is opgeheven. De (kennelijke) noodzaak om het kind alsnog door de man te laten erkennen nadat de polygame toestand is geëindigd en de familierechtelijke betrekking tussen de vader en het kind is gevestigd, teneinde het Nederlanderschap te verkrijgen, wekt bij eén ambtenaar verbazing:

“We erkennen het polygame huwelijk niet, en dus ook niet de polygame afstamming. Dat betekent dat voor ons, hoewel in de geboorteakte iets anders staat, de afstamming van die man pas komt op het moment dat de polygame toestand is opgeheven. Dan zijn de kinderen met terugwerkende kracht wel kinderen van die man, maar niet Nederlander geworden. Dat heeft de Hoge Raad gezegd, dan kunnen ze de kinderen alsnog erkennen. Toen was ik met stomheid geslagen.”

Ook vanuit een G4-gemeente wordt gemeld dat er behoefte is aan nadere duiding door de wetgever hoe hier in de praktijk nu mee moet worden omgegaan. Aan deze ambtenaar is bekend dat dit vraagstuk zich in meerdere gemeenten voordoet. Deze ambtenaar concludeert dat “de bal bij de

wetgever ligt,” omdat er onduidelijkheid blijft bestaan over de wijze waarop de Nederlandse

nationaliteit kan worden verkregen en over het moment vanaf wanneer het kind in familierechtelijke betrekking staat tot de vader, nadat diens polygame huwelijk is beëindigd.

Concluderend kan worden gesteld dat er sinds de inwerkingtreding van de Wet weinig ervaring is opgedaan onder de respondenten met verzoeken om registraties van buitenlandse polygame huwelijken. Meerdere respondenten geven aan dat niet kunnen toetsen omdat polygamie niet altijd wordt gemeld. Ook de gevolgen voor de rechtspraktijk op het gebied van het afstammingsrecht en nationaliteitsrecht in het kielzog van de voormelde uitspraak van de Hoge Raad uit 2017 wordt bij meerdere ambtenaren als een knelpunt ervaren. Daarbij wordt het ook als onrechtvaardig gezien dat het kind tot slachtoffer wordt gemaakt van deze rechtsonzekerheid.

4.1.6 Samenvattende conclusies

4.1.6.1 Bekendheid met de wettelijke regelingen

Met de Wet zijn alle ambtenaren uit de geselecteerde gemeenten in het algemeen (zeer) goed bekend. Met de mogelijkheid van registratie van een kindhuwelijk na het bereiken van de leeftijd van achttien jaar lijkt men slechts in eén gemeente (G4-gemeente) niet bekend te zijn. Ook lijkt men er in twee gemeenten niet direct mee bekend dat neef/nichthuwelijken verboden zijn en dat de verwantschapsgraad dient te worden getoetst in het kader van de toepassing van de Wet. Er is in het algemeen bekendheid met de stuitingsprocedure en met de nietigverklaring maar er wordt weinig gebruik van gemaakt.

4.1.6.2 Toepassing van de Wet en werkbaarheid van de criteria

Wat de huwelijkssluiting in Nederland betreft, zijn (vrijwel) geen problemen gesignaleerd bij toepassing van de minimum huwelijksleeftijd van achttien jaar.

De verklaring van vrijwilligheid wordt niet als effectief gezien. Dit komt omdat de verwantschapsgraad onbekend blijft na bestudering van de brondocumenten en het afleggen van de verklaring weinig bewijskracht heeft volgens ambtenaren over de vraag of er sprake is van dwang.

Met de toepassing van het polygamieverbod an sich zijn geen problemen vastgesteld. Het probleem is echter dat polygamie pas later, doorgans bij toeval wordt ontdekt. Er kan onbekendheid zijn met het bestaan van een eerder gesloten huwelijk in het buitenland, nu het bestaan van dit huwelijk niet uit de BRP blijkt.

Bij de weigering om buitenlandse kindhuwelijken te erkennen zijn geen toepassingsproblemen gesignaleerd. Wel wordt de aanbeveling gedaan door een ambtenaar om echtgenoten op te roepen om het huwelijk te registreren bij het bereiken van de leeftijd van achttien jaar en de registratie aldus niet van het initiatief van de burgers af te laten hangen.

Bij gedwongen buitenlandse huwelijken geldt dat vaststelling van dwang door meerdere ambtenaren als een (bijna) onmogelijke taak wordt gezien. Het blijft in de meeste gevallen bij een erkenning van het buitenlandse huwelijk.

Wat buitenlandse polygame huwelijken betreft, geldt dat toepassing van artikel 10:32 aanhef onder a BW als een werkbaar criterium lijkt te worden ervaren.