Het idee achter Het pronkstuk van Nederland

De persberichten die de aankondiging van Het pronkstuk van Nederland in november van 2017 begeleide gaven de indruk dat het televisieprogramma in staat zou zijn tot het antwoorden van grote vragen; wie zijn wij? waar komen we vandaan? wat is typisch Nederlands? Het beantwoorden van deze vragen zijn niet te beantwoorden door middel van een op televisie uitgezonden verkiezing, zegt ook producent Marc Pos, die ook het programma bedacht.

“Het antwoord op deze vragen is te vinden bij de toeschouwer. […] Het gaat erom dat je zelf iets gaat vinden. Identiteit is niet - en dat heeft dit programma ook niet uitgestraald: wie zijn wij. Het antwoord wordt door individuen gegeven op verschillende manieren. Je mag naar Nederland of de Nederlandse cultuur kijken zoals je wilt, zolang het maar duidelijk is dat we het over hetzelfde Nederland hebben en dat de historie van dat Nederland belangrijk is.”

Het programma creëerde volgens Pos een kader waarbinnen een debat gevoerd kon worden. Niet alleen een debat over de vraag wat dan toch dat pronkstuk moet worden, maar ook over de methodiek die gebruikt is door het televisieprogramma. Werken van de schilder Piet Mondriaan werden in de voorselectie niet geselecteerd, voor veel mensen een vreemde keuze. Is De vrolijke

drinker van Frans Hals echt een betere representatie van Nederland dan de Victory Boogie Woogie?

Volgens Pos zou de reactie niet moeten zijn “Dat klopt niet”, maar een meer vragende houding en een daarbijbehorende behoefte om met de ander in gesprek te gaan.

Gewone mensen, zonder kunst,- of cultuuropleiding worden door Pos aangezet om na te denken over kunst zonder de aanwezigheid van een dwingend narratief. Dit komt duidelijk naar voren in het programma Het geheim van de Meester, een kunstprogramma met een detectiveachtige vorm gericht op personen met, maar vooral ook zonder kunst- of cultuuropleidng. Waar in de overgrote meerderheid van de kunstdocumentaires het publiek in de schoolbanken plaatsneemt en wordt toegesproken door experts die preken voor eigen parochie, wordt in Het geheim van de

meester de kijker als gelijkwaardige betrokken bij een onderzoek naar een schilderij of

kunstschilder. Met deze vorm probeerde Pos een kunstvorm die dreigt vast te roesten in musea te brengen bij een groter publiek zonder dat dat publiek op een minderwaardige manier wordt toegesproken. Het geheim van de meester probeert daarmee kunstliefhebbers te bereiken die nog niet voldoende bereikt worden door kunstprogramma’s. Ook Het pronkstuk van Nederland, zo zegt Pos, komt uit dit idee voort: het laten zien dat denken, praten en discussiëren over kunst en cultuur iets is wat door iedereen, ongeacht opleiding of afkomst, zonder excuses of schaamte gedaan kan

worden. In tegenstelling tot de uitverkiezing en het uiteindelijk verheffen van één kunstobject boven al het andere was het initiëren van een discussie over de waarde van kunst en cultuur voor een nationale identiteit door een divers publiek het belangrijkste doel van het programma. Producent Marc Pos omschrijft het als volgt:

“Laten we eens gaan stemmen over wat wij het pronkstuk van Nederland vinden. Dat is natuurlijk ongelofelijk arbitrair, maar dat is prima. Zolang je het maar onderkent dat het arbitrair is is er geen probleem, want dan hebben we daar een discussie over. (…) Dat debat moet gevoerd worden op gelijke wijze, niet door specialisten - waar ik voyeur dan bij ben - die er met elkaar over debatteren; nee, door jij en ik. (…) Het maakt niet uit wat je opleiding is, je moet het er gewoon zo over kunnen hebben. In welke taal of vocabulaire je ook wilt. Dat is wat ik wilde. En dat kan je met en wedstrijdje doen, dan zit er een soort spanning op, want anders hebben we geen reden om daarover te debatteren.”

Marc Pos beschrijft hoe men afstand houdt van het vormen van een mening over kunst om cultuur omdat ze, zo zeggen ze zelf, daar geen verstand van zouden hebben. Onterecht volgens Pos. “Waarom zeg ik dan. Waarom moet je er verstand van hebben? Dat hebben de anderen dus kennelijk bewerkstelligd. De kenners. Als ik het meisje met de parel zie kan ik er toch iets van vinden, daar hoef je toch helemaal geen verstand van te hebben?” Pos wil kunst en cultuur uit de ivoren toren halen en duidelijk maken aan mensen die normaal gesproken geen museum bezoeken dat ook zij een schilderij mooi of niet mooi mogen vinden zonder zich daarvoor te schamen. Door

Het geheim van de meester en Het pronkstuk van Nederland werden kijkers aangespoord na te

denken over welke kunst- of erfgoedobjecten zij belangrijk vonden en in discussie te gaan met personen die een andere mening hebben daaromtrent. Daarmee past Het pronkstuk van Nederland volgens Pos precies binnen de eisen van de mediawet waarin wordt gesteld dat publieke media producten moeten aanbieden die evenwichtig, pluriform, gevarieerd en kwalitatief hoogstaand zijn en die zijn gericht op een breed publiek. 112

Naast het debat onder het algemene publiek ontstond er ook debat onder experts. Zij lieten zich onder andere horen door ingezonden brieven in kranten. Zo scheef de Vlaamse historicus Marc Reynebeau in een artikel in het NRC dat de verkiezing in het algemeen en de de keuze voor het Plakkaat van verlatinghe in het bijzonder “walmt van het nationalisme”. Volgens hem is de verkiezing oppervlakkig en telt de de historische betekenis van het Plakkaat, die uiteraard ook in de Belgische geschiedenis een grote rol speelt, voor ons Nederlanders niet, maar “alleen de

Mediawet 2008. Identificatienummer BWBR0025028. Artikel 2.1.2A, B en C. Geraadpleegd op 3 mei 2019 via

112

symbolische bruikbaarheid ervan vandaag”. Hij besluit met de stelling dat “voor ironie bij een zo bestofte titel als ‘pronkstuk’ waarschijnlijk al evenmin veel tolerantie bestaat”. 113

Ontwerper Marc Vlemmings trok in de Volkskrant fel van leer tegen de opzet van de verkiezing alsmede de uitverkozen objecten. Hij hekelt bijvoorbeeld het ontbreken van een categorie architectuur, de nominatie van de ANWB-paddenstoel boven de bewegwijzering op luchthaven Schiphol, de keuze om de microscoop van Anthoni van Leeuwenhoek als technische innovatie onder te brengen in de categorie ontwerp en het totaal ontbreken van ballet, toneel, nieuwe media. Vlemmings lijkt met zijn bijdrage te zeggen dat zowel de makers van het programma als de kijkers, die mogen stemmen, niet weten waar ze mee bezig zijn en dat er met logisch redeneren, zijn logisch redeneren welteverstaan, er een aantal objecten aan te wijzen zijn die met kop en schouders boven de rest uitsteken. Tv-recensent Renate van der Bas had al eerder in 114

haar artikel in dagblad Trouw de keuzelijst “archaïsch en weinig gevarieerd” genoemd. Zo miste 115

zij bijvoorbeeld de de Deltawerken, het werk van Spinoza en Erasmus, het homohuwelijk, de valken van Mondriaan en uitvindingen als de CD, WiFi en Bluetooth.

Producent Marc Pos en presentator Jort Kelder reageerden in de Volkskrant op de kritiek van Marc Vlemmings. In hun reactie lichtte zij de selectieprocedure toe en lieten zij weten dat “Nederland heeft deze lijst samengesteld, niet wij, de makers. En dat de lijst niet voor iedereen bevredigend is, heb je bij elke verkiezing. Architectuur valt erbuiten, erfgoed overlapt deels andere categorieën en dat Mondriaans Victory Boogie Woogie niet bij de laatste dertig zat, verbaasde ook ons.” De kritiek van Vlemmings bevestigde volgens de makers het succes van het programma. Zo lieten zij weten: “[de kritiek van Vlemmings] is precies wat we willen bewerkstelligen met het programma: een discussie over waar wij Nederlanders trots op zijn. Wat bindt ons? Welk object verbeeldt het beste onze identiteit? Het beantwoorden van die vragen culmineert in de uitverkiezing van 'het pronkstuk van Nederland’.” 116

Ook de makers waren verbaasd dat werken van Mondriaan de short-list niet haalde, maar, zo zegt hij, daar is ook iets van te leren. “We staan open voor het feit hoe we dit doen, mensen

M. Reynebeau. ‘Het pronkstuk van Nederland walmt van het nationalisme.’ NRC. 31 januari 2018. <https://

113

www.nrc.nl/nieuws/2018/01/31/het-pronkstuk-van-nederland-walmt-van-het-nationalisme-a1590440>. M. Vlemmings. ‘Laat Nijntje blijven, maar Jip en Janneke niet’. De Volkskrant. 5 januari 2018. <https://

114

www.volkskrant.nl/columns-opinie/laat-nijntje-blijven-maar-jip-en-janneke-niet~b0c5bbdd/>.

R. van der Bas. ‘‘Het Pronkstuk van Nederland’ had wel iets hipper gekund.’ Trouw. 17 december 2017. <https://

115

www.trouw.nl/cultuur/-het-pronkstuk-van-nederland-had-wel-iets-hipper-gekund-~a6198d22/>.

J. Kelder en M. Pos. ‘Het pronkstuk van Nederland.’ De Volkskrant. 13 januari 2018. <https://www.volkskrant.nl/

116

nieuws-achtergrond/het-is-hoog-tijd-dat-de-schokken-door-de-aardgaswinning-zich-verplaatsen-naar-den- haag~be725b5b/>.

mochten online verbeteringen aandragen met betrekking tot de methodiek, maar ga niet zeggen dat het publiek niets te zeggen heeft.”

Het televisieprogramma Het pronkstuk van Nederland is volgens producent Marc Pos een succes. “Het is mooi dat er zoveel mensen betrokken raakten, dat er zoveel mensen hebben willen stemmen, dat er stukken in de krant zijn terechtgekomen als wel online - van wetenschappers tot gewone mensen. Er waren liefhebbers die verbaasd waren dat Mondriaan niet in de lijst stond. Dat is perfect, want wanneer maak je je daar nou druk over?” Het enige waar Pos kanttekeningen plaatst is het bereik van het programma. Hij had graag gezien dat het programma een grotere, maar vooral ook bredere groep kijkers bereikt had. Zo waren jongeren bij de stemmers bijvoorbeeld zwaar ondervertegenwoordigd. Dit is iets wat Pos in eventuele komende edities, waar andere vormen van erfgoed zoals architectuur, waterbouwkunde en muziek centraal zouden kunnen staan, graag zou willen uitbouwen, maar de kans dat de NPO investeert in een nieuw seizoen is klein.