3. Het pronkstuk van Nederland en zijn plek binnen het Nederlandse medialandschap
3.1 Beschrijving van het Het pronkstuk van Nederland
Op 20 november 2017 kondigde omroep AVROTROS in een persbericht met de niets verhullende titel ‘Jort Kelder in nationale verkiezing op zoek naar het pronkstuk van Nederland’, het nieuwe televisieprogramma Het pronkstuk van Nederland aan dat gepresenteerd zou worden door Jort Kelder. In het nieuwe programma gaat Kelder “op zoek naar dat wat ons definieert, dat wat het
L. Oomkes ‘De Haagse identiteitspolitiek blaast belangrijke lokale thema’s weg.’ Trouw. 17 februari 2018. <https://
104
meest zegt over onze historie en dat wat ons het meest verbindt.” Het persbericht gaat verder: “In de categorieën erfgoed, ontwerp en kunst bepaalt Nederland wat ons ideale visitekaartje is.” Het 105
programma werd duidelijk gepresenteerd als een verkiezing waarbij de kijkers het laatste woord zouden hebben.
Producent van het programma is Marc Pos, hoofd van het productiebedrijf POSVIDEO, dat ook verantwoordelijk is voor programma’s als Het geheim van de meester, De nieuwe Stradivarius,
De Curling quiz - allen AVROTROS - en Stelletje Pottenbakkers!, uitgezonden op SBS6. Al deze
programma’s hebben gemeen amusement te willen verbinden met een educatief element. Verder heeft Pos veel ervaring als regisseur van liveshows als Het Televizier-Ring Gala, Het
Prinsengrachtconcert en de Nationale IQ test.
In het persbericht waarmee Het pronkstuk van Nederland door omroep AVROTROS werd aangekondigd wordt er duidelijk verwezen naar de publieke discussie omtrent nationale identiteit:
“Er is de laatste maanden veel gezegd en geschreven over het belang van het kennen van onze geschiedenis. Rutte III nam in het regeerakkoord op dat het voor alle scholieren mogelijk gemaakt moet worden om het Rijksmuseum te bezoeken. In Arnhem opende onlangs de Canon van Nederland, een verzameling topstukken uit diverse museale collecties die bezoekers in een mum van tijd door onze geschiedenis leidt. Waarom? Door te kijken naar de briljante creaties die wij in de loop van de geschiedenis hebben voortgebracht, begrijpen we beter waar we vandaan komen en waar wij heen gaan. En het creëert een gezamenlijke basis, een gevoel van verbondenheid.” 106
Omroep AVROTROS zegt in het aangehaalde persbericht duidelijk aan te willen haken bij de actualiteit en deel uit te willen maken van een nationale publieke discussie; de discussie omtrent de vraag: wat, maar vooral van wie, is nationaal erfgoed? In het persbericht wordt er verwezen naar het in het regeerakkoord van Rutte III opgenomen voornemen om “het alle kinderen tijdens hun schooltijd mogelijk te maken het Rijksmuseum te bezoeken” - dit als onderdeel van een breed 'Hollands Schoolpakket' waar ook een bezoek aan de Tweede Kamer en kennis van het Wilhelmus onder vallen - en de opening van de vaste tentoonstelling Het canon van Nederland in het Openluchtmuseum in Arnhem, aangehaald in de vorige paragraaf. 107
‘Jort Kelder in nationale verkiezing op zoek naar het pronkstuk van Nederland.’ Avrotros. 20 november 2017.
105
Geraadpleegd op 10 februari 2019. <https://pers.avrotros.nl/jort-kelder-in-nationale-verkiezing-op-zoek-naar-het- pronkstuk-van-nederland/>.
‘Jort Kelder in nationale verkiezing op zoek naar het pronkstuk van Nederland.’ Avrotros. 20 november 2017.
106
Geraadpleegd op 10 februari 2019. <https://pers.avrotros.nl/jort-kelder-in-nationale-verkiezing-op-zoek-naar-het- pronkstuk-van-nederland/>.
Vertrouwen in de toekomst. Regeerakkoord 2017-2021, VVD, CDA, D66 en Christenunie. 10 oktober 2017: 19.
Vervolgens wordt in het persbericht gesteld dat door te kijken naar “creaties die wij in de loop van de geschiedenis hebben voortgebracht” we beter begrijpen waar we vandaan komen. Wie de groep is die met wij wordt aangeduid wordt niet duidelijk gemaakt in het persbericht. Het is uiteraard aannemelijk dat met wij een vorm van ‘de Nederlandse bevolking’ wordt bedoeld, maar wat precies de afbakening vormt en hoe inclusief de aanduiding ‘Nederlander’ is blijft onbeantwoord. Deze onduidelijkheid lijdt tot vele vragen. wie is een Nederlander? wat maakt je een Nederlander? Zijn nieuwe-Nederlanders ook echte Nederlanders? De - hoogdravende - pretentie te spreken voor een heel volk, wat dat dan ook moge zijn, dreigt daarmee de legitimiteit van het programma direct te ondergraven.
Welke ‘pronkstukken’ verkiesbaar waren en zodoende in aanmerking kwamen voor de titel ‘pronkstuk van Nederland’ was het gevolg van een aantal keuzes gemaakt door de programmamakers. De ‘pronkstukken’ moesten materieel van aard zijn en in een museum of andere instelling voor het publiek te zien zijn. Deze eisen hebben het gevolg dat heel veel objecten al direct uitgesloten zijn. Het vele immaterieel erfgoed dat Nederland rijk is, zoals het sinterklaasfeest, het bloemencorso in Zundert, of de Nijmeegse Vierdaagse, bekende gebouwen die de titel pronkstuk niet zouden mistaan als het Paleis op de Dam in Amsterdam of de Van Nellefabriek in Rotterdam, en verschillende personen die in de geschiedenis van Nederland een grote rol hebben gespeeld als Willem van Oranje en Hugo de Groot zijn daardoor direct gediskwalificeerd. Daarnaast zijn er, doordat de vijver waar uit gevist kan worden versmald wordt tot enkel de publieke collecties van musea of andere instellingen zoals bibliotheken of archieven, veel objecten die buiten de boot vallen. Daarnaast is het zo dat deze collecties zijn opgebouwd gedurende een lange tijd en niet per se representatief zijn voor de huidige Nederlandse samenleving. Kunst gemaakt door vrouwelijke kunstenaars of kunstenaars met een migratieachtergrond is traditioneel ondervertegenwoordigd. Ook het cultuurhistorische verhaal van minderheidsgroepen wordt onderbelicht, zo wordt er pas in de afgelopen twee jaar werk gemaakt van de bouw van een Nationaal Slavernijmuseum in Amsterdam. 108
Voor het programma, en de selectie van de pronkstukken waaruit gekozen kon worden, werd gekozen voor de volgende opzet. Allereerst werden er door alle musea in Nederland, deskundigen, en publiek 150 verschillende objecten aangedragen verdeeld over drie categorieën: ontwerp, erfgoed, en kunst. Vervolgens werd het aantal van 150 op basis van een publieksonderzoek van
P. Meershoek. ‘Slavernijmuseum een stap dichterbij’. Het Parool. 30 januari 2019. <https://www.parool.nl/nieuws/
108
onderzoeksbureau NBTC-NIPO onder vijftienhonderd ‘gewone’ Nederlanders teruggebracht naar 90 objecten, dertig per categorie, waaruit er na ‘een gedegen onderzoek’ 30 resteerden, tien per 109
categorie. De 30 kanshebbers werden op 15 december 2017 in een televisie uitzending, uitgezonden op NPO 2, door Kelder aan het publiek gepresenteerd vergezeld met de vraag waar de Nederlander nu zelf het meest trots op is en wat het meest zegt over ‘onze’ volksaard. De stemmer had de keus uit de volgende objecten:
Categorie ontwerp
• Delfts Blauw Bloemenpiramide – 1692-1700 • Nijntje - 1955, Dick Bruna
• De klomp
• Jip en Janneke – 1952, Fiep Westendorp • DAF 600 – 1958, Hub van Doorne • ANWB Paddenstoel - 1919
• Spyker 60 HP - 1903
• Het Droste cacaoblik - 1904
• De microscoop - ca. 1670, A. van Leeuwenhoek • De gulden – 1980, Bruno Ninaber van Eyben Categorie erfgoed
• Dagboek van Anne Frank 1942-1944 • Grondwetsherziening 1848
• Delfts Blauw - 17de eeuw • De Vrede van Münster - 1648, • Het Plakkaat van Verlatinghe – 1581 • Het Wilhelmus - rond 1570
• De Unie van Utrecht – 1579
• Brieven van Vincent van Gogh - 1872-1890 • Boekenkist van Hugo de Groot
• Max Havelaar - 1859, Multatuli
J. Kelder en M. Pos. ‘Het pronkstuk van Nederland.’ De Volkskrant. 13 januari 2018. <https://www.volkskrant.nl/
109
nieuws-achtergrond/het-is-hoog-tijd-dat-de-schokken-door-de-aardgaswinning-zich-verplaatsen-naar-den- haag~be725b5b/>.
Categorie kunst
• De Nachtwacht - 1642, Rembrandt van Rijn • Het melkmeisje - ca. 1660, Johannes Vermeer • Meisje met de parel - 1665, Johannes Vermeer • De aardappeleters - 1885, Vincent van Gogh • Het vrolijke huisgezin - 1668, Jan Steen • Zonnebloemen - 1889, Vincent van Gogh
• Panorama Mesdag - 1881, Hendrik Willem Mesdag • De vrolijke drinker - ca. 1628-1630, Frans Hals
• Winterlandschap met schaatsers - 1608, Hendrick Avercamp • Lucht en Water I - 1938, Maurits Cornelis Escher
Na de bekendmaking van de dertig genomineerden voor de titel ‘pronkstuk van Nederland’ op 15 december was het aan de kijker om ‘het ideale visitekaartje’ van Nederland te kiezen. Van maandag 18 december tot en met 19 januari werden er in een korte korte items, uitzendingen van vijf minuten elk, uitgezonden op NPO 2 aansluitend aan Nieuwsuur, steeds twee genomineerden gepresenteerd. Gedurende de uitzendingen werden de verschillende objecten ingeleid door drie experts; hoogleraar Catelijne van Middelkoop voor de categorie ontwerp, emeritus hoogleraar historische Nederlandse letterkunde Herman Pleij voor de categorie erfgoed en kunsthistoricus Paul Rem voor de categorie kunst. Met de input van deze experts wordt, zo zegt AVROTROS “historisch belang, kwaliteit en populariteit inzichtelijk gemaakt en gewogen”. In de korte uitzendingen is ook plaats voor de gewone Nederlander in de persoon van een liefhebber die aan de kijker uitlegt waarom juist het object dat hij of zij een warm hart toedraagt het pronkstuk van Nederland moet worden. Jort Kelder presenteerde de korte uitzendingen vanuit de de Keizersgrachtkerk in Amsterdam.
Op 22 januari maakte Kelder in de eerste van vijf live-uitzendingen de negen finalisten bekend die door het publiek gekozen waren. In de uitzending werden ook negen zogenaamde ‘ambassadeurs’ geïntroduceerd. Deze ambassadeurs zijn bekende Nederlanders die één van de genomineerde objecten een warm hart toedraagt en zich inzetten om het object dat zij onder hun hoede hebben tot pronkstuk van Nederland uit te laten roepen.
• DAF 600 – 1958, Hub van Doorne; met als ambassadeur autocoureur Jan Lammers
• Nijntje - 1955, Dick Bruna; met als ambassadeur radiodiskjockey en televisiepresentator Gijs Staverman
• De microscoop - ca. 1670, A. van Leeuwenhoek; met als ambassadeur televisiepersoonlijkheid Wilfred de Bruijn
Categorie erfgoed
• Delfts Blauw - 17de eeuw; met als ambassadeur voormalig nieuwslezer Noraly Beyer
• Het Plakkaat van Verlatinghe – 1581; met als ambassadeur hoogleraar neuropsychologie Erik Scherder
• Dagboek van Anne Frank 1942-1944; met als ambassadeur schrijfster Jessica Durlacher
Categorie kunst
• Meisje met de parel - 1665, Johannes Vermeer; met als ambassadeur culinair publiciste Janny van der Heijden
• Lucht en Water I - 1938, Maurits Cornelis Escher; met als ambassadeur advocate Inez Weski • De Nachtwacht - 1642, Rembrandt van Rijn; met als ambassadeur rapper Akwasi
Na de eerste live-uitzending op maandag 22 januari volgde een uitzending betreffende de categorie ontwerp op dinsdag 23 januari, een uitzending betreffende de categorie erfgoed op woensdag 24 januari en een uitzending betreffende de categorie kunst op donderdag 25 januari. Tijdens deze uitzendingen was het aan de ambassadeurs om het publiek te overtuigen dat hun object de titel pronkstuk van Nederland waardig was. Dit deden zij door middel van een ‘preek’ gegeven vanaf de kansel van de Keizersgrachtkerk, in het middelpunt van de grachtengordel. Het pleidooi van de ambassadeurs duurde telkens niet meer dan vijf minuten en werd onderbroken door verschillende clips waarin bekende en onbekende Nederlanders zich sterk maakten voor het object. Na het pleidooi werd het optreden van de ambassadeur van commentaar voorzien door de drie experts; hoogleraar Catelijne van Middelkoop, emeritus hoogleraar historische Nederlandse letterkunde Herman Pleij en kunsthistoricus Paul Rem. De drie experts probeerden in hun commentaar, dat vrij veel weg had van een talentenjacht, een aantal cruciale vragen betreffende de verkiezing en het object te beantwoorden. In hoeverre is het object typisch Nederlands? In hoeverre moeten wij Nederlanders trots zijn op dit object? In hoeverre is het gepresenteerde object de titel ‘Het pronkstuk van Nederland’ waardig? Na de drie pleidooien werd, in afwachting op de de resultaten
van de stemming, werd er door Kelder reacties gevraagd van het publiek in de kerk. Dit waren personen die nauw betrokken waren bij de objecten, zoals conservatoren en andere museummedewerkers, of personen die simpelweg een grote liefde voor het object met zich meedragen.
De uiteindelijke beslissing lag bij de kijker thuis die door middel van bellen, sms’en of via de website zijn of haar stem kon uitbrengen op een van de drie gepresenteerde objecten van de avond. De stemmen uitgebracht in de eerste ronde werden daarbij niet meegerekend. In de eerste aflevering, waarbij de categorie ontwerp aan bod kwam, eindigde de Daf 600 op de derde plek met 28 procent van de stemmen. Op de tweede plaats eindigde Nijntje met 30 procent van de stemmen met wat maakte dat met 42 procent van de stemmen de microscoop van Anthoni van Leeuwenhoek de aflevering wist te winnen. In de tweede aflevering, die zich focuste op de categorie erfgoed wist het Plakkaat van Verlatinghe met 49 procent de meeste stemmen te verzamelen. Het dagboek van Anne Frank werd tweede met 27 procent van de stemmen; Delfts Blauw werd derde met 24 procent van de stemmen. In de derde aflevering, die zich toespitste op de categorie kunst kwam De
Nachtwacht met 42 procent van de stemmen als winnaar uit de bus. Tweede werd Meisje met de Parel met 31 procent van de stemmen; derde werd Lucht en Water I met 27 procent van de
stemmen. Na de derde aflevering op 25 januari opende de stemming voor de finale die zodoende zou gaan tussen de microscoop van Anthoni van Leeuwenhoek, het Plakkaat van Verlatinghe en De
Nachtwacht.
De apotheose van het televisieprogramma vond plaats tijdens de live-uitzending van vrijdag 26 januari; in de communicatie van omroep AVROTROS en presentator Kelder zelf consequent ‘grande finale’ genoemd. In de finale kreeg de expert, na een korte introductie van het object, de mogelijkheid om in anderhalve minuut een lans te breken. Vervolgens was het aan de ambassadeurs om, net als in de drie voorgaande afleveringen, vanaf de kansel het evangelie van zijn object te verkondingen. Bekende Nederlanders in de zaal, astronaut Andre Kuipers, comedian Greg Shapiro en fotograaf Patricia Steur, wierpen zich gedurende de pleidooien op als pleitbezorgers voor respectievelijk de microscoop, het Plakkaat van Verlatinghe en De Nachtwacht. In afwachting op het resultaat van de stemming bracht Lange Frans een rap, gebaseerd op zijn nummer Het land van, een bescheiden hit uit 2016 ontstaan uit een samenwerking met Deetox, waarin hij alle dertig genomineerde objecten verzamelde en samenbracht.
Uiteindelijk was het aan de minster voor onderwijs,- cultuur en wetenschap Ingrid van Engelshoven (D66) om de uiteindelijke uitslag bekend te maken. Met 43 procent van de stemmen haalde het Plakkaat van Verlatinghe de titel ‘Het Pronkstuk van Nederland’ binnen. Op de tweede
plaats eindige de microscoop van Anthoni van Leeuwenhoek met 34 procent van de stemmen. Derde werd De Nachtwacht met 23 procent van de stemmen. De algemeen directeur en directrice collectie & publiek van het Nationaal Archief Marens Engelhard en Irene Gerrits namen de prijs uit handen van de minister in ontvangst. Naast de prestigieuze titel van ‘Het Pronkstuk van Nederland’ voor Het Plakkaat van Verlatinghe ontving het Nationaal Archief een handgemaakt bronzen schild. Daarnaast werd er door PostNL in beperkte oplage een speciaal postzegelvel uitgegeven waarop het Plakkaat van Verlatinghe staat afgebeeld.
Het Plakkaat van Verlatinghe is een plakkaat dat op 26 juli 1581 door acht van de Zeventien Provinciën, waaruit de Habsburgse Nederlanden indertijd bestonden, ondertekend werd in Den Haag. In het document zetten de ondertekenaars Filips II af als hun heerser. Met deze daad verwierp men voor het eerst officieel het gezag van de koning met als argument dat een volk het recht van opstand heeft wanneer een koning zijn plichten jegens zijn volk niet nakomt en zich als een tiran gedraagt. Het plakkaat kan zodoende als de onafhankelijkheidsverklaring van Nederland gezien worden. Het document verankerde daarnaast op een fundamentele en revolutionaire manier de natuurlijke vrijheid van burgers en het recht van burgers om deze natuurlijke vrijheid ten alle tijden veilig te stellen. De keuze van het publiek voor het Plakkaat is er een beargumenteerd vanuit het nationalisme, dat alsmaar inniger omhelsd wordt stelt Belgische historicus Marc Reynebeau in het NRC van 31 januari 2018. “Het Plakkaat van Verlatinghe is een tekst die zonder inspanning vrijwel onleesbaar en amper te begrijpen is. Maar dat deed er niet toe in het tv-referendum. Alleen de toegeschreven symboolwaarde telt, en die is nationalistisch.” Voor het publiek zou de 110
symbolische bruikbaarheid van vandaag de dag belangrijker zijn dan de feitelijke historische betekenis van de tekst.
De uitverkiezing van het Plakkaat van Verlatinghe als ‘pronkstuk van Nederland’ was voor de Tweede Kamer reden om de replica van het Plakkaat een prominente plek te geven in het Kamergebouw. Samen met een replica van de Unie van Utrecht uit 1579, die wordt beschouwd als de eerste Grondwet van Nederland, heeft het Plakkaat van Verlatinghe vanaf 6 februari 2018 een plek gekregen in de plenaire zaal. Kamervoorzitter Khadija Arib sprak over het nieuwgekozen 111
pronkstuk dat “het Plakkaat ons vertelt wie wij zijn”.
M. Reynebeau. ‘Het pronkstuk van Nederland walmt van het nationalisme.’ NRC. 31 januari 2018. <https://
110
www.nrc.nl/nieuws/2018/01/31/het-pronkstuk-van-nederland-walmt-van-het-nationalisme-a1590440>.
‘‘Plakkaat van Verlatinghe’ tentoongesteld in de Kamer.’ Tweede Kamer der staten-generaal. 8 februari 2018.
111
Geraadpleegd op 20 februari 2019. <https://www.tweedekamer.nl/nieuws/kamernieuws/‘plakkaat-van-verlatinghe’- tentoongesteld-de-kamer>.