Om nader inzicht te verschaffen over hoe de antwoorden van de respondenten kunnen worden geïnterpreteerd is een aantal statistische analyses uitgevoerd. In deze sectie worden de resultaten van statistische analyses besproken die de verschillende vormen van recht-vaardigheid aan de door respondenten uitgedeelde rapportcijfers relateren. Dit wordt onder meer gedaan om de aanwezigheid van een zogenoemd fair process effect1 op de rapportcijfers aan te tonen.
8.1.1 Constructie schaalscores
Daartoe zijn de antwoorden op de verschillende vormen van rechtvaardigheid gecombineerd tot een enkele score door telkens het gemiddelde te nemen van de vragen die deze vorm van rechtvaardigheid mat. Daarbij werd een schaalgemiddelde gecreëerd, dat een mini-mumwaarde van 1 en een maximini-mumwaarde van 7 kon aannemen. Ten eerste werd op die manier ervaren procedurele rechtvaardigheid bepaald door de vragen die zijn weergegeven in Tabel 7.12 te middelen. Dit betreft dus de door respondenten ervaren mate van proce-durele rechtvaardigheid tijdens het behandelen van de zaak van de rechtzoekende, dus tijdens de periode van het indienen van de klacht tot niet-vervolging tot acht maanden later de T1-vragenlijst werd ingevuld (zie Tabel 7.12 voor details). De nieuw gecreëerde schaal voor procedurele rechtvaardigheid had een gemiddelde van 3.33 (SD = 2.03). Verder is de samenhang tussen de verschillende vragen waaruit deze schaal bestaat groot (α = .97).
Ten tweede werd ervaren uitkomstrechtvaardigheid bepaald door de vragen uit Tabel 7.13 samen te nemen. De schaal voor uitkomstrechtvaardigheid had een gemiddelde van 2.05 (SD = 1.96). Daarnaast was de samenhang tussen de vragen van deze schaal groot (α = .99).
Vervolgens is de ervaren uitkomstgunstigheid bepaald door de vragen uit Tabel 7.14 te middelen. Deze schaal had een gemiddelde van 1.52 (SD = 1.11). Opvallend was dat bij uitkomstgunstigheid de samenhang tussen de vragen niet groot was (α = .49). Deze laatste
1 In navolging van wat gebruikelijk is in de onderzoeksliteratuur gebruiken we in dit onderzoek de term het fair process effect. Merk echter op dat strikt genomen in ons onderzoek geen sprake is van het bepalen van een causaal ‘effect’, maar van een associatie tussen variabelen (zoals tussen door klagers ervaren procedurele rechtvaardigheid en door hun uitgedeelde rapportcijfers aan juridische actoren). Om aansluiting te houden bij de onderzoeksliteratuur hanteren wij hier de term het fair process effect en tekenen aan dat onze gegevens correlationeel van aard zijn.
bevinding is wellicht goed te verklaren door het feit dat het niet mogelijk is om een scha-devergoeding te krijgen gedurende de artikel 12 Sv-procedure. Ook is het zo dat uitkomst-gunstigheid een moeilijk te definiëren en te onderzoeken construct is.2In dit onderzoek rekenen we verder met de 2-item schaal van uitkomstgunstigheid, waarbij we expliciet aantekenen dat de betrouwbaarheid van de schaal laag is en de bevindingen met deze schaal dus met de nodige slagen om de arm geïnterpreteerd moet worden.
Ten slotte is de algemene ervaren rechtvaardigheid bepaald. Hiertoe is het gemiddelde genomen van de vragen die zijn weergegeven in Tabel 7.11. De gemiddelde algemene rechtvaardigheid die respondenten ervaarden was 2.00 (SD = 1.72), waarbij de samenhang tussen de verschillende vragen opnieuw groot was (α = .83).
8.1.2 Correlatie analyses
In Tabel 8.1 zijn de associaties tussen de verschillende bevraagde vormen van rechtvaar-digheid en de toegekende rapportcijfers te vinden, weergegeven in een correlatiematrix.
In deze tabel is te zien dat er een sterke samenhang is tussen de verschillende vormen van rechtvaardigheid en de toegekende rapportcijfers. Ten eerste hangen de verschillende vormen van rechtvaardigheid gemiddeld tot sterk positief met elkaar samen (r’s > .54, p’s < .001). Dat betekent bijvoorbeeld dat bij hoge ervaren procedurele rechtvaardigheid er ook sprake is van hoge ervaren algemene rechtvaardigheid. Dergelijke associaties zijn in ons onderzoek waargenomen tussen alle vormen van rechtvaardigheid.
Ten tweede hangen de toegekende rapportcijfers gemiddeld tot sterk positief met elkaar samen (r’s > .61, p’s < .001). Deze samenhang duidt er bijvoorbeeld op dat wanneer respon-denten lage rapportcijfers toekennen aan het OM, zij ook vaak een laag rapportcijfer toe-kennen aan rechters. Dergelijke associaties zijn geobserveerd tussen alle rapportcijfers.
Een belangrijk onderdeel van het huidige onderzoek had betrekking op het in kaart brengen van verschillende vormen van rechtvaardigheid. De huidige analyses maken het mogelijk om na te gaan in hoeverre deze vormen van ervaren rechtvaardigheid ook samenhangen met een positief oordeel ten opzichte van de beklagprocedure en de straf-rechtelijke instanties in kwestie. Zoals te zien is in Tabel 8.1 hangen alle vormen van ervaren rechtvaardigheid positief samen met de toegekende rapportcijfers (r’s > .38, p’s ≤ .001). Dit betekent dat wanneer respondenten hogere rechtvaardigheid ervaren, dit ook samengaat met positieve oordelen met betrekking tot de beklagprocedure en de strafrech-telijke instanties.
2 Skitka e.a. 2003.
Associaties tussen verschillende rechtvaardigheidsconstructen en
Noot: Pearson-correlaties met * = p ≤ .001
8.1.3 Unieke bijdrage verschillende vormen van rechtvaardigheid
Om meer inzicht te krijgen in de samenhang tussen de verschillende vormen van recht-vaardigheid en de toegekende rapportcijfers zijn daarnaast zogenaamde usefulness analyses uitgevoerd. Hierbij wordt door middel van hiërarchische regressieanalyse de individuele bijdrage van een construct bepaald.3In Tabel 8.2 zijn daarvan de resultaten te vinden. In deze tabel is aldus de unieke bijdrage van procedurele rechtvaardigheid, uitkomstrechtvaar-digheid, uitkomstgunstigheid en algemene rechtvaardigheid opgenomen per toegekend rapportcijfer.
Deze analyses wezen uit dat in het bijzonder ervaren procedurele rechtvaardigheid een unieke bijdrage levert aan het begrijpen van de door de respondenten uitgedeelde rapport-cijfers aan de behandeling, beslissing, het OM, rechters en het strafrechtssysteem. In de eerste kolom van Tabel 8.2 is te zien dat procedure rechtvaardigheid een significante
3 Zo werd om de unieke bijdrage van procedurele rechtvaardigheid voor het begrijpen van de door de respon-denten toegekende rapportcijfers na te gaan, in een hiërarchische regressie-analyse allereerst de andere constructen (uitkomstrechtvaardigheid, uitkomstgunstigheid en algemene rechtvaardigheid) in de regressie-analyse opgenomen, en vervolgens werd in een volgende stap procedurele rechtvaardigheid in de regressie-analyse betrokken. Aldus werd nagegaan wat de unieke bijdrage van procedurele rechtvaardigheid aan de rapport-cijfers was wanneer de andere constructen reeds in de analyse waren betrokken. Soortgelijke analyses vonden ook plaats om de unieke bijdrage van uitkomstrechtvaardigheid, uitkomstgunstigheid en algemene recht-vaardigheid te bepalen.
positieve bijdrage heeft in de door respondenten toegekende rapportcijfers aan de behan-deling van hun klacht en de beslissing over hun klacht. Ook heeft procedurele rechtvaar-digheid een positieve bijdrage aan de rapportcijfers die respondenten toekennen aan de gerechtelijke instanties. Dit duidt er op dat bij hogere ervaren procedurele rechtvaardigheid, wanneer respondenten het gevoel hebben dat zij eerlijk en respectvol zijn behandeld, zij milder zijn in hun oordeel over de beklagprocedure. Eenzelfde fair process effect is te zien voor de beoordeling van de strafrechtinstanties.
Algemene rechtvaardigheid speelt ook een belangrijke rol in de waardering van de beklagprocedure (zowel bij de behandeling als bij de beslissing) en in het toegekende rap-portcijfers aan rechters (zie de laatste kolom van Tabel 8.2). Hogere ervaren algemene rechtvaardigheid leidt tot hogere waardering van de beklagprocedure en een hoger rapport-cijfer voor rechters.
Uitkomstrechtvaardigheid en uitkomstgunstigheid leveren geen unieke bijdrage in het verklaren van de door de respondenten uitgedeelde rapportcijfers (zie de middelste kolommen van Tabel 8.2). We wijzen er expliciet op dat onze gegevens correlationeel van aard zijn. Er is dus geen sprake van oorzakelijke of causale verbanden tussen (bijvoorbeeld) ervaren procedurele rechtvaardigheid en door respondenten toegekende rapportcijfers, maar alleen van een positieve samenhang die aangeeft dat wanneer respondenten een hogere mate van procedurele rechtvaardigheid ervoeren dit samenging met een hoger door de respondenten toegekend rapportcijfer. Dit opgemerkt hebbende, in overeenstem-ming met de onderzoeksliteratuur suggereren de analyses uit Tabel 8.2 dat er sprake is van een zogenoemd fair process effect.4In de literatuur wordt beschreven dat wanneer men hoge procedurele rechtvaardigheid ervaart dit leidt tot een positiever oordeel over het proces, de uitkomst en de betrokken gerechtelijke instanties.
Unieke bijdrage afzonderlijke vormen van rechtvaardigheid Tabel 8.2
4 K. van den Bos, ‘Humans making sense of alarming conditions: Psychological insight into the fair process effect’, in: R.S. Cropanzano & M.L. Ambrose (red.), Oxford handbook of justice in work organizations. New York: Oxford University Press 2005, p. 403-417.
Algemene recht-vaardigheid Uitkomst
gunstig-Uitkomst recht- heid vaardigheid Procedurele
rechtvaardigheid
β β
β β
.39*
–.05ns.
–.09ns.
.39*
Rapportcijfer rechters
.06ns.
.04ns.
.08ns.
.51*
Rapportcijfer rechtssysteem
Noot: * statistisch significant bij p < .05ns.– niet significant bij p > .10
8.1.4 Effect van procedurele rechtvaardigheid op toegekende rapportcijfers
Bovenstaande analyses wezen uit dat de door respondenten ervaren procedurele rechtvaar-digheid een belangrijke rol speelt in de oordelen die zij toekennen aan artikel 12 Sv-proce-dure en de betrokken strafrechtelijke instanties. Om meer inzicht te krijgen in dit fair process effect is berekend welke rapportcijfers worden toegekend door respondenten die een relatief hoge mate van procedurele rechtvaardigheid ervaren5en welke rapportcijfers worden uitgedeeld door respondenten die een relatief lage mate van procedurele rechtvaar-digheid ervaren.6,7De resultaten van deze analyses staan in Tabel 8.3 vermeld.
Zoals te zien in Tabel 8.3 is het zo dat wanneer respondenten een lage mate van proce-durele rechtvaardigheid hebben ervaren zij heel lage rapportcijfers aan de beklagprocedure en de betrokken gerechtelijke instanties uitdeelden. Echter, in geval van een relatief hoge mate van ervaren procedurele rechtvaardigheid werden de rapportcijfers (veel) minder negatief, soms nog wel resulterend in onvoldoendes (i.g.v. de rapportcijfers over de beslissing, het OM, of het strafrechtssysteem), en soms in (magere) voldoende rapportcijfers (over de behandeling en rechters), en veel minder negatief dan wanneer er sprake was van weinig ervaren procedurele rechtvaardigheid.
Respondenten die een relatief hoge mate van procedurele rechtvaardigheid hebben ervaren beoordelen de rapportcijfers voor de beklagprocedure en de betrokken gerechtelijke instanties dus aanzienlijk minder negatief dan wanneer respondenten een lage procedurele rechtvaardigheid hebben ervaren. Dit verschil is het sterkst voor het toegekende rapport-cijfer voor de behandeling van de klacht door het gerechtshof. Bij hoge ervaren procedurele
5 Respondenten die 1 standaarddeviatie boven het gemiddelde van ervaren procedurele rechtvaardigheid scoorden (+1 SD), dus die een geschatte score van 5.35 hadden op de 7-puntsschaal die ervaren procedurele rechtvaardigheid meette (M = 3.32 + 2.03).
6 Respondenten die 1 standaarddeviatie onder het gemiddelde van ervaren procedurele rechtvaardigheid scoorden (-1 SD), dus die een geschatte score van 1.29 hadden op de 7-puntsschaal die ervaren procedurele rechtvaardigheid meette (M = 3.32 – 2.03).
7 Voor een onderbouwing van en meer informatie over de precieze regressie-analyses, zie J. Cohen, P. Cohen, S.G. West & L.S. Aiken, Applied multiple regression/correlation analysis for the behavioral sciences (3rd ed.).
Hillsdale, NJ: Erlbaum 2003.
rechtvaardigheid wordt dit als (een magere) voldoende gezien (5.59), terwijl bij lage ervaren procedure rechtvaardigheid er een zwaar onvoldoende cijfer wordt toegekend (2.46).
Eenzelfde patroon is ook te zien voor de oordelen over het Openbaar Ministerie. Hier is in geval van hoge ervaren procedurele rechtvaardigheid het rapportcijfer onvoldoende (4.92), maar aanzienlijk minder negatief dan bij lage procedurele rechtvaardigheid (2.91).
Ook het Nederlandse strafrechtssysteem wordt bij hoge ervaren procedurele rechtvaar-digheid hoger beoordeeld (5.07) dan bij lage ervaren procedurele rechtvaarrechtvaar-digheid (2.82).
Nederlandse rechters worden bij hoge procedurele rechtvaardigheid met een (mager) voldoende cijfer beoordeeld (5.61), terwijl bij lage ervaren procedurele rechtvaardigheid dit cijfer niet langer voldoende is (3.69).
De invloed van procedurele rechtvaardigheid lijkt het kleinst bij de oordelen over de beslissing van het gerechtshof. Dit wordt zowel bij hoge ervaren procedurele rechtvaardig-heid (3.72) als bij lage ervaren procedure rechtvaardigrechtvaardig-heid (2.51) met ruime onvoldoendes beoordeeld, alhoewel ook hier een (lichte) verbetering optreed na een hoge mate van ervaren procedurele rechtvaardigheid.
Rapportcijfers voor respondenten die een lage of hoge mate van procedurele rechtvaardigheid hebben ervaren
Tabel 8.3
Hoge procedurele rechtvaar-digheid
Lage procedurele rechtvaar-digheid
5.59 2.46
Rapportcijfer behandeling
3.72 2.51
Rapportcijfer beslissing
4.92 2.01
Rapportcijfer OM
5.61 3.69
Rapportcijfer rechters
5.07 2.82
Rapportcijfer rechtssysteem
8.1.5 Effect procedurele rechtvaardigheid controlerend voor cijfers T0
Er zijn ook aanvullende analyses uitgevoerd om de invloed van de verschillende vormen van rechtvaardigheid op de toegekende rapportcijfers na te gaan waarbij er rekening werd gehouden met de rapportcijfers die door respondenten in T0-werd toegekend. Hiertoe werden opnieuw usefulness analyses uitgevoerd. De resultaten van deze analyses zijn te vinden in Tabel 8.4.
De unieke bijdrage van de verschillende vormen van rechtvaardigheid aan de rapport-cijfers voor T1, controlerend voor de rapportrapport-cijfers van T0, werd berekend met hiërarchi-sche regressie. Hiertoe werd eerst de bijdrage van het eerder gegeven rapportcijfer bepaald.
Vervolgens werd de unieke bijdrage van de verschillende vormen van rechtvaardigheid
bovenop dit effect van het eerder gegeven rapportcijfer bepaald. De resultaten van deze analyses zijn te vinden in Tabel 8.4.
Uit deze resultaten is op te maken dat de unieke bijdrage van procedurele rechtvaardig-heid aan de oordelen over strafrechtelijke instanties gehandhaafd blijft wanneer het eerdere rapportcijfer (T0) in ogenschouw wordt genomen. Procedurele rechtvaardigheid heeft een positieve bijdrage aan de oordelen voor de drie strafrechtelijke instanties. Hetzelfde geldt voor het rapportcijfer wat bij T0-aan de betreffende instantie is toegekend. Dit betekent dat wanneer respondenten in eerste instantie positief waren over de gerechtelijke instantie, en zij hoge procedurele rechtvaardigheid ervaarden, ze ook positief zijn in hun oordeel over de betreffende instantie bij de tweede meting.
Unieke bijdrage afzonderlijke vormen van rechtvaardigheid, controlerend voor rapportcijfer T0
Noot: * statistisch significant bij p < .05,+marginaal significant bij p < .10ns.– niet significant bij p > .10
8.1.6 Effect procedurele rechtvaardigheid controlerend voor verwachtingen bij T0
Vervolgens is op vergelijkbare wijze de unieke bijdrage van de verschillende vormen van rechtvaardigheid bepaald waarbij er werd gecontroleerd voor de verwachtingen die respon-denten bij de eerste meting hadden met betrekking tot rechtvaardigheid. Hiertoe werden hiërarchische regressieanalyses uitgevoerd, waar in eerste instantie de bijdrage van ver-wachting met betrekking tot rechtvaardigheid werd getoetst. Vervolgens werd daar bovenop de individuele bijdrage van iedere vorm van rechtvaardigheid bepaald. De resultaten van deze analyses zijn te vinden in Tabel 8.5.
Wat opvalt is dat de individuele bijdrages van de verschillende vormen van digheid navenant gelijk blijven, wanneer de verwachtingen met betrekking tot rechtvaar-digheid worden meegenomen in de analyses. Zodoende blijft de positieve bijdrage van procedurele rechtvaardigheid gehandhaafd voor de rapportcijfers toegekend aan de beklagprocedure en betrokken instanties. Verder is de ervaren algemene rechtvaardigheid
van belang voor de oordelen over de beslissing en behandeling gedurende de beklagproce-dure en het rapportcijfer toegekend aan Nederlandse rechters. Daarentegen is er geen invloed van algemene rechtvaardigheid op de rapportcijfers die zijn toegekend aan het Openbaar Ministerie of het Nederlands strafrechtssysteem. Dit duidt er op dat het waarge-nomen fair process effect niet onderhevig is aan invloeden van het belang wat individuen vooraf hechten aan een rechtvaardige behandeling.
Unieke bijdrage afzonderlijke vormen van rechtvaardigheid, controlerend voor eerdere verwachtingen met betrekking tot rechtvaardigheid
Tabel 8.5
Noot: * statistisch significant bij p < .05ns.– niet significant bij p > .10