Zwarte nacht loit over 't durp. Dikke wolke skuive op mekaar en de lucht raakt potdicht. Benauwd en zweer drukt 't warme weer op 't volk dat te slijpen loit. Maar slijpe is 't oigenluk niet. Ze soeze maar wat en slane nij de migge die in deuze broeiende zeumernacht boi duizende tegeloik om- en in huis zwurme. Nij, slijpe kinne ze niet, de mense, in deuze nacht van de Hondsdage. En de enkeling die toch ofzakt is wordt al gauw wakker van 't donderen in de veerte. Want deer om de Zuid, deer grommelt 't en licht 't. Zweer bromt de donder over zij. 't Lichten houdt lang an. 't Duurt wel 'n tel of twij dat de bliksem an de lucht is. Dat duidt op 'n heel zwere bui!
‘'t Most 'r wel van komme’, dinkt Wullem Korver, as ie op z'n blote biene op de stoep staat om 'm wat ofkoele te lijte. ‘Zo verlegen hijt as 't vendaag ok was! De lucht zit stikvol met vuur. Dat moet 'r eerst uit.’
As 't bloikt dat 't an alle kante begint te lichte en as de donder dichter boi komt, den gaat d'ien achter d'aar van 't hijte bed en trekt de nij zwijt stinkende klere weer an. In huis is 't gien harden. Deerom maar buiten gaan.
Helder klinke de stemme van 't manvolk in de windstille nacht. 'n Poip of 'n sigeret gloeit in 't donker. Peers vlamt de bliksem achter inktzwarte donderwolke.
‘De gang komt uit 't Oosten; dat kin lang anhouwe venacht’, vindt Tois Bankert. ‘Affoin, murgen wel niet om vier uur nij de bouw. 't Is toch veuls te nat,’ troost Gert Blom.
‘En de rest! Nou zel je zien dat 't weer hillegaar omslaat, 't Is nou uit met de mooie zeumer, let maar 's op,’ voorspelt Klaas Eilander.
En Tois de Vries, die al de hele ijvend op 't breggie zeten het en de lucht
bestedeerde, gaat staan, hoist s'n pilowen broek houg op en verklaart dat met deuze wassende maan 't weer vàst is en dat hoi nag 'n mooie zeumer voorspelt.
Zo gaan de praatjes en onderdehand kruipt de donder dichter nij 't durp. ‘'t Komt van drie kante opzette, zien je wel?’
‘Maar straks, as de bui boi doik komt bloift ie nag wel 'n toidje hange’, mient Klaas Eilander.
‘Of hoi breekt boi de hougspanningsdrijde. Dat komt ok oftug voor’, zoit Tois de Vries.
Want ze wete, deuze manne, dut 'n donderbui vaak z'n gang verandert. Onberekenbaar, en deerom gevaarluk kin dat weze.
En 't gesprek gaat veerder over de wondere dinge die bliksem en donder uitrichte kinne.
‘Deer om de West kroige ze d'r van langs, 't Lichten is d'r niet van de lucht’, konsteteert een van de manne.
Den komt 'r opiens 'n harde vlaag wind die 't stof van de weg blijst en kouwe lucht mee bringt. Mitien beginne d'r grote druppels op de bladere te tikke. 't Wordt miening met de bui. 't Manvolk stiefelt nij huis. De hortjes worre deer uit de rame haald. De deure gane dicht. Verblindend skiet de bliksem langs de lucht as Gert Blom nag efkes buiten gaat om z'n klompe om te kere: de eerste harde slag!
Kletterend valt de regen op de hijte drouge grond. Wie nag te bed loit komt 'r nou uit. De kloine joëns zitte te bubberen op 'n stoel boi de wand, veer van 't raam of. De skakelaar van de radio wordt overhaald.
- Binne alle deure dicht? Tocht trekt an!
Boi Geertje Vlam wordt de spiegel omkeerd. Molenaar zet 't geldkissie boi 't raam en Piet Veld steekt 't boek in z'n binnentas.
‘Skoene antrekke,’ zoit moeder teugen de moidjes die met bange snoete van bed komen binne.
Vader zel net de peterumlamp hale as 't licht uitgaat. ‘Da's op de drijde!’
'n Zwere slag en 't licht brandt al weer.
Den barst de bui los! Boven Venès staat de lucht in vuur. Peerse en blauwe slange skiete over en weer; met donderend geweld klapt de bliksem deur de lucht. De mense in de huize wete dat 'r nou machte doende binne weerteugen gien mens wat vermag. Ze wete dat 'r 'n zwere droiging boven elk huis hangt. In deuze nacht kin 'r 'n ramp beure.... Ze wete dat, deer in Venès, weer
gien jaar verboi gaat zonder zo'n verskrikkelukke angstnacht....
Op krek zo'n nacht zat domenee Adrianus Visscherus van Venès in 't keukentje van z'n pasterie en keek in de duisternis weer 't noodweer te keer ging. Z'n ouge stakke boi 't ongewoon skelle bliksemlicht. In ien zo'n flits zag ie de huiskes an 't Woiver en de nuwe watermolens boi doik.
Domenee Visscherus docht an de Juninacht van '16. De nacht van verskrikking voor zoin durp. Zweer had de hand des Heren 't durp straft voor al 't oigenwoize ongelouf van de beweuners. Eerst de kerk, toe 't rechthuis met drie weunings. Alles deur 't vuur van de hemel vergaan!
Hoi docht an die nacht, an de verhale die deerover dijn werde deur de mense en deur Somerus, die toe op de pasterie weunde.
- De lucht was wel voif telle geel bleven, 'n Vuurbal skoot uit de lucht op 't kerkedak .... opiens spatte uit alle rame gele vonke .... en nij de brand stonk 't ofskuweluk van de zwavel....
‘En nag’, denkt domenee Visscherus, ‘nag mien ik altemet die smerige zwavellucht in m'n neus te kroige as ik in de kerk kom. De mense, och, die siene oftig meer den 'r te zien is. Die verhale binne overdreven. Maar toch, die zwavel.... Dat is niet te ontkenne. Dat hew ik zelf murken. En die lucht zou 'r vóór die brand nooit weest hewwe? Zunderling toch....’
En domenee bukt 't houfd as 'n zwere donderslag de raampies rammele lijt. Gierend blijst de sturm om de pasterie.
‘De wind gaat om’, dinkt Visscherus.
Den wordt 't opiens bladstil. De regen houdt op. ‘Zou 't over weze?’ dinkt de domenee.
Maar de vraag is nauweluks boi 'm opkomen of 'n grote vlam komt uit de lucht en zet alles in 'n fel licht. Teugen 't vuur van de lucht ziet domenee Visscherus de nuwe watermolens ofsteke en hoi oist 'r van as ie ziet hoe 'n grote gele bal op de kap van de grote molen daalt. Hoi heft s'n hande omhoug en 't skiet deur z'n ziel van: ‘Dat niet; dat niet; om Godswil dat niet.’
'n Skreeuw komt over z'n lippe: ‘De molens, de nuwe molens!’ En tegeloik dat ie z'n hande samenvouwt, in 'n beweging van
grote skrik en angst, davert 'n dreunende slag op 't huis en springt de keukendeur open.
't Vuur is van de lucht. Oisige skrik trilt in z'n biene. Z'n hart bonkt in z'n loif. Hoi zel overend gaan om de deur weer dicht te doen, maar 'n nuwe skrik overvalt 'm as ie ziet hoe die vanzelf dichtgaat en in de klink valt....
En deer, voor de deur, wat is dat? Deer staat wat in 't donker.... 'n zwarte feguur.... wàt of 't is, dat kin ie niet zien. Maar hoi voelt dàt 't 'r is.
As domenee nij z'n borst groipt weer z'n bonkend hart temet barst van de groté skrik, kraakt in die donkerte boi de keukendeur 'n stem. 'n Stem, zo vreemd, zo onwezeluk, dat 't krek is of ie niet van deuze wirreld is.
‘Weerom niet? Weerom gien vuur in de molen, Adriaen Visscherus? Weerom roep je God an om dat te verhoede?’
En as domenee Visscherus gien woord uit z'n keel kroige kin van angst gaat de stem veerden ‘Moin werk kin je toch niet teugenhouwe. Al beurt 't nou niet, omdat je God anriepe, op 'n are keer brandt ie tòch.’
Den vindt de domenee de kracht om te vrage: ‘Wie bin je, en wat moet je hier?’ ‘Je vrage nij de bekende weg, Visscherus’, antwoordt de zwarte verskoining, ‘ik bin de vergelding van 't kwaad. Ik haal de prois voor de zonde. En je wete dat in jouw durp die prois houg weze zel, want 't ongelouf onder je mense is groot.’
‘Bezit je de macht van 't hemelvuur?’ fluistert domenee Visscherus. ‘Ik kroig m'n prois deur 't vuur en deur de dood.’
‘Ik vraag genade voor al m'n zondaars,’ roept de domenee smekend.
‘Genade bestaat 'r boi moin niet. Allien de ziele die voor God verskoine, kinne genade kroige.’
‘Gaan je over de ziele die niet boi God belande?’ ‘Ja.’
‘Gaan weg den, Satan. In naam van Kristus, gaan wegl’
Maar met oiseluk houg gelach gaf de zwarte figuur boi de deur tot antwoord: ‘Venacht niet, Visscherus, venacht niet. Dut is moin nacht. Dut is de nacht van de zondaars uit Venès. Ik moet
m'n prois hewwe en ik sel 'm kroige okl 't Zel me niet moeiluk valle. Want veul van je mense gaan liever nij hullie vroie sin te werk as dat ze hullie streng an de leer houwe. En deerom hew ik veul vat op ze. Maar, Visscherus, weerom wou je 't vuur uit de molen houwe? Weerom die molen spare?’
Met 'n trillende stem weerin toch 'n dwingende klank lag, zoi domenee Visscherus: ‘Op die molens steunt 't leven, hier. Ze betekene leven of ondergang voor de mense. Dut volk in Venès het altoid teugen 't water kampe moeten. Lijt 't land niet verdrinke, lijt de mense niet in armoed ondergaan. Ik vraag genade voor ze.’
Onhoilspellend stil was 't efkes. Toe kwam 'r antwoord uit de hoek: ‘Ik spaar de molens voor de ziel van 'n zondaar.’
De domenee oisde! Hoi zou handele moete met de duvel zelf....? Hoi zou z'n hande van de zondaars ofhouwe moete? Dat nooit! Van z'n roeping ofgaan wou hoi niet!
't Leek of de feguur in 't donker z'n gedachte volgd had. Opiens klonk 't: ‘'t Hoeft je niet zweer te valle. Al wat leeft en in 't gelouf sturft, dat houw jij. Al wat niet in 't gelouf sturft neem ik.’
‘Mag ik dat anneme?’ docht Visscherus. ‘Mag ik de zelfmoordenaars hullie leste kans om boi God te kome ontneme?’ De keus was zweer....
‘Haast je met je besluit,’ zoi de zwarte man, ‘aars lijt ik je gien keus meer’. In domenee Visscherus woedde 'n grote stroid. Hier ging 't om de gijst of om de materie. En 't durp zou voor altoid deur die keus beïnvloed worre. Wat most ie doen? 't Durp voor 'n ramp behoede of de ongelukkige ziele redde?
Opiens kreeg ie 'n plan in 't houfd: ‘Spaar alle huize voor 't vuur van de hemel; den binne de zelfmoordenaars voor jou....’
't Bleef stil in de hoek. Toe begon buiten de regen weer te klettere en 'n sturmvlaag kwam over 't land giere.
‘Goed, Visscherus. Ik hew m'n zin’, klonk 't. En met 'n luid gelach voegde de man in 't donker 'r an toe: ‘En dut teken zel je d'r an herinnere.’
Toe skeurde opiens de lucht met 'n luid gekraak en 't vuur van de bliksem skroeide de hande van domenee Visscherus. Buiten kennis viel hoi voorover op tafel.
Toe de nuwe dag deur 't raampie gloorde kwam de domenee weer tot 'm zelf. Hoi wist eerst niet of 't 'n benauwde droum was of dat hoi werkeluk zo'n verskrikkelukke nacht beleefd had. Stoif en vol poin wazze z'n lede. Boi 't strekke van z'n reg viel z'n oug op 'n zwarte streep op boiegaar z'n hande.... Toe wist ie dat 't maar àl te waar was.
En overmand deur 'n gevoel van zwere ellende bukte hoi 't houfd en verburg 't gezicht in z'n hande.... Hoi huilde, domenee Visscherus.
Pas veul later keek hoi op en zag hoe de zon de damp verdreven had en hoe 't deurwaterde land lag te glimme in 't zachte skoinsel van de vroege dag.
Hoi vermande z'n oigen toe hoi volk boi de deur hoorde. Met de stap van 'n oud mens gong ie nij de deur om open te doen. D'r stond 'n manspersoon in de natte tuin.
‘Jan Dirks, jij hier? Wat kom je doen?’ ‘Domenee.... vader.... is dood....’ ‘Wàt zeg je m'n joon, vader dood?’ ‘Domenee, 't is verskrikkeluk....’
‘Maar hoe kon dat Jan, hoe komt dat zo opiens?’
‘'t Is zo erg, domenee.... hoi...hoi hoi het 'm verdijn.... Hoi hong an de leer.... o, domenee.... verskrikkeluk toch....’
Toe domenee Visscherus 't houfd ontblootte op de begrafenis van Dirk Jansz. zagge de mense dat z'n heer spierwit worren was....
En vreemde verhale ginge d'r over 't durp....
De jare ginge verboi. Venès werd 'n roik durp en telde veul nuwe huize en welstelde mense. Domenee Visscherus was 'r gien meer. Nij hem wazze d'r are komen. Zo ging 't met alles. Nuuw volk en nuwe zake kwamme d'r op 't durp. Grote skepe zoilde zachies voor de haven langs. D'r kwam veul geld! En d'r kwamme kostelukke dinge uit vere lande.
Maar boi al dat kome en gaan, boi al dat gejachter nij geld en anzien bleve deer boi de haven van Venès twij watermolens op hullie ouwe doen. Boi al wat veranderde, bleve zoi dezelfde. En ze stinge deer as 'n teken van rust en vertrouwen voor de
weuners. Ze dijde hullie houge plicht en hadde gien deel an de reuring van de wirreld. Geen mens wist beter of 't hoorde zo....
De jare werde eeuwe en Venès raakte in armoed en verval. 't Volk trok weg. Huize kwamme leeg en bleve leeg totdat ze in mekaar viele. De nering was 'r slecht.
Maar de molens maalde d'r niks minder om. En de molenaars met hullie
huishouwen hadde nag hullie brood en atte nag vis zoveul as ze maar woue; want 't vong best, deer voor die duikers!
Wie d'r ok gien last van de slechte toid had, dat was de molenmaker. Drok werk had ie nag! D'r ging gien week verboi of d'r klonk luid getimmer uit de kap. Soms lag de wurf vol spaanders en was 't 'r 'n gehak en geskaaf van belang.
Ja, dat verdiende, dat werk an de watermolens. Hoe meer dage werk, hoe meer stuivers in de knip. En ze zurgde wel dat ze 't werk uitsmeerde, die molenmakers!
In z'n armoed en z'n zurg was Venès net as de rest van 't land. Want overal was 't slecht steld. En dat kloine plasie, deer an de zij, dat leefde maar 'n vergeten leventje....
Maar toch, in die kloine gemienskap weunde 'n groot probleem. Maar dat probleem ging skuil in de beslotenhoid van de harte van de mense.
Uiterluk was 't deer in Venes maar heel gewoon. Maar vreemde gedachte leefde d'r in 't innerluk van z'n mijste beweuners.
En 't was op diè gedachte dat 'n diep in 't mensehart deurdringende predikant altoid weer stootte, 't Was deèrom dat 'n oprechte domenee nooit hillegaar vat kroige kon op de ziele van z'n gemeentelede.
- Och, dat durp, dat was allien maar erg vroisinnug -. Met die woorde werd de gijst heel kort en bondig sketst. Maar de wondere dinge die d'r leefde wazze hier niet mee ophelderd....
't Was nij de grote sturm van Grasmaand, 1790, dat 'r veul reperatie an de watermolens was. Op de Kloine molen zatte de rietdekkers en in de kap van de Grote molen zat Jan Bruyn met z'n zeun nuwe tande in 't grote rad te zette.
De wind was luwd en de lucht was helder. 'n Lange drouge
toid was 'r te wachte. Nou most 'r gebruik van maakt worre om te timmere en te lappe. In 't achterend van de molen zat Klaas Korver de zoile te naaie. As 't half in de middag was hokte de molenmaker en z'n zeun deer samen om 'n stik brood te ete en 'n slokkie slappe koffie te drinke.
Op ien van die dage, toe de molenaar en z'n vrouw uit huis wazze, en Jan Bruyn in de zoilekamer an 't stoetele was, vond hoi deer wat vreemds. In de hoek van de kamer stond 'n gortlaad. De klep was omhoug en Jan Bruyn kon z'n nuuwskierughoid niet bedwinge om te koike wat of vrouw Korver allegaar in de kast had. Tussen de gewone grutteroi stond 'n boekie. 't Was 'n gewoon boibeltje. Bruyn haalde 't er uit om te koike of 'r 'n sulveren of 'n gouwen slotje op zat. Toe efkes 't eerste blad opslaan om nij 't femilie register te koike. D'r stond niks in. Dat viel of. 't Was maar 'n ofdankertje, zeker. Toch 't achterblad nag opslaan. Dat was beskreven!
Maar wat bezielde die mense?!
Wat voor 'n wonderlukke roi name stond deer te leze? - 't Werd Jan Bruyn temet benauwd om 't hart boi 't zien van die lugubere loist. Want deer stonde al de name van de zelfmoordenaars uit Venès en Leek met de jare van hullie sturven d'r boi. 't Ging wel 'n honderd jaar terug en van de mijste wist ie 't al gien meer....
Wirrels nag an toe! Wat had die mense van Korver bezield om deer boek van te houwe? Bruyn telde name: voiftien!
Voiftien mense hadde hullie verdijn in de leste, lijt er 's koike, in de leste honderd jaar! 't Was toch wel raar steld op Venès.
‘Ja’, docht Bruyn, ‘d'r is altoid wel praat van weest: In Venès make d'r 'n houp hullie oigen van kant.’
Maar hoi self, hoi wist 't maar van 'n stik of voif.... En nou zag hoi dut. Dat gaf toch wel te dinke....
Met 'n beduusd gezicht stopte Bruyn 't boibeltje weer in de laad en klom de molen weer in. Stil was ie 'r van worren. Erg stil was 't opiens in z'n loif. En stil was 't ok in de molen. Veul stiller as aars. Hol klonk 't bonken van z'n klompe op de leer. In 't skemerdonker zagge de stoffige dikke balke droigend op 'm neer. Buiten was 't bladstil. De aars zo vertrkunnen nog onmogelijk ver weg zijn. Zeouwde geluide van 't grote
molenloif bleve nou weg. D'r skoof 'n wolkie voor de zon en 't werd efkes donker van binnen.
Gehoimzinnug en akelug vond Bruyn 't nou.... 't Was net of die molen d'r meer van wist....
De timmerman zweeg over wat ie zien had. En deennee was ie niet de ienigst die 'n vreemd gehoim in 'm meedroeg, deer in Venès.
Zo was deer domenee Molengraaf 'n paar jaar later kome te staan, 'n Braaf en harteluk man, die veul met z'n mense en met 't durp op had. 't Is domenee Molengraaf overkomen dat ie 't grote geluk had om 't leven van 'n mens te redde. 't Was méér as 't leven wat ie redde. 't Was de ziel van 'n wanhopend skepsel. Gien mens het ooit weten van die wonderlukke ontmoeting die domenee Molengraaf op die nacht in de Lentemaand van 1800 had.
Nij 't voorbereiden van 'n grote preek was ie ijvens laat nag 'n flinke kuier make gaan. 't Zuidend uit en de doik op. Hoi was deer amper, of 'n plons in zij trok z'n andacht. Toe hoi behalve de plons nag benauwd hoorde rochele wist ie dat 't niet goed gong deer onder an de glooiïng en met 'n paar grote spronge was ie beneden, stapte in 't water en skeurde met veul inspanning 'n man boi doik op.
D'r binne toen grote dingen zoid tussen domenee Molengraaf en Jacob Molenaar. Grote, ontroerende dinge, die diep in 't leven raakte.
-En al viel 't op dat Jacob Molenaar opiens geregeld te kerk ging, gien mens het ooit weten wat deer beurd is op doik, in die voorjaarsnacht.
Jacob Molenaar is ouderling worren. Z'n zeun het later die mooie zulveren kan