Gebruik van de voorraden in de economie Urban mining in plaats van delven

Veel grondstoffen zijn momenteel in gebruik en liggen ‘opgeslagen’ in allerlei producten, zoals gebouwen, machines en auto’s. Deze grondstoffen komen na verloop van tijd vrij en zouden als secundaire materialen kunnen worden ingezet. De opgeslagen grondstoffen zijn goed beschouwd voorraden voor toekomstig gebruik oftewel urban mines. Voor toekomstig gebruik is het nodig om een beeld te krijgen van de grondstofvoorraden en de kwaliteit van de grondstoffen. Dit illustreren we aan de hand van vier voorraden en de mogelijkheden daarvan als bron van grondstoffen, te weten: het elektriciteitssysteem, elektronica, voertuigen en gebouwen.

Metalen in elektriciteitssysteem onbenut

Het elektriciteitssysteem bevat relevante hoeveelheden koper, aluminium en kritieke metalen. Zo zijn de hoeveelheden koper en aluminium in het elektriciteitssysteem vergelijk baar met de voorraden in transport en in de bouw (Van Oorschot et al. 2020). Het koper en aluminium zitten met name in elektriciteitskabels. Op dit moment liggen nog veel kabels onder de grond die niet meer in gebruik zijn, omdat het nu economisch niet haalbaar is om deze op te graven. Een grote voorraad aan koper en aluminium ligt dus nog onbenut onder de grond.

Nederlands grondstoffengebruik en effecten | 93 Secundair-materiaalgebruik

De circular material use rate (CMUR) – of indicator voor secundair-materiaalgebruik – geeft aan hoeveel materiaal opnieuw wordt gebruikt ten opzichte van het totale grondstoffen- gebruik. Afhankelijk van de berekeningsmethode varieert het aandeel secundair materiaal in het totale grondstoffengebruik in Nederland tussen de 14 en 30 procent (zie tabel 3.2). De indicator kan namelijk worden bepaald voor de economie of voor de consumptie. In 2018 is het aandeel secundair materiaal in het totale gebruik van grondstoffen in de Nederlandse economie 14 procent (CBS 2021). Ook kan worden gekeken naar het aandeel secundair materiaal in de consumptie van goederen en diensten. Dat kan op verschillende manieren. Zo kijkt het CBS naar het aandeel van secundair materiaal dat wordt gebruikt voor de Nederlandse consumptie. Circle Economy doet hetzelfde maar gaat uit van de grondstofvoetafdruk. Dat betekent dat ook de grondstoffen worden meegerekend die in het buitenlandse deel van de productieketens zijn gebruikt, maar niet in het geïmporteerde eindproduct terecht- komen (denk aan energiedragers die zijn gebruikt om de materialen voor een auto te kunnen produceren). De Circle Economy-indicator is echter minder betrouwbaar, omdat data over het gebruik van secundair materiaal in specifieke productieketens in het buitenland onzekerder zijn. Tot slot kijkt Eurostat naar de hoeveelheid secundair materiaal die in Nederland vrijkomt, in plaats van wat in Nederland wordt gebruikt. Dit materiaal kan vervolgens ook in het buitenland terechtkomen, maar wordt wel aan de Nederlandse CMUR toegerekend. Doordat Nederland relatief veel secundair materiaal produceert en relatief weinig grondstoffen nodig heeft voor consumptie, komt het secundair-materiaalgebruik via deze berekening iets hoger uit.

Tabel 3.2

Vergelijking van cijfers voor het secundair-materiaalgebruik in Nederland in 2016 en 2018

Aandeel secundair van het grondstofengebruik voor de NL consumptie

Aandeel secundair van het grondstofengebruik voor de NL economie

2016 Meest recente jaar 2016 Meest recente jaar

CBS 24% - 13% 14% (2018)

Eurostat 29%* 30%* (2017) -

Circle Economy 25% - -

* De DMC die gebruikt is voor deze Eurostat-berekening wijkt af van de in deze publicatie gepresenteerde DMC voor Nederland. Hierdoor zal deze CMUR voor Nederland in werkelijkheid iets lager zijn, maar nog steeds hoger dan in andere Europese landen.

Bronnen: CBS 2021; Circle Economy 2020c; Eurostat 2018; nog niet eerder gepubliceerde cijfers van het CBS en Circle Economy in Koch et al. 2020; Van Berkel et al. 2019b

De verschillende berekeningsmethoden geven zicht op de verschillende aspecten die van belang zijn voor beleidsbeslissingen. Daarom is een compleet beeld alleen te verkrijgen door meerdere, elkaar aanvullende indicatoren te gebruiken (Koch et al. 2020).

94 | Integrale Circulaire Economie Rapportage 2021

Kritieke metalen uit afgedankte elektronica niet benut

Elektronica is een groep producten met veelal een korte levensduur, zoals laptops en mobieltjes. Het is een complexe groep van producten, waarin een variëteit aan metalen is toegepast (figuur 3.6). In vergelijking met het elektriciteitssysteem zijn de hoeveelheden metalen in elektronica klein, maar deze komen door de korte levensduur van elektronica wel weer relatief snel vrij (Van Oorschot en Van der Zaag 2020). Jaarlijks worden tonnen elektronica afgedankt. Circa de helft daarvan wordt echter niet apart ingezameld en daardoor verbrand (zie paragraaf 3.3.6); de kritieke metalen in deze elektronische apparaten worden dan dus niet gerecycled.

Ook auto’s, schepen, vliegtuigen en fietsen zijn bronnen van metalen

In voertuigen, zoals auto’s en schepen, zitten veel metalen, zoals koper en staal (Van Oorschot et al. 2020). De voorraad ijzer en staal in voertuigen is circa 30 miljard kilo. Dit is 16 keer zoveel als in het elektriciteitssysteem. Voertuigen bevatten ook aanzienlijke hoeveelheden koper en aluminium, te weten ruim 1 miljard kilo aluminium en ruim een half miljard kilo koper. Dit is ruim drie keer zoveel als in het elektriciteitssysteem. Elektrische auto’s en elektrische fietsen bevatten veel koper. Dit zijn groeimarkten, waardoor deze product- categorieën in de toekomst ook interessante bronnen van koper kunnen worden.

Afgedankte schepen zijn grote bron van staal die in Nederland niet wordt benut

Schepen bevatten circa 80 procent van de staalvoorraad in voertuigen en kunnen daarmee een interessante bron van staal zijn. Afgedankte schepen worden momenteel echter geëxporteerd om te worden gesloopt. De grote hoeveelheid staal en andere metalen in deze afgedankte schepen zouden ook interessante bronnen van metalen voor de Nederlandse economie kunnen zijn.

De bouw bevat veel grondstoffen maar is niet zelfvoorzienend

Gebouwen bevatten vooral grote hoeveelheden beton, staal en hout. In de gebouwen zitten de grondstoffen voor lange tijd opgeslagen. De vraag naar grondstoffen en het aanbod van secundair materiaal in de bouw kent hierdoor een eigen dynamiek. Voor de woningbouw- opgave tot 2030 komen er de komende tijd niet genoeg secundaire materialen vrij om daarmee de benodigde woningen te bouwen (Arnoldussen et al. 2020). Andere oplossingen zullen ook nodig zijn, zoals meer hernieuwbare grondstoffen, het gebruik van reststromen uit andere sectoren en een ander ontwerp van woningen en gebouwen dat significant minder grondstoffen vergt.

Meer aandacht nodig voor benutting van aanwezige grondstofvoorraden in samenleving

De hierboven genoemde grondstoffen in potentiële voorraden worden nog niet als daadwerkelijke voorraden ingezet. Zo worden afgedankte kabels genegeerd en elektronica met kritieke metalen verbrand. En afgedankte schepen worden geëxporteerd, terwijl daarin wel veel metalen zitten.

Nederlands grondstoffengebruik en effecten | 95 Figuur 3.6 Aluminium Koper Nikkel Overige metalen 0 20 40 60 80 miljoen kg Bron: CML/CBS 2020 pb l.n l Koelingsapparatuur Beeldschermen Lampen

Grote apparatuur (exclusief zonnepanelen) Kleine huishoudelijke apparatuur Kleine ICT- en telecomapparatuur

Totaal

Grondstoffen in elektronica per toepassing, 2016 – 2018

Kobalt Neodymium Zilver Tantalium Indium Praseodymium Dysprosium 0 20 40 60 80 duizend kg pb l.n l Overige metalen

Elektronica bevatten veel grondstoffen die na afdanking opnieuw kunnen worden gebruikt.

Hoogwaardige recycling van kritieke metalen uit bijvoorbeeld windturbines en zonnepanelen, bevindt zich nog in een beginfase, maar recyclingtechnologieën ontwikkelen zich in rap tempo (Van Oorschot & Van der Voet 2020; Versnellingshuis Nederland circulair 2020). Belangrijk is dat deze technologieën rendabel worden. Een ander ontwerp kan recycling of reparatie vergemakkelijken. Dat geldt ook voor andere producten zoals elektronica en voertuigen. Metalen zitten bijvoorbeeld in legeringen en onderdelen zijn verlijmd of gemaakt van mixen van kunststoffen. Dat bemoeilijkt recycling en reparatie. Om ervoor te zorgen dat de grondstoffen hoogwaardig kunnen worden gerecycled, is meer aandacht nodig voor de potentie van grondstoffenvoorraden in producten.