Onze belangrijkste indicator voor het bestaan van een emotie is de reactie van het lichaam. Al meer dan honderd jaar geleden wisten we dat angst wordt begeleid door een fysieke staat waarbij de ademhaling dieper wordt, de bloeddruk en hartslag stijgen, er bloed van het spijsverteringssysteem wordt weggeleid naar de spieren en hersenen en er suikerreserves uit de lever worden vrijgegeven. Dat geldt voor mensen, maar evenzeer voor de meeste (andere) 123 dieren. Deze veranderingen doen het organisme op zichzelf geen goed. Hun waarde ligt in het klaarmaken van het organisme voor een worsteling en vlucht. De meest voor de hand liggende verklaring voor het bestaan van emoties is 124 dan ook dat zij het organisme helpen op gepaste manier op een situatie te reageren. Emoties zijn daarmee een mechanisme dat gebeurtenissen buiten een organisme verbindt met een optimale gedragsreactie (in essentie behandelen emoties een gevaar voor het organisme, een kans of iets dat daar tussenin ligt). Organismen die onder bepaalde 125 omstandigheden een bepaalde lichamelijke en geestelijke staat aannamen, moeten hun belangen beter hebben kunnen dienen dan organismen die dat niet deden.
Ontstaan
We zijn geneigd bij emoties al snel te denken aan de zeer complexe emoties die wij mensen kennen (bijvoorbeeld aan de complexe sociale emotie van schaamte). Die emoties zullen echter pas in recentere fasen van evolutie zijn ontstaan. We weten tegenwoordig dat de evolutie waarschijnlijk gedreven wordt door een volledig onbewust ‘verlangen’ van de genen om zichzelf in stand te houden en dat zij daarom organismen ‘creëren’ die hen zo goed mogelijk kunnen doorgeven. Als we ons daarbij een vroeg punt in de evolutie voorstellen en denken aan bijvoorbeeld eencellige organismen die nog geen intelligente interactie met de omgeving konden aangaan, dan moet het uiterst nuttig geweest zijn hen uit te rusten met een mechanisme dat hen in staat stelt ‘besluiten’ te nemen op basis van omstandigheden in de omgeving om zo de overlevingskansen en daarmee de kansen op reproductie te vergroten. 126
Emoties zijn een zeer efficiënte methode om dergelijke besluiten te nemen. Door een prooidier bijvoorbeeld een angstige staat te laten aannemen bij de aanblik of geur van een roofdier en het dier daarmee tegelijkertijd klaar te maken voor een vlucht of worsteling, hoeft het geen volledig cognitief begrip van de situatie te hebben om op een gepaste manier te reageren. Door een bepaalde gebeurtenis te laten volgen door een bepaalde lichamelijke en geestelijke staat die om een handeling vraagt, vormen emoties - met andere woorden - een soort ‘automatische intelligentie’ die er voor zorgt dat een organisme dat doet wat het beste uitkomt om te overleven. 127
Emoties kunnen bovendien, in een primitieve vorm, zaken in de buitenwereld te classificeren als goed of slecht (middels aversieve en attractieve emoties) en zo een vorm van motivatie aan het organisme toe te kennen. Op die manier krijgt het organisme een stel voorkeuren mee, gebaseerd op overlevingswaarde. De meeste mensen voelen zich bijvoorbeeld fijn bij het hebben van seks, zonder dat hen dat is aangeleerd. We vinden de meeste voor ons lichaam giftige stoffen walgelijk smaken, ook als we ze nooit eerder hebben geproefd. Op basis van nieuwe ervaringen kunnen
De Waal, "What is an animal emotion?," 193.
123
Ibid., 193.
124
Video en transscript van het gezegde: Antonio Damasio, "How Our Brains Feel Emotion," Big Think,. opgeroepen: 26 januari, 2015,
125
http://bigthink.com/videos/how-our-brains-feel-emotion.
Antonio Damasio, "Antonio Damasio: This Time With Feeling," FORA.tv, 2009, opgeroepen: 26 januari, 2015, http://fora.tv/
126
2009/07/04/Antonio_Damasio_This_Time_With_Feeling. Antonio Damasio, "Antonio Damasio: This Time With Feeling“.
dergelijke reeds bestaande voorkeuren worden uitgebreid met nieuwe componenten, waardoor het organisme kan leren. 128
Hoe efficiënt een dergelijk mechanisme kan zijn, is mooi te zien als we naar het gedrag van een primitief dier kijken, zoals dat van een insect. Bijen landen heel specifiek op bloemen die de grootste kans opleveren op nectar, waarmee het diertje zichzelf kan voeden. Voor ons mensen lijkt dat al snel alsof een bij ‘weet’ welke bloemen hij moet hebben (alsof het een theorie heeft over de voedzaamheid van bloemen). Bijen hebben echter slechts een zeer bescheiden zenuwstelsel en geen brein. Met een paar voorgeprogrammeerde reacties in dat zenuwstelsel die beloning toekennen aan het verkrijgen van nectar kan een bij echter de kleur van bloemen die haar veel nectar opleverden (bijvoorbeeld geel) koppelen aan een reactie van het motorisch systeem waardoor het diertje gaat landen bij de aanblik van een gele bloem. Een dergelijke koppeling tussen een voorgeprogrammeerde voorkeur (beloning bij het vinden van nectar) en 129 de lichamelijke reactie van het landen, leidt al tot gedrag dat een hogere overlevingskans biedt dan op elke willekeurige bloem landen.
Complexe coördinatie
In hoeverre driften en instincten de overleving van een organisme kunnen veiligstellen lijkt af te hangen van de complexiteit van de omgeving van het organisme in kwestie. Gezien de complexiteit van menselijk gedrag, onze 130 samenleving en de hoeveelheid zeer verschillende omstandigheden en omgevingen waarin wij onszelf staande kunnen houden is het overduidelijk dat bij mensen veel meer speelt dan alleen instinct. Dat geldt echter niet alleen voor onze soort, maar voor alle complexe diersoorten.
Emoties moeten zich dus steeds verder hebben ontwikkeld om steeds complexer geworden subprogramma’s van het brein en het lichaam (perceptie, ervaring, motivatie, cognitie, het uitdrukken van emoties, etc.) met elkaar te verbinden. Emoties leiden immers bij veel dieren en zeker bij mensen niet meer automatisch tot een van tevoren 131 vastgelegd gedrag. Ze worden gecombineerd met individuele ervaring en cognitieve beoordeling van de situatie om een organisme voor te bereiden op een optimale reactie, op basis van wat op dat specifieke moment belangrijk voor hem is. Het mooie van een dergelijk systeem – in vergelijking met de instinctverklaring – is dat emoties niet helemaal 132 vooraf bepaald gedrag opleveren. Het gedrag dat volgt op een emotie wordt mede beïnvloed door de situatie en ervaring, ondanks dat de neurologische en fysiologische veranderingen die een emotie teweeg brengt vrijwel onmiddellijk (als een reflex) plaatsvinden. 133
Dat is een belangrijk gegeven, vanwege een veelgebruikt argument tegen emoties als wetenschappelijk concept. Volgens dit argument zou het risico op een tautologie erg groot zijn, omdat voor een onderzoeker de enige indicator voor het bestaan van een bepaalde emotie (bij bijvoorbeeld dieren), het gedrag zou zijn dat die emotie teweeg brengt. Emoties zouden vervolgens niet gebruikt mogen worden om datzelfde gedrag te verklaren. Dit argument verliest echter veel van zijn waarde als er verschillende gedragingen kunnen volgen op eenzelfde emotie. 134
Het argument wordt nog minder sterk als ook verschillende gebeurtenissen in de omgeving een emotie kunnen opwekken. Emoties bepalen, met andere woorden, een spectrum van gedragingen op basis van een spectrum aan 135 gebeurtenissen in de omgeving. We kunnen daarmee geen precieze gedragsvoorspelling doen, maar de
Antonio R Damasio, Descartes' Error: Emotion, Reason, and the Human Brain (New York: Putnam, 1994), 117.
128
Damasio, Descartes' Error. 186-187.
129
Ibid., 123.
130
De Waal, "What is an animal emotion?," 194 & 196.
131 Ibid. 132 Ibid., 193. 133 Ibid. 134 Ibid. 135
waarschijnlijkheid van bepaalde gedragingen is zeer verschillend. Wanneer we zeggen dat persoon A ‘houdt’ van 136 persoon B dan levert dat andere verwachtingen van gedrag op dan wanneer persoon A ‘bang is’ voor B. Het is precies vanwege deze ‘gedragswaarschijnlijkheid’ dat een beter begrip van emoties zo van belang kan zijn voor de Internationale Betrekkingen.
Definitie
Er zijn verschillende wetenschappers die een definitie van emoties hebben geformuleerd die overeenkomt met de bovenstaande benadering. Antonio Damasio, wiens werk in dit hoofdstuk een belangrijke rol vervult, verwoordt het op de volgende, zeer begrijpelijke manier:
Een emotie is de uitvoering van een zeer complex actieprogramma. Sommige van die acties zijn daadwerkelijk bewegingen, zoals wanneer je je gezicht een angstige uitdrukking geeft. Sommige van die acties zijn intern en vinden plaats in het hart of in de ingewanden en sommige van die bewegingen zijn geen spierbewegingen maar bestaan uit het vrijgeven van moleculen, zoals van het endocrien systeem in de bloedbaan. Maar uiteindelijk bestaat een emotie uit beweging en 137
actie in brede zin.
Deze goed georkestreerde reeks van veranderingen in het lichaam heeft als algemeen doel om de overlevingskansen te vergroten door om te gaan met gevaar, met een kans of iets daar tussenin.
Het is iets dat vastligt in ons genoom, iets dat we (vrijwel) allemaal hebben maar dat wordt aangepast onder invloed van onze ervaringen, waardoor we individueel enige variatie op dat
patroon kennen. Maar in essentie zal bijvoorbeeld onze emotie van vreugde grotendeels overeenkomen. We drukken het misschien verschillend uit en het wordt verschillend gewaardeerd,
afhankelijk van de omstandigheden. Maar de essentie van het proces zal hetzelfde zijn, tenzij een van ons ‘niet helemaal goed in elkaar is gezet’. 138
Frans de Waal, de beroemde primatoloog wiens werk in het volgende deel van deze scriptie een grote rol zal spelen, hanteert een vergelijkbare, hoewel formelere definitie die zich eveneens niet beperkt tot menselijke emoties:
“Een emotie is een tijdelijke staat die opgewekt wordt door biologisch relevante externe stimuli van aversieve of attractieve aard. De emotie wordt gekenmerkt door specifieke veranderingen in het lichaam en de geest van het organisme – brein, hormonen, spieren, ingewanden, hart, etcetera.
Welke emotie wordt opgewekt is vaak voorspelbaar aan de hand van de situatie waarin het organisme zich bevindt en kan verder worden afgeleid uit gedragsveranderingen en geëvolueerde
communicatiesignalen. Er bestaat niettemin geen een-op-een relatie tussen een emotie en het
De Waal, "What is an animal emotion?," 193.
136
het hormoonstelsel.
137
Vertaling en parafrase van een gesproken definitie. Antonio Damasio, "How Our Brains Feel Emotion," Big Think, opgeroepen: 26
138
daaropvolgende gedrag. Emoties worden gecombineerd met individuele ervaring en cognitieve beoordeling om het organisme voor te bereiden op een optimale reactie.” 139
Veel psychologische literatuur over emotie gaat er overigens impliciet of expliciet van uit dat een emotie een bewust waargenomen gevoelsstaat is. Ook in onze spreektaal gebruiken we meestal de woorden emotie en gevoel door elkaar. Veel studies in de psychologie hanteren dan ook methodes waarin gebruik wordt gemaakt van zelfrapportage om daaruit de aanwezigheid van emotionele staten af te leiden. Die manier van denken sijpelt ook door in de definitie die Neta 140 Crawford in haar eerder genoemde stuk over emoties in IB formuleert: “Emoties zijn innerlijke staten, die individuen
aan anderen beschrijven als gevoelens, en die gevoelens kunnen geassocieerd worden met biologische, cognitieve en
gedragsmatige staten en veranderingen” [cursivering toegevoegd]. 141
Deze definitie is -naast nietszeggend- echter gedeeltelijk incorrect. Emoties en gevoelens zijn niet hetzelfde. Waar de term ‘emoties’ het gehele spectrum beslaat van veranderingen in het lichaam en het brein die gepaard gaan met een emotionele staat, is een gevoel in feite slechts het gevoel van een emotie – onze bewuste waarneming van dat wat er gaande is in ons lichaam en ons brein. Die bewuste weergave van een emotie vindt plaats in delen van de hersenen die niet direct betrokken zijn bij de structuren die in de eerste plaats leidden tot die emotie. 142
Simpel gezegd kan een gevoel worden gedefinieerd als de waarneming van wat er gaande is in ons lichaam, wanneer we in de greep zijn van een emotie. Het idee dat emoties altijd gevoeld zouden worden, wordt gezien als een ‘zonde’ in de studie van emoties. Overigens is enige nuance hier misschien wel op zijn plaats. Volgens sommige wetenschappers 143 zullen emoties altijd enigszins voelbaar zijn langs tenminste twee lijnen: valentie (de waardering van een emotie als prettig of onprettig) en de mate van opwinding. 144
De Waal. “What is an animal emotion?,” 194.
139
Richard J. Davidson, "Seven Sins in the Study of Emotion: Correctives from Affective Neuroscience," Brain and Cognition 52, no. 1
140
(2003): 129-132. 131.
Crawford, "The Passion of World Politics,“ 125.
141
Video en transscript van het gezegde: Antonio Damasio, "How Our Brains Feel Emotion," Big Think, n.d. opgeroepen: 26 januari,
142
2015, http://bigthink.com/videos/how-our-brains-feel-emotion. Richard J. Davidson, "Seven Sins in the Study of Emotion,” 129-132.
143
De Waal. “What is an animal emotion?,” 200.