Definitie afval (in Dagbani)

Op Tamale Girls Senior High School Pagnaa zitten leerlingen afkomstig uit verschillende etnische groeperingen. Niet iedereen op de school spreekt daarom Dagbani of Dagbanli (verschil in dialect

32

tussen het oosterse en het westerse dialect), de taal van de Dagomba.21 _{Omdat ik mijn onderzoek in de}

Dagbon-regio heb gedaan wil ik mij toch richten op de definitie van afval in Dagbani en hoe de betekenissen van woorden als ‘natuur’ de omgang met afval bepalen. Bovendien is Dagbani een keuzevak op Tamale Girls en spreken de meeste mensen in de Northern Region provincie en de Upper East regio’s (een beetje) Dagbani. Het is een van de – op z’n minst – acht officiële regionale talen naast het ‘Nanuni, Dmampruli, Kusaal, Gurune, Talini, Wali, Dagaari en Buli’ (Bureau of Ghana Languages, Accra 1976: Introduction). Dagbani is erkend als een van de talen die het meest gesproken wordt naast onder andere Hausa, Gonja, (Asante) Twi en Engels. De taal behoort tot de talengroep ‘Gur’, wat een groep talen is dat het grootste deel van de sub-Sahara omvat.22 _{Deze talengroep is niet}

alleen te vinden in Ghana, maar ook in het zuiden van Burkina Faso (Salifu 2010: p. 275). Dagbani heeft een aantal andere leestekens ten opzichte van de Nederlandse letters. Zo kent het Dagbani een ‘ꙋ’, die uitgesproken wordt als een letter die ingeslikt wordt, er klinkt alleen een korte klank. Een ‘З’, is een speciale ‘Z’ die wordt uitgesproken als een ‘zj’. Hetzelfde symbool, maar dan omgedraaid is ‘Ɛ’, en die wordt uitgesproken als ‘eh’.23 _{Verder bestaat er de ‘ꬼ’, die klinkt als ‘ng’ (Bureau of Ghana}

Languages, Accra 1976: 6).

‘Afval’ in het Dagbani is vertaald naar ‘saꙋri’ en betekent ‘materiaal dat opgebruikt is en daarom niet meer hergebruikt kan worden’.24 _De

leerlingen uit Science 1 en Science 2 omschreven afval tijdens de workshops over taal als

‘ongewenste materialen in de omgeving’. Als voorbeelden gaven ze lege dingen zoals een kapotte fles gaꙋli, lege blikken kunɔky, papier takara, maar ook plastic zakjes, oud fruit, ijzer en metalen die niet meer nodig zijn en ongewenste, dode organismes zoals mensen ꬼinsālinimā en dieren ‘binkabri’, (Bureau of Ghana Languages, Accra 1976: 46).25

21 _{The Dagbanli Language – Introduction, https://dagbanidictionary.wordpress.com/2014/05/19/dagbani-}

dictionary-introduction/, geraadpleegd op 7 mei 2018.

22 _{The Dagbanli Language – Introduction, https://dagbanidictionary.wordpress.com/2014/05/19/dagbani-}

dictionary-introduction/, geraadpleegd op 7 mei 2018.

23 _{The Dagbanli Language – Sounds and Spellings,}

https://dagbanidictionary.wordpress.com/2014/05/19/dagbani-dictionary-introduction/, geraadpleegd op 7-5- 2018.

24 _{Saꙋri is gespeld zoals de leerlingen van Tamale Girls mij hebben verteld hoe het gespeld moet worden.} 25 _{Gaꙋli, kunɔky, takara en ꬼinsālinimā zijn gespeld zoals de leerlingen van Tamale Girls mij hebben verteld hoe}

het gespeld moet worden.

Afbeelding 11 - Een foto van het schoolbord gemaakt tijdens een van de workshops. Op het bord staan woorden, definities en zinnen geschreven die de leerlingen relateerden aan afval, zoals: 'materials used and not needed anymore' en 'burn trash to avoid disease'.

33

De leerlingen vertaalden saꙋri in het Engels naar ‘rubbish’ in plaats van naar ‘waste’ of ‘trash’. Wanneer ik zei dat ik met hen over ‘waste’ wilde praten hoorde ik sommige leerlingen tegen hun klasgenoten zeggen dat ik ‘rubbish’ bedoelde. Ook maakten de leerlingen soms een

wegwerpgebaar met hun handen wanneer ze het woord saꙋri noemden om aan te tonen dat het iets is wat niet meer bruikbaar, vies en overbodig is. Afval wordt gezien als iets vies wat door lage mensen moet worden opgeruimd. De definitie van afval werd mij duidelijk toen ik met de leerlingen sprak over e-waste. Ik vroeg tijdens een workshop of ze hun oude telefoon ooit als afval zouden

omschrijven. Daarop zeiden de leerlingen dat ze dat niet zouden doen. Een meisje zei: ‘Als de telefoon afval zou zijn, zouden we de telefoon niet meer opnieuw kunnen gebruiken’. De leerlingen hadden ook nog nooit van het begrip e-waste gehoord. Kapotte telefoons worden namelijk ‘spoiled’ genoemd of ‘scraps’, maar nooit afval. Afval is niet meer bruikbaar, de onderdelen van een telefoon zijn altijd nog bruikbaar.

Maar er spelen ook andere factoren mee die ervoor zorgen dat een mobiele telefoon niet als afval beschouwd wordt. Ten eerste heeft een mobiele telefoon een economische waarde; het mobieltje heeft immers veel geld gekost. Ten tweede heeft een mobiele telefoon een sociale waarde; de

leerlingen zijn zelf niet in de positie om een mobiele telefoon aan te schaffen en dus krijgen zij de telefoon in de vorm van een cadeau van een ouder familielid of minnaar. Door deze twee waardes zullen de leerlingen hun telefoon nooit als afval omschrijven. Zij zijn überhaupt niet in de positie om te beslissen of een telefoon afval is of niet, omdat zij niet als de rechtmatige eigenaar van de telefoon worden gezien. De gever, degene die de telefoon heeft aangeschaft, is de eigenaar. De leerlinge is de gebruikster. Wanneer de telefoon kapot is moet de leerlinge dus altijd terug naar de eigenaar om te vragen of die persoon naar een reparateur wil gaan om het toestel te laten repareren. De reparateur bepaalt vervolgens of de kapotte telefoon nog gerepareerd kan worden, of dat het voordeliger is om een nieuwe aan te schaffen. Mocht de telefoon niet meer voor reparatie in aanmerking komen, wordt de telefoon of achtergelaten bij de maker voor recycling, of krijgt het apparaat andere functies. Zo zeggen de leerlingen dat ze hun oude telefoon gebruiken ter decoratie van hun kamer of dat de vader het opgebruikte toestel heeft gegeven aan een jonger broertje om mee te spelen. Een opgebruikte telefoon heeft dus een ‘afterlife’ die anders is dan huishoudelijk (plastic) afval (cf. Reno 2015: 558). Een telefoon wordt, volgens de leerlingen, pas als ‘onbruikbaar’ beschouwd wanneer hij in het water gevallen is, de toetsen het niet meer doen, er niet meer gebeld kan worden of het scherm zwart is. Zelfs dan is het dus nog geen ‘e-waste’, omdat het duurzame leven van het product wordt voortgezet in de vorm van speelgoed, decoratie of recyclebaar materiaal.

Door de opmerking van het meisje en discussies over e-waste tijdens de workshops, kwam ik erachter dat de definitie van ‘afval’ van de leerlingen verschilt van mijn definitie. In Nederland beschouw ik gebruikte producten sneller als afval. Een kartonnen doosje gooi ik makkelijk weg en een plastic fles gaat na vijf keer navullen de prullenbak in. Ook wil ik na drie jaar een nieuwe telefoon

34

kopen, omdat ik dan genoeg heb van mijn oude, niet omdat de oude telefoon het niet meer doet. Zo kwam na afloop van een workshop met Business 2C een meisje naar mij toe dat vroeg of mijn oude Samsung S5 ‘totally spoiled’ was. Ze had namelijk interesse in mijn oude telefoon die ik gebruikte tijdens de workshops om de elementen te laten zien die gebruikt kunnen worden voor recycling. Ik moest even nadenken, maar zei vervolgens van niet. Het scherm van de telefoon was gebroken, er waren wat hoekjes afgebroken en het internet werkte wat traag. Maar de telefoon was nog bruikbaar. Dit voorbeeld toont aan dat door de samenkomst van ‘culturen’, mijn eigen definitie van ‘afval’ of een ‘opgebruikt product’ duidelijk werd. Door sociale interactie werden de verschillende betekenissen van hetzelfde woord duidelijk (cf. Leavitt 2011 in O’Neill 2014). Omdat de definitie van afval in Dagbani strikter is, ‘afval is materiaal dat totaal niet meer bruikbaar is’, dan in het Nederlands, gaan de

leerlingen anders met afval om dan dat ik zou doen. Dit is volgens mij ook de reden waarom de leerlingen saꙋri in het Engels vertaalden naar ‘rubbish’ in plaats van naar ‘waste’ of ‘trash’. In het Engels is ‘rubbish’ naast afval ook een synoniem voor ‘waardeloos’ of ‘onzin’ (Spectrum

Lexicografie 2003: 416). ‘Waste’ en ‘trash’ betekenen naast afval onder andere ook ‘verspilling’ of ‘rommel’ (Spectrum Lexicografie 2003: 553 & 515). Ik vind het opmerkelijk dat ik producten sneller als afval beschouw én dat ik afval naar het Engels vertaal als ‘waste’ of ‘trash’ (verspilling). Voor de leerlingen is ‘rubbish’ in het Engels wellicht beter geschikt omdat zij pas iets als ‘afval’ benoemen wanneer het product niet meer bruikbaar en overbodig is geworden. Toch is het niet zo dat er een eenduidige terminologie is waarmee afval in het Engels wordt omschreven. Zo gebruikt Zoomlion, het bedrijf dat zich richt op afvalmanagement in een aantal Afrikaanse landen waaronder Ghana, op de website wél de term ‘waste’, bijvoorbeeld in de titels over hun werkzaamheden: ‘solid waste collection’ en ‘tricycle waste collection’.26 _{Ik wil dan ook niet generaliseren dat de term ‘waste’}

normaliter niet gebruikt wordt in Ghana, maar ik wil wel in deze scriptie de definitie van ‘afval’ gebruiken zoals de leerlingen van Tamale Girls mij die gegeven hebben omdat zij mijn

onderzoekpopulatie vormden.

Omdat e-waste duidelijk niet tot de definitie ‘afval’ van de leerlingen behoort, is het lastig om met de leerlingen te spreken over elektronische apparatuur als een ‘afvalvorm’. Wanneer ik in deze scriptie over ‘afval’ spreek, zal ik daarom e-waste niet tot dit begrip rekenen. Vanaf nu gebruik ik de definitie afval zoals de leerlingen die mij hebben gegeven. Wanneer ik over afval schrijf, bedoel ik dan ook huishoudelijk (plastic) afval. Het woordweb hieronder maakt duidelijk welke omschrijvingen en woordkeuzes de definitie van afval duidelijk maken.

35

Woordweb 1: omschrijvingen, begrippen en opmerkingen omtrent afval

Het woordweb laat begrippen rondom afval zien waar de leerlingen tijdens de eerste drie workshops aan moesten denken. Het woordweb laat argumenten over de omgang met afval, maar ook

voorbeelden van huishoudelijk afval en fabrieksafval zien. Het woordweb bevat zowel zinnen over hoe de leerlingen met afval omgaan, bijvoorbeeld: ‘leerlingen zijn verantwoordelijk voor het opruimen’ en ‘vegen en oprapen’, als zinnen over de interactie tussen leerlingen en hogergeplaatste personen, zoals ‘ouders praten veel over afval’ en ‘de Headmistress praat veel over afval’. Daarnaast staat er een reden bij van de leerlingen om het afval op te ruimen ‘verbranden het afval om ziekte te voorkomen’ en geeft het woordweb definities weer zoals ‘ongewenste materialen in de omgeving’ en ‘opgebruikt en niet meer nodig’. Het web geeft daarom een indicatie van de woorden die de leerlingen gebruiken om over afval te praten:

36