Beleidscontext
Experimenteerruimte, ondersteuning en hulpbronnen door overheid kan groen onderne- merschap faciliteren
Om kennis en bewustzijn bij bedrijven omtrent groen ondernemerschap te vergroten is de rijksover- heid actief in het smeden van netwerken en coalities. Zo is onder andere ingezet op de realisatie van Groene Tafels en Green Deals met koplopers door de ontwikkeling en verspreiding van kennis over de waarde van natuurlijk kapitaal en het bieden van experimenteerruimte gericht op vernieuwende vormen van natuurcombinaties (PBL, 2017). Recente studies tonen aan dat met name netwerkin- strumenten zoals Green Deals een belangrijke aanvulling zijn op andere beleidsinstrumenten omdat zij een belangrijke functie hebben in het verbinden van belanghebbenden en het ondersteunen van vernieuwende bottom-up initiatieven die kunnen bijdragen aan groene groei (Gooskens et al. 2016; Henkens et al., 2017; Farjon et al., 2018). Met Green Deals wordt bij zowel overheid als maatschap- pelijke partijen capaciteit opgebouwd vereist voor de realisatie van publieke natuurdoelen (Gerritsen et al., 2018) en kunnen innovatieprocessen op gang komen die via andere beleidsinstrumenten niet of onvoldoende tot ontwikkeling komen. Voor het vervolgens opschalen van kansrijke initiatieven is nog wel bewuste aandacht nodig (Henkens et al., 2017).
Al met al kunnen overheden een waardevolle rol spelen in het bij elkaar brengen van partijen en opzetten van coalities. Zo maakte het ministerie van LNV mede mogelijk dat een aantal individuen het landelijke netwerk natuurinclusieve landbouw konden initiëren, heeft de open opstelling van de
provincie Zeeland een belangrijke rol gespeeld bij het opstellen van de Zeeuwse kustvisie en hebben Rijk en provincies op verschillende manieren bijgedragen aan het Living Lab rond natuurinclusieve landbouw in Friesland (Farjon et al., 2018). In het netwerk van de Natural Captains waren deelne- mende bedrijven uit verschillende sectoren betrokken. Bij het initiëren en oprichten van netwerken en coalities is het van belang dat de overheid zich responsief opstelt en open staat voor de doelen van andere partijen. Netwerken hoeven dus niet altijd door overheden geïnitieerd te worden. Over- heden kunnen ook participeren in het netwerk. Dit kan helpen de legitimiteit te vergroten en kan helpen barrières weg te nemen.
Aandacht voor natuurinclusiviteit in andere beleidsdossiers is van belang voor opschaling Overheden omarmen natuurinclusiviteit en stimuleren maatschappelijke partijen hierop initiatieven te ontplooien. Maar hoewel er diverse vormen van ondersteuning wordt aangeboden voor natuurin- clusief handelen door het Ministerie van LNV, blijven niet-natuurinclusieve activiteiten ook doorgang vinden (Farjon et al,. 2018). Natuurinclusiviteit is nog maar in beperkte mate geïntegreerd in andere beleidsterreinen, zoals de bouw, landbouw en stedelijke ontwikkeling. De overheid heeft in de prak- tijk dus meerdere petten op, gestuurd vanuit verschillende ministeries. Alhoewel duurzaamheid een steeds prominenter plaats krijgt in beleid, is het een discours met ogenschijnlijk tegenstrijdige be- wegingen. Ter illustratie, de ‘meer met minder’ beweging in de agrarische landbouw, gericht op productieverhoging, voedselzekerheid en maximale benutting van natuurlijk kapitaal, dat wordt on- dersteund via het topsectorenbeleid staat op gespannen voet met natuurinclusieve en minder inten- sieve landbouw (Farjon et al,. 2018). Zo is het Bouwbesluit bijvoorbeeld niet natuurinclusief en zijn juridische aanpassingen noodzakelijk om natuurinclusieve bouwmaatregelen als norm te hanteren. Wanneer natuurinclusiviteit niet wordt bevorderd in andere sectoren kan dit het breder adopteren en hanteren van natuurinclusieve werkwijzen beperken, terwijl er juist een geïntegreerde beleidsbena- dering en consistent beleid omtrent natuurinclusiviteit nodig is (PBL, 2014). Het gebruik van innova- tieve wet- en regelgeving betreffende de rechten en verantwoordelijkheden van het bedrijfsleven en financiële instituties ten aanzien van natuur kunnen mogelijke oplossingen bieden voor het realiseren van beleidscoherentie (Lambooy & Levashova, 2011).
Overheid kan natuurinclusief handelen stimuleren door het goede voorbeeld te geven en natuurinclusief aan te besteden
In de Rijksnatuurvisie kondigt het Rijk aan niet alleen te stimuleren maar ook zelf te gaan sturen op totstandkoming van natuurcombinaties bij grote nationale ruimtelijke projecten waarvan het Rijk initiatiefnemer is. “Ontwikkelen en bouwen met natuur: overheid geeft het goede voorbeeld.” (Min. EZ, 2014c). Binnen de beleidsterreinen windenergie, landbouw, water en infrastructuur is door Pleijte et al. (2016) bekeken of en in welke mate dit natuurinclusief werken bij de rijksoverheid uit de verf komt voor zowel beleid, uitvoeringsprogramma’s en projecten. Ook bij natuurinclusief bouwen is de overheid als opdrachtgever sterk sturend, via de aanbestedingseisen. Vooralsnog lijkt natuurinclusief werken door de overheid meer uitzondering dan regel. Natuur wordt nog te vaak gezien als een onderwerp dat het werkproces bemoeilijkt en vertraagt of buiten de eigen taak valt. De aandacht voor natuur beperkt zich tot wat verplicht is als gevolg van bestaande wet- en regelgeving, zoals de Wet Natuurbescherming, de milieueffectrapportages en de maatschappelijke kosten-batenanalyses. Daardoor is het vanzelfsprekend geworden om uit te zoeken in hoeverre een ingreep mogelijk effec- ten heeft op beschermde soorten, habitattypen of –gebieden en na te gaan hoe negatieve effecten kunnen worden verminderd of gecompenseerd. Het bewust realiseren van een meerwaarde gebeurt echter maar zelden (Pleijte et al., 2016). Aanbestedingseisen zouden dus consequenter criteria voor een positieve bijdrage aan natuurinclusieve activiteiten mee kunnen nemen.
Overheid kan betrokkenheid bij natuur stimuleren door sterker te sturen op transparantie Zoals beschreven in hoofdstuk 5, zijn zo’n 120 grotere ondernemingen in Nederland conform de implementatie van een EU-richtlijn verplicht om transparant te zijn over hun resultaten op een aantal maatschappelijk relevante onderwerpen, waaronder hun invloed op en afhankelijkheid van biodiver- siteit en natuurlijk kapitaal (afgekort tot B&NK; Van Oorschot et al., 2018). Transparantie en het
publiek maken van informatie over hun impacts op biodiversiteit en natuurlijk kapitaal kan leiden tot meer betrokkenheid van bedrijven bij maatschappelijk relevante issues, en tot betere bedrijfspres- taties op dit vlak. Er wordt verwacht dat op basis van publiek beschikbare informatie van bedrijven, ook wel duurzaamheids- of mvo-rapportages (maatschappelijk verantwoord ondernemen) genoemd, zowel direct belanghebbenden zoals banken en investeerders, als indirect belanghebbenden zoals maatschappelijke organisaties (NGO’s), burgers en consumenten invloed op bedrijven zullen gaan uitoefenen en ze zullen stimuleren om hun belangen in bedrijfsbeslissingen mee te nemen, en hun beleid en prestaties voor mvo te verbeteren (Lambooy et al., 2018).
De huidige rapportages schieten bij een groot deel van de bedrijven nog tekort ten aanzien van het benoemen van duurzaamheidskwesties, zoals over impacts vanuit hun toeleverende ketens (keten- effecten). Van de manier waarop het transparantiebeleid momenteel is geïmplementeerd wordt niet verwacht dat het veel veranderingen in gang zal zetten (Van Oorschot et al., 2018). Het beleid is erg open geformuleerd, en maar een relatief kleine groep bedrijven – die toch al actief is met rapportage en transparantie - valt onder de verplichting. Om het transparantie beleid effectiever te maken is het nodig dat de rapportages meer geharmoniseerd en uniformer worden zodat bedrijven beter vergele- ken kunnen worden. Zo dienen een aantal onderwerpen, waaronder het benoemen van klimaatri- sico’s en keteneffecten, rapportageplichtig te worden in plaats van facultatief. Ook kan de verplichting verbreed worden naar een groter deel van de bedrijven. Op dit moment vallen bijvoor- beeld grote niet-beursgenoteerde bedrijven buiten de regeling. Met name van dergelijke grote be- drijven kan veel verwacht worden omdat zij ook hun leveranciers aan zullen moeten spreken (olievlekwerking).
Op het vlak van klimaat zijn veel bedrijven al actief geworden, ook banken en investeerders vragen actief naar bedrijfsbeleid op dit vlak (Van Tilburg & Achterberg, 2017). De vraag is echter nog of dat ook zo zal gaan werken voor biodiversiteit, de relevantie en risico’s daarvan worden nog nauwelijks erkend en meegenomen in risico-analyses (Lambooy et al., 2018).