era’ en ‘christendom’ is minstens sprake van concepten die elkaar gedeeltelijk over-lappen. In navolging van Augustinus wil ook O’Donovan principieel onderscheiden tussen de christelijke era en ‘christendom’. ‘Christendom’ is een historisch begrens-de en contingente reactie op begrens-de onontkoombare werkelijkheid van begrens-de christelijke era. Toch overlappen beide elkaar soms in O’Donovans formuleringen, zoals ook bij Augustinus. De grondstructuren van ‘christian era’ en ‘christendom’ zijn immers gelijk. In beide gaat het om een seculiere geschiedenis die toch christelijk gestem-peld wordt. Nu deze grondstructuur voor O’Donovans hele theologie bepalend is gebleken, kan vermoed worden dat in zijn denken min of meer vanzelf ook met ‘christendom’ affiniteit bestaat. Dat vermoeden hoeft dan niet bij voorbaat te wijken voor de bescheiden plek van dit concept in zijn werk en in zijn theologisch zelf-beeld. Illustratief is dat O’Donovan ergens een typerend aspect van ‘christendom’, namelijk dat geen regeerder neutraal kan blijven, van toepassing verklaart op de hele ‘christian era’.309
5.4 Nadere interpretatie: een anglicaanse trek
In het voorgaande is duidelijk geworden dat O’Donovans politieke theologie en zijn theologische ethiek twee kanten van dezelfde zaak vormen. Ook bleek dat dit licht zou kunnen werpen op de plaats van ‘christendom’ in zijn denken. Daarop ga ik nu nader in.
5.4.1 ‘Christendom’ in Irenaeus
Bij het overzicht van plaatsen uit O’Donovans werk waar ‘christendom’ een rol speelt, kwam het bronnenboek Irenaeus uit 1999 naar voren. Tegelijk nuanceerde ik het voorkomen van het concept in dat werk door te stellen dat het gegeven is met het feit dat hier nu eenmaal teksten uit de ‘High tradition’ bijeengebracht zijn.
Toch vraagt dit boek nadere aandacht. Waarom heeft O’Donovan dit immense pro-ject aangevat en deze uitgave verzorgd? Onmiskenbaar drijft hem meer dan histori-sche interesse. Hij is een traditie van theologisch denken over politiek op het spoor gekomen, die hij onmisbaar acht binnen de actuele laatmoderne context. Hij heeft zelf de vernieuwende potentie ervan ervaren en wil ook anderen deze ervaring
309
DN, 217 (“In the Christian era there is no neutral performance on the part of rulers”). 220 (waar O’Donovan spreekt over de ‘christian centuries’ maar deze, strikt genomen in strijd met zijn concept ‘christian era’, beschrijft als iets uit het verleden). 224. 284 (“…the era between Ascension and Parousia, the era mapped out from its beginnings by the seer of Patmos”); COL, 70; IG, xvii (“…christian ages of Europe…”); BI, 27 (“The millennium, an era which is not yet the new creation but is already the reign of Christ in his saints, provides a symbol of mediation between them [namelijk heden en toekomst - althdb]”); Pater, ‘Interview’ (“…contuining the critical dialectic that helps constitute the era [namelijk van Christendom - althdb] … problems within the era of Christian civilization”); Murray, Post-Christendom, 81.
reiken. Het bronnenboek opent de directe toegang tot deze traditie. Dat zegt veel over het belang van ‘christendom’ in O’Donovans eigen denken. Al bepleit hij voor vandaag geen ‘christendom’, hij zoekt daar wel inspiratie en richting. Daarin schuilt inhoudelijke affiniteit.
Bovendien is ‘christendom’ ook methodisch onmisbaar voor hem, al ervaart hij zijn hoofdstuk erover in Desire zelf als toegift. In de eerste plaats gebeurt het vaker tij-dens de conceptie van een betoog dat een onbewust aanwezige, onmisbare schakel pas in tweede instantie via een concrete aanleiding expliciet in beeld komt. Die ge-nese van een betoog zegt niet alles over de verbanden binnen het betoog. Ik veron-derstel dat deze specifieke genese O’Donovan zelf extra opviel, omdat hij doorgaans langs lange consistente conceptuele lijnen opereert. Dan springt een meer toevallige wending in het oog.
In de tweede plaats vraagt de betooglijn van Desire volgens mij om het concept ‘christendom’, zelfs als het bewuste zesde hoofdstuk geen zelfstandig onderdeel was geworden. O’Donovan wilde immers een analogie uitwerken tussen de kerk en de westerse samenleving. Zijn hoofdstuk over ‘christendom’ vormt een extra dienst aan die analogie. Die analogie vinden wij in hoofdstuk zeven uit Desire. Ook daar is ‘christendom’ echter aan de orde, niet alleen als concept maar ook inhoudelijk in de aanwijzing van een christelijk stempel op de moderne samenleving. Als hoofdstuk zes niet geschreven was, had de aansluiting van het zevende hoofdstuk op het voor-afgaande bijbels-theologische deel toch voltrokken moeten worden. Dat zou niet zonder ‘christendom’ hebben gekund. Het is onmogelijk dat O’Donovan zijn type-ring van ‘christendom’ als ‘afterthought’ in een totale zin bedoelt. Voor het concept en de geschiedenis ervan mag dat gelden, maar bijvoorbeeld inzichten rond de mo-gelijkheid en de werkelijkheid van een ‘christelijke overheid’ tijdens het saeculum en de historische gevolgen van een christelijk-seculiere politieke autoriteit zijn diep geworteld in O’Donovans politieke theologie als zodanig. Via een christelijke over-heid loopt nu eenmaal de lijn naar de door de kerk beïnvloede moderne samenleving die O’Donovan wilde trekken. Zelf verwoordt hij bovendien de relatie tussen de hoofdstukken vijf en zes zo, dat in vijf de centrale beslissingen vallen, terwijl in zes de daaruit volgende relatie tussen kerk en staat aan de orde is. Ook het eerste hoofd-stuk van Desire suggereert een dieper liggend verband. Nieuw ten opzichte van Resurrection noemt O’Donovan de inbedding van het beslissende moment van de opstanding in een voor- en een nageschiedenis. Met die nageschiedenis, die dus geïmpliceerd is in het Christusgebeuren zelf, doelt hij dan op de kerkhistorische uitwerking in ‘de tradities van ‘christendom’’. Materieel gesproken is ‘christendom’ in Desire methodisch onmisbaar, ook als het conceptueel secundair zou zijn. Gezien de verwevenheid van O’Donovans politieke theologie met zijn theologische ethiek volgt hieruit dat ‘christendom’ binnen heel zijn denken belangrijk is. Die conclusie hangt niet af van de frequentie waarmee het begrip voorkomt. De materiële inhoud ervan kan ook via andere begrippen aan de orde zijn.310
310
DN, 20; DN, 159 (“…consider the character of the church-state relation as it follows from them”). 193v (“Our present situation, conveniently called ‘post-Christendom’, requires us to address especially the challenge of society; it has as its backdrop that centuries-long engagement with government which we call ‘Christendom’”).
D e z e a f fin ite it m e t ‘c h ris te n d o m ’ b lijk t d a n o o k u it d e in h o u d v a n z ijn b r o n n e n b o e k Irenaeus. T e re c h t is k r itis c h v a s tg e s te ld d a t O ’D o n o v a n s o v e r z ic h t o n d a n k s d e c o m -p le e th e id e r v a n to c h n o g s e le c tie f b lijft. D e ‘te g e n s te m m e n ’ u it d e tra d itie , d ie n ie t p a s s e n b ij ‘c h ris te n d o m ’, k rijg e n re la tie f m in d e r g e w ic h t. D a a rb ij b e d e n k e n w ij d a t v o lg e n s O ’ D o n o v a n o o k d e z e k ritis c h e s te m m e n b in n e n d e a c tie r a d iu s v a n ‘ c h ris -te n d o m ’ v a lle n . D a t m a a k t d e v ra a g d e s -te k le m m e n d e r w a a r o m z e d e s o n d a n k s m in d e r a a n d a c h t o n tv a n g e n . K e n n e lijk lig g e n O ’ D o n o v a n s e ig e n v o o r k e u r e n m e e r b ij d e ‘ g e v e s tig d e ’ h o o f d s tr o o m u it d e tr a d itie .3 11
O o k h e t f e it d a t d it b o e k u itlo o p t o p G r o tiu s v e rr a a d t d ie a ffin ite it. O ’ D o n o v a n b e -d o e lt -d it a ls e e n ‘ s ta te m e n t’. G r o tiu s z ie t h ij a ls -d e la a ts te -d e n k e r -d ie th e o lo g ie e n p o litie k n o g b ij e lk a a r h ie ld . In h e m c u lm in e re n ‘H ig h tra d itio n ’ e n ‘c h r is te n d o m ’ . In d e r d a a d is G r o tiu s d o o r ‘c h ris te n d o m ’ g e s te m p e ld . O p C o n s ta n tijn d e G r o te p a s t h ij z e lf s d e b e lo fte v a n h e t h e rs te l v a n Is ra ë ls k o n in k r ijk u it H a n d e lin g e n 1:7 to e : ‘ to e n b e g o n C h ris tu s a ls z o o n v a n D a v id o p a a r d e te re g e re n v ia C o n s ta n tijn e n z ijn o p v o lg e r s ’.3 12 O ’D o n o v a n s h o g e w a a rd e rin g v o o r G r o tiu s h a n g t o o k s a m e n m e t z ijn n a d r u k o p d e le e r v a n d e re c h tv a a rd ig e o o r lo g a ls v o o r ‘ c h ris te n d o m ’ ty p e r e n d . O o k d e z e le e r v o n d b ij G r o tiu s e e n h o o g te p u n t, w a a rb ij O ’D o n o v a n m e t z ijn e ig e n b e -z in n in g a a n s lu it.3 13
D e in tr o d u c tie v a n Irenaeus v e rr a a d t e v e n e e n s m e e r d a n a fs ta n d e lijk e b e tr o k k e n h e id o p ‘c h r is te n d o m ’ . O ’D o n o v a n z o e k t e e n v e rf ijn in g v a n th e o rie ë n d ie m e t é é n p e n -n e -n s tre e k ‘c h ris te -n d o m ’ -n e e r z e tte -n e -n v e e la l a f d o e -n . H ij w il m e t d it p r o je c t h e t b e e ld v a n ‘ c h ris te n d o m ’ p r e c is e re n . D a a rb ij is z ijn le id e n d e v ra a g s te llin g : b e s ta a t e r e e n tra d itie v a n c h r is te lijk p o litie k d e n k e n ? Z ijn a n tw o o r d d a a r o p is : ja , n a m e lijk ‘ c h ris te n d o m ’. V e r v o lg e n s lijk t O ’D o n o v a n d e b e te k e n is v a n d ie tr a d itie te re la tiv e -r e n . B ij b e te -r to e z ie n b lijk t d it e c h te -r s le c h ts e e n n u a n c e d ie v o o -r a lle ‘ t-ra d itie ’ g e ld t. A ls d o o r tijd e n p la a ts b e p a a ld k a n z ij n o o it o n v e r a n d e r d o v e r g a a n n a a r v o lg e n d e g e n e ra tie s . O ’D o n o v a n re p t v a n e e n ra a m w e r k v a n r e lig ie u z e e n m o r e le o v e r tu ig in -g e n d a t m e n s e n v a n b in n e n d e tr a d itie h e lp t o m h u n v e r s c h ille n te b e n o e m e n e n te g e lijk m e n s e n u it n ie u w e c o n te x te n e e n ric h tin g w ijs t d ie to c h c o n tin u ïte it m e t d e tra d itie a d e m t. D e z e a lg e m e n e w o o r d e n in te r p re te e r ik a ls o o k v a n to e p a s s in g o p O ’D o n o v a n s e ig e n v e rh o u d in g to t d e tra d itie v a n ‘ c h ris te n d o m ’. D a a r v a n m a k e n c h ris te n e n z e lf v a n o u d s d e e l u it. D a a r d o o r is d e tr a d itie v a n ‘c h ris te n d o m ’ in s ta a t o m d e v e rs c h ille n in h e t d e n k e n o v e r p o litie k te v e rh e ld e re n , d ie tu s s e n h e n b e s ta a n . T e g e lijk s ta a t d e m o d e r n ite it e r b u ite n . T o c h z u lle n m o d e rn e m e n s e n h u n ta k e n a l-le e n m a a r b e g rijp e n a ls z ij d e lijn n a a r d e z e tra d itie n ie t rig o u re u s d o o r s n ijd e n m a a r z ic h ju is t b e w u s t m a k e n . M e t z ijn Irenaeus w il O ’D o n o v a n k e n n e lijk z o w e l d ie in te rn e a ls d ie e x te r n e v ru c h tb a a rh e id v a n d e tra d itie v a n ‘ c h ris te n d o m ’ d ie n e n .
3 11
A n d re w B ra d s to c k , ‘F ro m Irenaus to G ro tius: A so urc eb o o k in C h ristian P o litic al T h o ug h t, O liv e r O ’D o n o v a n & J e a n (m o e t z ijn J o a n - a lth d b ) L o c k w o o d O ’D o n o v a n (e d s .), E e rd m a n s 19 9 9 … ’ (re v ie w ), in : R ev iew s in R elig io n and T h eo lo g y 8 , 1 (2 0 0 1), O x fo rd : B la c k w e ll P u b lis h in g L td ., 62 -63 , 63 ; K ro e k e r, ‘W h y ’, 61 (n o o t 2 5 ); v e rg e lijk b a re k ritie k (g e ric h t o p D esire) b ij C h ris to p h e r R o w la n d , ‘R e -s p o n -s e to T h e D e-sire o f th e N atio n-s’, in : S tud ie-s in C h ri-stian E th ic -s 11, 2 , E d in b u rg h : T & T C la rk , 7 7 -8 5 , 8 2 .
3 12
F e its e B o e rw in k e l, E ind e o f nieuw b eg in, O nz e m aatsc h ap p ij o p d e b reuk lijn, E en info rm atie- en w erk b o ek, B ilth o v e n : A m b o b o e k e n , 4 -19 7 4 , 8 1.
3 13
‘Christendom’ is gerelateerd aan zijn eigen theologische wortels én aan zijn politiek-ethische ambities voor vandaag.314
Daarbij vergeet ik niet zijn voorbehoud rond ‘christendom’. Wij mogen hem niet zonder meer een christendommodel of een vernieuwing daarvan toeschrijven. Zijn reserves betroffen ook inhoudelijke aspecten van ‘christendom’. Toch domineert de affiniteit en zijn belangrijkste reserves houden verband met de status van alle traditie en zijn niet specifiek voor ‘christendom’. In de contingente geschiedenis moeten wij openstaan voor nieuwe constellaties onder Gods voorzienigheid. Zo’n nieuwe con-stellatie is aan de orde in de laatmoderne samenleving waar niet meer de vraag naar een eventuele ‘christelijk’ stempel de kernkwestie vormt omdat de politieke institu-ties als zodanig in een crisis zijn geraakt. Daarom mag ‘christendom’ niet verabsolu-teerd worden en kan deze traditie vandaag niet zomaar worden voortgezet of her-haald. Deze algemene relativering kan evenwel een inhoudelijke en methodische affiniteit met ‘christendom’ niet minimaliseren.315
Bij nader inzien spreekt deze affiniteit ook uit W ays, al leek O’Donovan daar de discussie op dit punt te willen afronden. Hij herneemt de stelling van Desire dat de politieke concepten die besloten liggen in het bijbelse spreken over Gods redding nog steeds kracht hebben. Die actuele kracht kan niet blijken zonder ‘christendom’ als mogelijke expressie van daaruit voortkomende politieke opvattingen. Het is daarom niet verwonderlijk dat wij ook in W ays nog enkele sporen van sympathie voor ‘christendom’ aantreffen.316
O’Donovans affiniteit met deze ‘High tradition’ blijkt sprekend uit een opmerking in een van de discussies rond zijn concept. Hij benadrukt dat het juist met het oog op de hedendaagse politieke verantwoordelijkheid nodig is intens en langdurig te luiste-ren naar de theologische stemmen uit het verleden (dus uit ‘christendom’). Hier ligt voor hem en zijn vrouw een diepe drijfveer voor de jarenlange energie die zij staken in dit terrein. Hij merkt dit op in een passage waarin hij zijn waardering van ‘chris-tendom’ hoog houdt tegenover scherpe kritiek daarop. De emotionele diepte van deze uitlating verraadt een vereenzelviging die door alle zorgvuldige rationele voor-behouden niet wordt uitgewist.317