Hoofdstuk 3: De opkomst van Pegida (1 oktober 2014 – 1 maart 2015)
3.1.1 Centrumlinks: Europa in crisis
Opiniemakers in de Volkskrant schreven veelal kritisch over de opkomst van de beweging. Rolf Bos, redacteur en voormalig correspondent van de Volkskrant in Berlijn, deed uitvoerig verslag. Hij woonde meerdere demonstraties in Dresden bij en interviewde zowel Pegida- als Nopegida-aanhangers. Opvallend genoeg gebruikte hij de term Wutbürger ook. Ditmaal werd deze in de Volkskrant gebruikt om de Pegida-aanhangers te beschrijven: ‘[Wütburger:] Het zijn vooral mannen van middelbare leeftijd die vanuit de duisternis opduiken’, aldus Bos.120 Critici
118 Liane Bednarz en Christoph Giesa, Gefährliche Bürger: Die neue Rechte greift nach der Mitte, p. 167. 119 Rolf Bos, ‘Bremen verbiedt radicale moskeevereniging’, de Volkskrant, 8 december 2014.
beschuldigden de media regelmatig van het doodzwijgen van Pegida, maar Bos was het hier niet mee eens.121 Hij vond dat de Duitse pers sinds het begin van de demonstraties wel degelijk
een debat probeerde te voeren, maar meende dat dit door de demonstranten zelf niet van de grond kwam. Na de aanslag op Charlie Hebdo schreef hij kritisch over de reactie van Pegida. De beweging zou namelijk de aanslag in Parijs hebben 'gekaapt'.122 Op de Facebookpagina
schreven Pegida-aanhangers vlak na de aanslag dat ze al twaalf weken voor dit soort geweldplegingen hadden gewaarschuwd. 'Het is alsof de slachtoffers postuum nog in het gezicht gespuwd worden', aldus Bos.123
René Cuperus, Duitslandkenner die geregeld voor de Volkskrant schreef, gaf uitgebreid zijn mening over de situatie. Hij stelde dat met de komst van Pegida ‘de populistische doos van Pandora’ was geopend.124 Hij zag een verschil ontstaan tussen de politieke correctheid in
Duitsland en Nederland. In Nederland was de grens van politieke correctheid eerder opgeschoven dan in Duitsland, maar ging dit nooit gepaard met neonazisme. In Duitsland gebeurde dit helaas wel volgens Cuperus.125 Het land bleef geconfronteerd worden met haar
verleden. Bovendien vond hij dat Europa niet klaar was voor de ideeënstrijd die gevoerd moest worden, en die deels door Pegida was ontketend. Wilde Europa een open, vrije en democratische samenleving blijven, dan moest de politiek een kritisch debat gaan voeren:
‘Mentaal, cultureel en politiek ontbrak het de Europese landen aan zelfbewustzijn. De waarden, idealen en spelregels waar Europa zo stoer over spreekt - democratie en rechtsstaat - blijken, nu ze echt getest worden niet zo eenduidig, richtinggevend en beschermend.’126
Cuperus pleitte voor het aangaan van een debat en het bespreekbaar maken van waar de ontevreden burgers, waaronder Pegida-aanhangers, precies naar verlangden. Zou dit niet gebeuren, dan zou een vertrouwenscrisis ontstaan.
De eerdergenoemde Henk Hofland schreef in De Groene Amsterdammer ook over een crisis. In plaats van een dreigende crisis, sprak hij over een Europa dat zich al in een crisis bevond. ‘Het Westen in oorlog’ en ‘Onze mislukkende oorlog’ kopte het weekblad bij twee
121 Rolf Bos, ‘Bild pakt anti-islambetogers aan’, de Volkskrant, 7 januari 2015. 122 Rolf Bos, ‘Duitsland tussen Charlie en Pegida’, de Volkskrant, 12 januari 2010. 123 Ibidem.
124 Rene Cuperus, ‘De populistische doos van Pandora’, de Volkskrant, 26 januari 2015. 125 Ibidem.
van zijn artikelen.127 Hij was van mening dat Europa niet kon omgaan met een nieuwe vorm
van oorlogvoering:
De praktijk van de afgelopen vijftien jaar bewijst dat het Westen geen doelmatige manier van oorlogvoering tegen de islamistische tegenstander heeft. Het ontbreekt ons aan een techniek om ons tegen bermbommen, zelfmoordaanslagen en een algehele ontwrichting te verweren en dan daar iets tegenover te stellen wat de tegenstander tot betere inzichten brengt. We hebben geen Carl von Clausewitz die een handleiding voor deze eigentijdse oorlog schrijft. De ontwrichting in het Midden-Oosten gaat verder, de immigratie neemt toe. Zo dreigt er een nieuwe vijand: de ontwrichting binnen onze eigen grenzen.128
De algehele onvrede en de angst voor de onbekende tegenstander lagen volgens hem ten grondslag aan bewegingen van ontevreden burgers zoals Pegida. ‘Het grote schrikbeeld is de islamisering van de westerse samenleving. Is dat voorstelbaar? […] Nee. Dat risico is er niet. Maar het schrikbeeld zelf begint in toenemende mate politieke invloed te krijgen’, aldus Hofland.129 Na het schetsen van de crisis beweerde hij dat Europa drie kanten kon opgaan:
‘Aan de ene kant een geperfectioneerde zelfverdediging, een nog zorgvuldiger gesloten samenleving waarin wantrouwen de omgangsvormen bepaalt, en aan de andere kant een buitenlandse politiek die tot vreedzamer verhoudingen met de moslimwereld zal leiden. Het alternatief is de uitzichtloze voortzetting van deze oorlog.’130
Sander van Walsum, verslaggever van de Volkskrant, maakte een vergelijking tussen Duitsland en Nederland. Hij meende dat tijdens de opkomst van Pim Fortuyn Nederlandse politici te lang de andere kant op hadden gekeken wat hij als voorbode van het ontstaan van de PVV zag. Hij pleitte voor meer begrip voor de Duitse Pegida-demonstranten waarbij de politieke partijen de beweging serieus moesten nemen, anders zou de Duitse politiek ‘een vergelijkbaar lot beschoren’ zijn.131 In een opiniestuk reageerde Leo Lucassen, historicus met
een specialisatie in integratie en migratie, kritisch op Van Walsum. Duitse politici maakten niet dezelfde fouten als hun Nederlandse collega’s ten tijde van de opkomst van Fortuyn.132 De
gevestigde partijen hadden niet de fout gemaakt het probleem niet te durven benoemen, zoals van Walsum meende, maar de fout gemaakt geen werkelijk weerwoord te hebben. Daarom
127 Henk Hofland, ‘Het Westen in oorlog’, De Groene Amsterdammer, 14 januari 2015 en Henk Hofland, ‘Onze
mislukkende oorlog’, De Groene Amsterdammer, 7 januari 2015.
128 Ibidem.
129 Henk Hofland, ‘Het Westen in oorlog’, De Groene Amsterdammer, 14 januari 2015. 130 Ibidem.
131 Sander van Walsum, ‘Kans op nog een Wende’, de Volkskrant, 10 januari 2015.
moedigde Lucassen de Duitse politici aan om met de demonstranten in gesprek te gaan, hun angsten te erkennen en vervolgens te ontkrachten.
Schoonenboom, toen zelfstandig journalist die een opinieartikel schreef in De Groene
Amsterdammer, maakte ook een vergelijking tussen Duitsland en Nederland. Hij meende dat
Duitsland in 2015 een politiek correcte norm kende die ervoor zorgde dat politici en opiniemakers met uiterste voorzichtigheid uitspraken deden over de multiculturele samenleving.133 Nederland kende al langer een veel harder debat. In de jaren negentig was dit
precies andersom. Toen heerste er in Nederland een multiculturele idylle en vermeed men kritische uitspraken. In Duitsland werd juist een hevig debat gevoerd over immigranten, werden er rechts-extremistische aanslagen op asielzoekerscentra gepleegd en ontstonden er rechts-extreme partijen. Hij meende een tegengestelde wenteling te zien waarbij de Duitse politiek vanaf de jaren negentig naar links was opgeschoven en de Nederlandse politiek juist meer naar rechts. Toch maakte hij hier een kanttekening. De CDU was dan wel naar links opgeschoven, maar Merkel hield haar rechtse achterban dichtbij door uitspraken te doen als: De multiculturele samenleving is gescheitert. De ‘consensusmaatschappij’ die lange tijd aanwezig was in Duitsland, leek zijn beste tijd te hebben gehad; het gebrek aan een echt debat eiste zijn tol. Er was een gat op rechts ontstaan dat na de opkomst van Pegida niet meer te omzeilen viel. Partijen als de NPD waren nooit ver gekomen, en Schoonenboom vroeg zich af of de AfD het ‘gat op rechts’ zou gaan vullen.134 Toen de No-Pegida beweging groter bleek
dan de Pegida beweging, en een aantal sleutelfiguren van Pegida zichzelf te gronde richtten, deden opiniemakers alsof de crisis weer voorbij was. Dit was volgens hem niet het geval. Het was niet slechts een Oost-Duits probleem, of een typisch probleem in Dresden. Hier lag een grotere onvrede aan ten grondslag. Hij meende eenzelfde soort tafereel te hebben gezien tijdens een van Thilo Sarrazins uitverkochte lezingen waar ook ‘Nazi raus’! werd gescandeerd.135 Hij
was van mening dat de kritische uitlatingen over de multiculturele samenleving zouden blijven toenemen.
133 Merlijn Schoonenboom, ‘Wutbürger, Frustbürger, Angstbürger’ De schijnconsensus over Pegida’, De Groene Amsterdammer, 4 februari 2015.
134 Ibidem. 135 Ibidem.