Deel 3 Het onderzoek
8. Operationalisering literaire competentie
10.3 Boekanalyses
Om te controleren of de boektitels op de definitieve, per niveau ingedeelde boekenlijsten daadwerkelijk passend zijn, besloten de onderzoekers een (steek)proef op de som te nemen. Er werd besloten om voor elk niveau van één boek een literair-didactische analyse te maken aan de hand van de dimensies en indicatoren van literaire competentie en complexiteit, zoals weergegeven in tabel 9. Bij deze literair-didactische analyse werd gelet op de mate waarin de titel daadwerkelijk passend is voor leerlingen op het betreffende niveau en voldoet aan de boekkenmerken die zijn opgesteld voor dit niveau. Dit is aangegeven door elke dimensie te beoordelen aan de hand van een +/--systeem, waarbij ++ staat voor zeer passend, + voor passend, +/- voor noch passend, noch passend, - voor passend, -- voor zeer niet-passend. Ook werd gekeken in hoeverre het boek geschikt zou zijn voor een leerling van een niveau lager en leerlingen van een niveau hoger. De onderzoekers namen hierbij voorbeeld aan de literair-didactische analyse van het boek Allemaal willen we de hemel (Els Beerten), die men kan vinden op de bovenbouwsite van Lezen voor de Lijst.
Uit de definitieve, per niveau ingedeelde boekenlijsten met boeken werd per niveau willekeurig een titel gekozen. Voor het instapniveau (0) betrof dit het boek Kappen! (Carry Slee), voor niveau 1 het boek Aan de bal (Lieneke Dijkzeul), voor niveau 2 het boek Boy 7 (Mirjam Mous), voor niveau 3 het boek Latino King (Bibi Dumon Tak) en voor niveau 4 het boek Soldaten huilen niet (Rindert Kromhout). In het navolgende worden de
literair-didactische analyses van deze titels weergegeven. Hierbij wordt ten eerste zogenaamde 'docentinformatie' gegeven. Dit betreft praktische informatie over het boek, zoals het aantal
72 bladzijden, informatie over de auteur en de inhoud van het boek. Vervolgens wordt de literair-didactische analyse aan de hand van de dimensies en indicatoren van literaire competentie en complexiteit weergegeven. Tot slot wordt afgesloten met een conclusie waarin aan de hand van de analyse wordt aangegeven of een boek daadwerkelijk passend is op dat niveau en wat eventuele moeilijkheden zouden kunnen zijn voor leerlingen op het betreffende niveau en leerlingen op een lager of hoger niveau. Aan het einde van de paragraaf presenteren we in het kort onze bevindingen.
Instapniveau 0: Kappen!
Auteur: Carry Slee Jaar uitgave: 2004
Uitgeverij: Holkema en Warendorf Plaats: Houten
Aantal pagina’s: 144 Genre: Fictie
Tags: Agressie, vriendschap, verliefdheid
Prijzen: Getipt door de Nederlandse Kinderjury (2000),
Bekroond door de Jonge Jury (2001)
Docenteninformatie Introductie:
Carry Slee is een Nederlandse auteur die in 1989 debuteerde met het voorleesboek Rick en Roosje. Na haar debuut publiceerde ze al snel meer boeken voor jonge kinderen, meestal realistisch van aard. Later is ze ook voor oudere kinderen gaan schrijven, deze boeken zijn ontzettend populair. Onderwerpen die ze in deze boeken bespreekt zijn onder andere drugs, homoseksualiteit, pesten en discriminatie. Voor haar kinderboeken heeft ze ontzettend veel prijzen gewonnen. Slee is dan ook een van de meest succesvolste kinder- en
jeugdboekenschrijfster.
In 2001 debuteerde Slee als schrijfster voor volwassen met haar roman Het moederskruid. Daarna heeft ze nog 3 andere volwassenromans gepubliceerd.127
Inhoud:
De ongeveer 15-jarige Sander raakt steeds meer verwijderd van zijn twee vrienden Maarten en Chris die onder invloed staan van de agressieve en gewelddadige Emiel. Als hij ongewild betrokken raakt bij een incident van zinloos geweld, waarbij een invalide jongen door ‘een bende’ wordt lastig gevallen, is voor hem de maat vol en probeert hij de vriendschap te verbreken. Emiel staat dit echter niet toe. Een volgend probleem is voor Sander is René, de broer van Heike (zijn klasgenoot) die beweert dat Sander betrokken was bij het incident. René
127
Carry Slee, “Carry Slee”, www.carryslee.nl, http://www.carryslee.nl/carryslee.php (geraadpleegd op 6 juni 2012).
73 is net als Sander verliefd op Indra, de vriendin van Heike, en ziet zijn kans om schoon om Sanders kansen bij Indra te doen verkleinen. Al Sanders klasgenoten geloven René totdat Indra Sander een vals alibi geeft. Ze doet dit omdat ze als geen ander weet hoe het voelt om niet geloofd te worden door je vrienden. Indra heeft namelijk de ziekte van Pfeiffer.
Als Sander nogmaals probeert te breken met Maarten, Chris en Emiel is hij wederom getuige van zinloos geweld: Emiel slaat een jongen in elkaar. Sander waarschuwt de politie en komt daardoor in een kwaad daglicht te staan bij Emiel, die wil wraak. Hij vlucht naar Indra en vertelt haar het hele verhaal. Zij wordt ontzettend boos en zet hem het huis uit waarna hij in elkaar geslagen wordt door Emiel. Sander belandt in het ziekenhuis en wordt daar
nogmaals bedreigd door Emiel die op bezoek komt. Een verpleegster hoort de dreigementen aan en zorgt ervoor dat Emiel opgepakt wordt. De vriendschap tussen Sander en zijn
klasgenoten wordt vervolgens hersteld.
Kappen! is een met vaart geschreven verhaal, waarin Sanders, maar ook Indra’s afwegingen voor pubers heel herkenbaar en invoelbaar zijn uitgewerkt, inclusief hun soms wat naïeve manier van denken en al te primaire reacties. De boodschap is duidelijk, maar wordt zonder al te veel te moraliseren gebracht.
Didactische en literaire analyse:
Dimensies Indicatoren Toelichting / complicerende factoren Passend op niveau 0
Algemene vereisten
Bereidheid Het boek is niet dik (144 pagina’s) en begint midden in het verhaal, waardoor de lezer meteen geboeid is. Het verhaal begint heel herkenbaar, Sander fietst na schooltijd naar huis en ontmoet twee vrienden die hij al vanaf de basisschool kent. Het boek laat vanaf de eerste pagina identificatie met de
hoofdpersoon toe, waardoor niveau 0-lezers bereid zijn om door te lezen.
++
Interesse Het boek bespreekt veel gebeurtenissen die erg herkenbaar zijn voor de doelgroep en lezers van niveau 0 en 1 zullen aanspreken. Onderwerpen als liefde, vriendschap, vertrouwen en school komen uitgebreid aan bod. Het boek is geschikt voor zowel jongens als meisjes, omdat er een mannelijke en vrouwelijke hoofdpersoon aanwezig zijn in het boek.
++
Algemene kennis Voor het begrijpen van dit boek is geen uitgebreide algemene kennis nodig, omdat het verhaal dicht bij de belevingswereld van de lezers ligt: lezers kunnen zich gemakkelijk in de personages verplaatsen en zich voorstellen dat ze zelf binnen nu en enkele jaren in soortgelijke situaties terecht komen.
++
Specifieke literaire en culturele kennis
Niveau 0-lezers hebben nauwelijks specifieke literaire kennis en dat is dan ook niet nodig tijdens het lezen van dit boek. Het boek is eenvoudig en chronologisch geschreven en er worden
74
weinig literaire trucjes toegepast er wordt vrijwel geen gebruik gemaakt van literaire procedés.
Vertrouwdheid met literaire stijl
Vocabulaire Er komen geen moeilijke woorden voor in het verhaal. Voor geen enkel niveau zal het taalgebruik in dit boek
problemen opleveren.
++
Zinsconstructies De zinnen in dit boek zijn kort en duidelijk geformuleerd. Ook dit zal voor geen enkel niveau problemen opleveren.
++
Stijl Slee heeft een duidelijke, heldere schrijfstijl. Ze vertelt het verhaal voornamelijk via dialogen en de innerlijke monoloog van Indra en Sander. Lange beschrijvingen van uiterlijk, situaties en omgevingen komen in het boek niet voor.
++
Vertrouwdheid met literaire procedés
Actie Het boek is opgebouwd rond
verschillende hoogtepunten. Dit maakt zowel de niveau 0 als de niveau 1-lezers nieuwsgierig waardoor ze door willen lezen. In de eerste hoofdstukken van het verhaal draait het voornamelijk om de vraag of Indra en Sander elkaar durven te vertellen dat ze verliefd op elkaar zijn. Als ze verkering met elkaar hebben speelt de vraag of Sander zijn geheim voor Indra kan bewaren en of hij in staat is om helemaal te breken met Emiel en daarmee ook met zijn basisschool vrienden Maarten en Chris.
++
Chronologie Dit boek is chronologisch opgebouwd. Dit is voor de niveau 0-lezer van groot belang, omdat hij weinig leeservaring heeft en nog niet in staat is om chronologieverbrekingen te plaatsen. Niveau 1-lezers lezen ook graag chronologische boeken en zullen dit aan dit boek waarderen.
++
Verhaallijn(en) Het boek bespreekt twee verhaallijnen die dicht bij elkaar liggen en soms zelfs in elkaar overlopen. Sander en Indra zijn de hoofdpersonen in de verhalen. Van beide personages worden de gedachten weergegeven. Niveau 0-lezers kunnen deze twee verhaallijnen aan, omdat de relatie tussen beide hoofdpersonages vanaf het begin duidelijk aangegeven is. Daarbij komt dat het verhaal niet onderbroken wordt en chronologisch blijft ook al wordt er vanuit een andere visie naar het verhaal gekeken (afwisselend Sander en Indra).
+
Perspectief Het boek is geschreven in een personaal hij/zij perspectief. De lezer leest afwisselend mee met Sander en Indra, maar blijft wel één verhaal lezen,
75
waardoor de niveau 0-lezer dit niet als een probleem zal beschouwen. Betekenis Het boek draagt een duidelijke
boodschap met zich mee: eerlijk duurt het langst. Thema’s die aan bod komen zijn vriendschap, zinloos geweld, en ziekte (Pfeiffer). Zowel niveau 0- als niveau 1-lezers hebben behoefte aan het formuleren van een mening over het boek dat ze gelezen hebben, maar blijven voornamelijk op het niveau van goed en fout. Dit boek is daar uitermate geschikt voor. Lezers kunnen een mening formuleren over het handelen van Sander en Indra in de verschillende situaties waar ze in terecht komen. Daarbij is het voor de lezer makkelijk om zich in de personages te verplaatsen waardoor ze makkelijk hun mening kunnen formuleren.
++
Vertrouwdheid met literaire personages
Karakters Niet alle personages krijgen evenveel aandacht, omdat ze niet allemaal even belangrijk zijn voor het verhaal. Sander en Indra spelen de hoofdrol. De rol van Maarten, Chris en Emiel is belangrijk in het verhaal dat vanuit Sanders perspectief verteld wordt. Bij het verhaal vanuit Indra’s perspectief is een grote rol weggelegd voor René en Heike. Sander en Indra zijn ook van essentieel belang in elkaars verhaallijn.
++
Aantal karakters Behalve de hoofdpersonages en de belangrijkste bijfiguren zijn er nog een tiental bijfiguren aanwezig in dit boek. Een groot deel van het verhaal speelt zich af op school, waar de klasgenoten van Indra en Sander deel van uit maken. Deze personages leer je niet echt kennen. Het enige dat je over ze te weten komt, kom je te weten door de dialogen die gevoerd worden en de gedachten die Sander en Indra over de personages hebben. Uiteraard hebben docenten en ouders ook een rol in dit verhaal, maar die is marginaal.
+
Ontwikkeling van de karakters
Niveau 0-lezers hebben moeite met het begrijpen van ontwikkeling van personages. De hoofdpersonen blijven dan ook vlak in dit verhaal. De enige persoon die een lichte ontwikkeling doormaakt is Sander: hij breekt met zijn oude vrienden, en wil als hij voor de tweede keer getuige is van zinloos geweld de politie bellen in plaats van vluchten.
Relaties tussen de verschillende personages veranderen ook. Sander is in eerste instantie afstandelijk tegen zijn klasgenoten, hij houdt school en privé strikt gescheiden. Langzamerhand
76
worden zijn klasgenoten zijn vrienden en laat hij ze stapje voor stapje toe in zijn leven.
Ten slotte maakt de relatie van Sander en Indra ook een verandering door. In eerste instantie zijn ze klasgenoten die, zonder het van elkaar te weten, verliefd op elkaar zijn. Aan het einde van het boek zijn ze niet alleen klasgenoten en vrienden, maar hebben ze ook een relatie.
Opmaak Omslag Dit boek is dertien keer gedrukt en heeft verschillende omslagen. De omslag is door de jaren heen
‘volwassener’ geworden: de eerste druk heeft een tekening als omslag een latere druk bestaat uit een foto staat (zie afbeelding bij kopje algemeen). Op alle afbeeldingen staat dat het boek
bekroond is door de Jonge Jury en getipt is door de Nederlandse kinderjury. De volwassener omslag spreekt de doelgroep waarschijnlijk meer aan dan de tekening. Voor niveau 0 en niveau 1-lezers kan de omslag doorslaggevend zijn om een boek al dan niet te lezen.
+/-
Bladspiegel / lettertype
Niveau 0- en niveau 1-lezers hebben de voorkeur voor boeken die in een redelijk groot lettertype geschreven zijn, met relatief veel wit op de pagina. Deze versie van Kappen! heeft dat echter niet: het gebruikte lettertype is niet groot en de witrand is minimaal.
--
Hoofdstukaanduiding Dit boek bestaat uit achttien hoofdstukken, dat betekent dat elk hoofdstuk gemiddeld acht pagina’s beslaat. De hoofdstukken zijn dus betrekkelijk kort, worden aangegeven met een cijfer en beginnen allemaal op een nieuwe pagina. Voor niveau 0- en niveau 1-lezers is het van belang dat een boek uit veel hoofdstukken bestaat, omdat ze dan het gevoel krijgen dat ze leeskilometers maken.
+
Categorie Genre Dit boek behoort tot het realistische genre. Veel leerlingen op het vmbo en in de onderbouw van het havo/vwo houden van dit genre. Het genre kan dan ook reden zijn om het boek te lezen.
++
Conclusies
Zoals men uit de analyse af kan leiden is Kappen! qua algemene vereisten (bereidwilligheid, interesse, algemene kennis en specifieke literaire en culturele kennis), literaire stijl, karakters en genre een typisch boek voor het instapniveau. Zo zal het onderwerp van het boek de niveau 0-lezer erg aanspreken, omdat het erg herkenbaar is en dicht bij zijn belevingswereld staat. De hoofdpersonages in dit boek zijn typische personages voor een niveau 0-boek: ze zijn van
77 dezelfde leeftijd als de niveau 0-lezer en lopen tegen dezelfde ‘moeilijkheden’ aan (zoals verliefdheid en het maken van nieuwe vrienden). Daarnaast is het boek chronologisch opgebouwd rondom verschillende hoogtepunten en in eenvoudige taal geschreven. Niveau 0-lezers hebben deze opbouw nodig omdat het ze houvast geeft om door te lezen en omdat ze nog weinig tot geen kennis hebben van literaire procedés: onderbreking van chronologie en meerdere verhaallijnen kunnen lezers op dit niveau niet aan.
Men kan stellen dat Kappen! terecht op het instapniveau 0 geplaatst is, omdat het vrijwel alle kenmerken heeft van een boek op dit niveau. Slechts de opmaak van het boek voldoet niet aan de wensen van een niveau 0-lezer.
De niveau 1-lezer
Niveau 1-lezers zullen dit boek als makkelijk beoordelen, omdat er geen verrassingselement in het boek aanwezig is. Het onderwerp van het boek zal deze categorie echter wel
aanspreken, omdat niveau 1-lezers zich net als niveau 0-lezers in het verhaal kunnen
verplaatsen: de setting van het boek is erg herkenbaar en staat dicht bij hun belevingswereld. Niveau 1-lezers worden dus niet uitgedaagd door dit boek, maar zullen er wel van kunnen genieten.
Niveau 1: Aan de bal
Auteur: Lieneke Dijkzeul Jaar uitgave: 2004 Uitgeverij: Lemniscaat Plaats: Rotterdam Aantal pagina’s: 279 Genre: Fictie
Tags: Sport, vriendschap, Afrika
Prijzen: bekroond met de Vlag en Wimpel van de
griffeljury(2005), Glazen Globe (2005) en getipt door de Jonge Jury (2006)
Opmerkingen: Dit boek is ook als luisterboek verkrijgbaar
Docenteninformatie Introductie:
Lieneke Dijkzeul is een Nederlandse auteur die debuteerde in 1990 met haar kinderboek Hou je taai!. Dijkzeul is begonnen met het schrijven van verhalen voor onder andere Bobo en Donald Duck. Naast de jeugdboeken waarin ze gebruik maakte van spanning en realisme, heeft ze ook romans geschreven waarin realisme een belangrijke rol speelt. Zo zijn de historische roman Bevroren tijd over Willem Barentz, Een bezem in het fietsenrek over een heks die naar het menselijke leven verlangt en het bekende voetbalboek Aan de bal bekende werken van haar. Naast werken voor lezers vanaf negen jaar heeft Dijkzeul ook boeken geschreven voor beginnende lezers, maar zijn er sinds 2006 ook psychologische thrillers voor volwassenen van haar hand verschenen.
78 Aan de bal is vier keer bekroond: bekroond met de Vlag en Wimpel van de
griffeljury(2005), Glazen Globe (2005), getipt door de Jonge Jury (2006) en genomineerd voor de E. du Perronprijs (2006). Aan de bal is naar het Duits vertaald en uitgegeven in Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland als Ein Traum vom Fussball. Tevens is Aan de bal uitgegeven in Portugal en Korea.128
Inhoud:
Drie Afrikaanse dorpsjongens, Rahmane, Tigani en Henri, worden uitgekozen om in de stad bij een voetbalclub te komen spelen. Henri komt niet door de strenge selectie; de beste
vrienden Rahmane en Tigani mogen zich bewijzen. Dit kan voor hen betekenen dat zij en hun familie kunnen ontsnappen uit het armoedige bestaan op het platteland. In het trainingskamp gelden strenge regels, zo mogen de spelers ’s avonds niet naar de stad. Tigani kan de
verleiding echter niet weerstaan en zwicht al gauw voor de mogelijkheden die de stad hem lijkt te bieden. De problemen waarin hij dan verzeild raakt, zorgen ervoor dat hij verwijderd wordt van het kamp en terug moet naar het dorp en zijn kans op rijkdom verkeken heeft. Rahmane kan de verleidingen wel weerstaan, traint goed en krijgt zelfs de mogelijkheid om stage te lopen in Nederland. Na zijn stage keert hij terug naar zijn dorp om zijn ouders te bezoeken. Zijn vriendschap met Tigani blijkt dan voorgoed voorbij te zijn, omdat Rahmane een andere weg ingeslagen is.
Het boek is in twee delen opgezet. In deel één worden de jongens gescout, gaan ze het
avontuur in de stad aan en wordt Tigani teruggestuurd naar zijn ouderlijk dorp en scheiden de wegen van hem en Rahmane. In deel twee gaat Rahmane met zijn nieuwe voetbalvrienden naar Nederland om stage te lopen. Aan het einde van dit deel keert hij voor een week terug naar zijn ouderlijk dorp en komt er dan achter dat de verhoudingen tussen hem en zijn vrienden van vroeger die dezelfde kans gekregen hebben, maar niet met beide handen aangegrepen hebben, voorgoed veranderd is.
Didactische en literaire analyse:
Dimensies Indicatoren Toelichting / complicerende factoren Passend op niveau 1 Algemene
vereisten
Bereidheid Het boek is vrij dik (279 pagina’s), begint midden in het verhaal begin, maar noemt al snel veel Afrikaanse namen. Voor een niveau 0-lezer kunnen de Afrikaanse namen een struikelblok zijn. De meeste niveau 1-lezers zullen de namen in eerste instantie ook lastig vinden, maar zullen in staat zijn om over de namen heen te lezen, meteen door het verhaal gegrepen worden (ze zitten er namelijk meteen ‘in’) en geprikkeld worden door het onderwerp: voetbal. In dit boek wordt een populair onderwerp besproken vanuit een bijzonder perspectief; een arme Afrikaanse dorpsjongen. Niveau 2-lezers zullen geen problemen hebben met de structuur, maar de diepere laag van het verhaal weten te vinden en te waarderen.
+/-
Interesse In eerste instantie lijkt dit boek alleen over voetbal te gaan, maar niets is minder waar.
+
128
Lieneke Dijkzeul, “biografie”, www.lienekedijkzeul.nl, http://www.lienekedijkzeul.nl/biografie.html (geraadpleegd op 6 juni 2012).
79
Ook voor de lezer die niet geïnteresseerd is in voetbal heeft dit boek veel te bieden. Zo komen Afrikaanse culturele gebruiken aan bod, is er een grote rol weggelegd voor het thema vriendschap, wordt duidelijk dat er hard gewerkt moet worden om je dromen te bereiken, wordt racisme besproken en komt sterk naar voren dat personen zich ontheemd kunnen voelen in vreemde situaties.
Algemene kennis De vereiste algemene kennis is beperkt, maar kennis van de armoede die in Afrika heerst is een pre. Verder worden veel situaties uitgelegd (Rahmane heeft namelijk geen weet van de wereld buiten zijn dorp)