2. Het ministerschap van Radosław Sikorsk
2.4 Bilaterale betrekkingen
Op het moment dat Polen lid werd van de EU veranderde er veel in het buitenlandse beleid van het land. Toch bleven ook de bilaterale betrekkingen met een aantal landen van grote waarde voor Polen. In zijn Jaartoespraak van 2011 zei Sikorski het volgende: ‘The global 74 Ibidem, pp. 104-105.
political situation continues to be propitious for Poland. (…) To take advantage of the current situation, we need stable relations with all our partners, and our neighbours in particular.’75
Uit deze toespraak komt de eerdergenoemde pragmatische houding van Sikorski duidelijk naar voren. Om optimaal te kunnen profiteren van de gunstige politieke omstandigheden, moet het land werken aan stabiele bilaterale relaties. Deze paragraaf gaat verder in op de ontwikkeling van de bilaterale betrekkingen van Polen onder minister Sikorski.
Duitsland
De bilaterale betrekkingen met Duitsland zijn misschien wel de ingewikkeldste en
tegelijkertijd belangrijkste betrekkingen van Polen binnen de EU. De basis voor een goede samenwerking tussen de twee landen werd al aan het begin van de jaren negentig gelegd. De eerste jaren bleef de relatie met Duitsland moeizaam maar langzaam maar zeker leek de relatie zich te stabiliseren. Met de komst van de regering Kaczyński in 2005 kwam hier weer verandering in. Het Poolse buitenlandse beleid had een sterke anti-Duitse ondertoon en er werd regelmatig gebruik gemaakt van ‘historische sentimenten en stereotypen’.76 Door het
regelmatig teruggrijpen naar historische gebeurtenissen van Poolse kant werden de betrekkingen behoorlijk op de proef gesteld. De coalitie van Burgerplatform en de Poolse Volkspartij heeft zich vervolgens tot doel gesteld om de bilaterale betrekkingen met Duitsland te verbeteren.
Duitsland is de belangrijkste bondgenoot van Polen binnen de EU. Polen is vanwege diverse redenen gebaat bij een goede relatie met Duitsland; de gunstige positie van
Duitsland binnen de EU, de hoge Duitse bijdrage aan de EU en de omvang van de bilaterale handel tussen de landen. Duitsland is momenteel de belangrijkste handelspartner van Polen. Andersom staat Polen op de tiende plaats van belangrijkste handelspartners van Duitsland. In 2011 beheerste Duitsland 26 procent van de Poolse export en 22 procent van de import.77
Bovendien hebben de twee landen overeenkomstige ideeën over het oplossen van de eurocrisis. Naast de economische motieven zijn er ook een aantal gezamenlijke culturele en
75 R. Sikorski, ‘Annual Address 2011’.
76 K. Longhurst, ‘Where from, where to?’, p. 370.
77 R. Formuszewicz, ‘Polish-German relations: Good, Better, Sidelined’, gepubliceerd op 31 januari 2013,
https://ip-journal.dgap.org/en/ip-journal/topics/polish-german-relations-good-better-sidelined, geraadpleegd op 4 januari 2014.
historische motieven aan te wijzen. In Duitsland wonen ongeveer een half miljoen mensen met de Poolse nationaliteit en ongeveer 1,4 miljoen mensen van Poolse afkomst.78
Volgens Ryszard Formuszewicz is er een aantal redenen voor de huidige stabiele relatie tussen Polen en Duitsland aan te wijzen. Als eerste noemt hij de veranderde
mentaliteit van de Poolse regering en een proactieve houding van Poolse ambtenaren. Als tweede reden noemt hij de economische verbondenheid tussen de twee landen. De stabiele economische situatie van Polen heeft deze verbondenheid versterkt.79 Ten derde spelen
interne politieke ontwikkelingen een rol. In Polen kwam de coalitie van Burgerplatform en de Poolse Volkspartij aan de macht, in Duitsland een coalitie van CDU en FDP onder leiding van Angela Merkel. Sindsdien is de relatie tussen Polen en Duitsland sterk verbeterd. Deze drie bovenstaande oorzaken hebben ook het zelfvertrouwen van Poolse politici doen groeien.80
De eerdergenoemde toespraak van Sikorski in Berlijn in 2011, naar aanleiding van het Poolse voorzitterschap van de Raad van de EU, had een opvallend karakter en maakte de positieve ontwikkelingen in de relatie tussen Polen en Duitsland goed zichtbaar. Wat bovenal opvalt is de veranderende verhouding tussen de twee landen. Duitsland is uiteraard nog altijd de machtigste staat van de twee, maar Polen durfde door middel van deze toespraak voor het eerst openlijk kritiek te leveren op Duits beleid. Hiermee laat Sikorski zien dat Polen is gegroeid in zijn rol op het internationale toneel. Polen neemt tegenwoordig vaker initiatief en heeft afstand gedaan van de negatieve en inactieve houding die onder Kaczyński
heerste.81 In de toespraak benadrukte Sikorski tegelijkertijd de bijzondere relatie van Polen
met Duitsland: ‘We were helped by friends and allies: United States, UK, France and, above all, Germany. We appreciate the strong and generous support – the solidarity – which Germany has extended to us over the last two decades. Ich danke Ihnen als Politiker und als Pole.’82
Een deel van deze toespraak gaat specifiek over de rol van Duitsland in het oplossen van de eurocrisis. Sikorski stelt namens Polen een aantal vragen aan Duitsland. Allereerst wijst Sikorski Duitsland erop dat zij de meeste baat hebben bij het aanpakken van de eurocrisis. Ook is Duitsland gebaat bij duurzame oplossingen. Duitsland is volgens Sikorski 78 Ministry of Foreign Affairs Republic of Poland, ‘Polish-German Relations’,
http://www.msz.gov.pl/en/p/msz_en/foreign_policy/europe/bilateral_relations_europe/countries/germany, geraadpleegd op 5 januari 2014.
79 R. Formuszewicz, ‘Polish-German relations: Good, Better, Sidelined’. 80 Ibidem
81 Ibidem
niet alleen slachtoffer van de crisis, het land heeft ook zelf bijgedragen aan het ontstaan van de crisis door onder andere het Groei- en Stabiliteitspact te verbreken. Mocht de eurocrisis ertoe leiden dat de economieën van buurlanden in elkaar storten, dan zal Duitsland hier ook onder lijden. Tenslotte zegt Sikorski dat Duitsland vanwege de grootte van het land en de geschiedenis een speciale verantwoordelijkheid heeft om vrede en democratie in Europa te behouden.83
Sikorski sloot zijn toespraak af met de volgende woorden: ‘And I demand of Germany that, for your own sake and for ours, you help it survive and prosper. You know full well that nobody else can do it. I will probably be first Polish foreign minister in history to say so, but here it is: I fear German power less than I am beginning to fear German inactivity.’84 Met
name de laatste zin heeft voor grote opschudding in de politieke wereld gezorgd. Het
contrast met de vorige regering van Kaczyński kon niet groter gemaakt worden. Nooit eerder sprak een Pools politicus uit dat hij vóór ingrijpen van Duitsland was. Niet iedereen was op een positieve manier verrast met deze directe woorden van Sikorski aan Duitsland. Zoals te verwachten was, kreeg Sikorski kritiek van Jarosław Kaczyński, die vond dat Sikorski de door hem opgebouwde status van Polen ten opzichte van Duitsland in elkaar liet storten.
Het contrast tussen Sikorski en zijn voorganger Anna Fotyga is dan ook groot als het gaat om de houding ten aanzien van Duitsland. In Fotyga’s Jaartoespraak van 2007 stelde zij dat Polen en Duitsland, in het kader van de EU, moeten werken aan duurzame betrekkingen. Opvallend is dat zij uitvoerig de negatieve kwesties tussen de twee landen noemde en de schuld voornamelijk bij Duitsland legde. In deze toespraak stelde Fotyga ook dat de regering Kaczyński de kwesties rond de Tweede Wereldoorlog definitief wilde afhandelen. De Duitse regering zou hierin meer inzet moeten tonen.85 Sikorski heeft als minister van Buitenlandse
Zaken afstand gedaan van deze negatieve instelling en grijpt minder vaak terug op het moeizame verleden van Polen en Duitsland.
Ook al zijn de betrekkingen tussen Polen en Duitsland gestabiliseerd, er blijven ook lastige kwesties bestaan. Zo heeft de Europese energiekwestie ook zijn weerslag op de bilaterale betrekkingen tussen Duitsland en Polen. De gasleiding Nord Stream vervoert gas vanuit Rusland naar Duitsland en is sinds oktober 2012 volledig operationeel. Polen was 83 Ibidem
84 R. Sikorski, ‘Poland and the future of the European Union’.
85 A. Fotyga, ‘Annual Address 2007’, toespraak gegeven op 11 mei 2007 in de Sejm,
samen met de Baltische Staten tegenstander van het aanleggen van deze gasleiding en heeft hier vandaag de dag nog steeds moeite mee. Door een gasleiding door de Oostzee te laten lopen worden transitlanden zoals Wit-Rusland, Oekraïne en Polen omzeild. Polen zal hierdoor een groot deel van de winst mislopen en sterk afhankelijk worden van de gastoevoer vanuit andere landen. Een dag na de officiële opening van het project in mei 2011 klaagde de Poolse krant Rzeczpospolita dat de vriendschap tussen de voormalig Duitse bondskanselier en directeur van Nord Stream, Gerhard Schröder, en de Russische president Vladimir Poetin sterker is dan de stem van een aantal EU-lidstaten die tegen het plan zijn. Bovendien noemde de krant het project een van de meest controversiële Europese investeringen van de
afgelopen jaren.86
Desalniettemin heeft de relatie tussen Polen en Duitsland een positieve wending gekregen onder het ministerschap van Sikorski. Sikorski’s keuze om deze relatie te verbeteren is te verklaren aan de hand van economische en politieke motieven. De Poolse
handelsbelangen in Duitsland zijn erg groot. Daarnaast is Duitsland een belangrijke partner binnen de EU. Aangezien Polen zich tegenwoordig sterk op de EU richt, is het voor Sikorski een logische keuze om de betrekkingen met Duitsland te versterken. Daarnaast heeft Sikorski met zijn toespraak in Berlijn laten zien dat Polen zich de afgelopen jaren heeft ontwikkeld tot gelijkwaardige politieke partner, die kritiek durft te leveren op het Duitse beleid. Wat wellicht ook meespeelt is het feit dat Duitsland tegenwoordig geen potentiële vijand meer vormt. Dit in tegenstelling tot Rusland, waar de spanningen in de diplomatieke betrekkingen lijken op te lopen.
Rusland
Zoals in het eerste hoofdstuk is beschreven verliepen de betrekkingen tussen Polen en Rusland de eerste jaren na de val van het communisme niet zonder slag of stoot. In 1989 stond Polen voor de keuze om zich aan te sluiten bij het Westen of onder de invloedssfeer van Rusland te blijven vallen. Gezien de dramatische geschiedenis van Polen was de keuze voor het Westen snel gemaakt. Deze keuze maakte de relatie met Rusland echter niet gemakkelijker. Rusland heeft gedurende de jaren negentig regelmatig geprobeerd om de integratie van Polen in het westen te dwarsbomen en vooral het NAVO-lidmaatschap was 86 A. Łakoma, ‘Nord Stream już wybudowany’, gepubliceerd op 6 mei 2011,
voor Rusland een doorn in het oog. Na de toetreding tot de EU in 2004 bleek ook dit lidmaatschap van Polen een bron van conflicten met Rusland te zijn. De belangrijkste
onderwerpen zijn het vliegtuigongeluk bij Smolensk, het Oostelijk Partnerschap, de Russische energiekwestie, het NAVO raketschild op Pools grondgebied en sinds eind 2013 de crisis in Oekraïne.
Het noodlottige vliegtuigongeluk op het vliegveld van de Russische stad Smolensk was allereerst een groot drama voor Polen en de Poolse politiek. Op 10 april 2010 vertrok een Pools regeringsvliegtuig met onder andere de toenmalige president Lech Kaczyński en tientallen andere hoge functionarissen naar een herdenkingsplechtigheid in Katyn en is waarschijnlijk door slechte weersomstandigheden neergestort op het vliegveld van
Smolensk. De kwestie van Katyn is voor veel Polen het symbool van de moeilijke historische relatie met Rusland. In 1940 werden ongeveer 22.000 Polen vermoord en begraven in een massagraf in Katyn, een dorp in de buurt van Smolensk. Het bos bij Katyn werd tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikt als executieplaats door de NKVD, de voorloper van de KGB. In 1943 werd het massagraf gevonden door de nazi’s. Jarenlang heeft de Sovjet-Unie beweerd dat de moorden gepleegd waren door het naziregime en pas in 1990 werd officieel bevestigd dat de Sovjet-Unie achter de gruweldaden zat.
Het vliegtuigongeluk heeft naast veel verdriet ook geleid tot een opleving in de relatie met Rusland. Na het ongeluk toonde Rusland zich erg betrokken bij het Poolse verlies en een goede samenwerking tussen de Poolse en Russische overheid volgde. Het Russische initiatief om een gezamenlijke herdenkingsdienst met de Polen te organiseren was een eerste
toenadering. Daarnaast heeft de toenmalige president van Rusland, Dimitri Medvedev, enkele dagen na het ongeluk openlijk verklaard dat de Sovjet-Unie verantwoordelijk is voor de massagraven bij Katyn en heeft hij de staatsbegrafenis in Krakau persoonlijk bijgewoond. Deze betrokkenheid van Russische kant heeft de solidariteit tussen de Polen en Russen een onverwachte impuls gegeven.87
Als gevolg van het overlijden van Lech Kaczyński werden er vervroegde
presidentsverkiezingen gehouden, die werden gewonnen door Bronisław Komorowski van Burgerplatform. Agnieszka Nowak schrijft dat de overwinning van Komorowski laat zien dat Polen hebben gekozen voor interne stabiliteit en een pragmatisch en open beleid richting 87 A. Nowak en I. Kobrinskaya, ‘Polish - Russian / Russian - Polish rapprochement: A Long-awaited Decisive
Rusland.88 Irina Kobrinskaya is van mening dat de toenadering van Rusland naar Polen al veel
eerder begon. Al in 2005 werd door Vladimir Poetin de eerste stap gezet door aanwezig te zijn bij de herdenking van de Holocaust in Auschwitz.89 Dit was tevens de herdenking van de
bevrijding van het kamp door Sovjetsoldaten, zestig jaar eerder. In 2007 werd er door de ministers van Buitenlandse Zaken van beide landen, Sikorski en Sergej Lavrov, besloten om de Pools-Russische Commissie voor moeilijke onderwerpen nieuw leven in te blazen. Een van deze onderwerpen was de massa-executie bij Katyn.
Polen heeft altijd last gehad van de geografische situatie van het land. Het land bevindt zich precies tussen het Westen en het Oosten en zal daarom dus altijd kwetsbaar zijn in conflicten over en weer. Het Poolse initiatief van Oostelijk Partnerschap dat in 2009 in werking trad, werd door Rusland gezien als een bedreiging van de Russische invloedssfeer. Polen heeft altijd gepleit voor toenadering van de EU tot de Oost-Europese staten zoals Wit- Rusland, Oekraïne en Georgië. In de toekomst zou dit voor een aantal van deze landen zelfs moeten leiden tot toetreding tot de EU. Rusland is daarentegen juist bang om zijn machtige positie in de regio te verliezen en wil deze Oost-Europese staten politiek, economisch en militair aan zich binden.90 De belangen van Polen en Rusland zijn in deze kwestie dus volledig
contrasterend. Sikorski zei in het interview met Foreign Affairs het volgende over de relatie met Rusland: ‘Our relations with Russia are pragmatic but brittle. And unfortunately, after the war between Russia and Georgia, I’m afraid conflict in Europe is imaginable.’91
Een ander conflict dat al geruime tijd speelt tussen Polen en Rusland is de
energiekwestie. Omdat Polen sinds de aanleg van Nord Stream in 2005 geen doorvoerland meer vormt, is het land afhankelijk geworden van toevoer vanuit andere landen. De grootste angst van Polen was dat Rusland door middel van de nieuwe infrastructuur grotere politieke invloed zou kunnen uitoefenen in Centraal- en Oost-Europa en dat het de volledige macht over de infrastructuur zou krijgen. Agnieszka Nowak zegt dat de onenigheden over energie de laatste zes jaar van bilateraal naar Europees niveau zijn verschoven.92
Voordat Polen lid werd van de EU, deed de EU weinig moeite om het aanbod en de doorvoerroutes van energie te diversifiëren. Er werd meer aandacht besteed aan andere oplossingen, zoals efficiënter gebruik van energie en herbruikbare energie. Polen heeft sinds 88 Ibidem, p. 1.
89 Ibidem, p. 6.
90 A. Nowak en I. Kobrinskaya, ‘Polish - Russian / Russian - Polish rapprochement’, p. 3. 91 G. Rose, ‘The Polish Model’.
het lidmaatschap in 2004 geprobeerd om op een andere manier de invloed op de Russische energiemarkt te behouden. Een voorbeeld hiervan is de poging om Oekraïne meer te
betrekken bij de Europese Unie en de macht van Rusland in Oost-Europa in te perken. In een toespraak bij het Centre for American Progress in Washington benadrukte Sikorski het belang van goede samenwerking met Rusland op het gebied van energie. Hij zei hier: ‘Energy
interdependence is a good basis for an improving political relationship and we recently signed a new energy agreement with the Russian side. Part of the key here is an open and reasonable set of market-based rules: no monopolisation of transmission networks or other activities.’93 In theorie lijkt dit een goed plan, maar in werkelijkheid is de macht van Sikorski,
en Polen, te klein om gelijkwaardige afspraken te maken met Rusland.
Een andere kwestie die de betrekkingen tussen Polen en Rusland op scherp heeft gezet is het raketschild van de NAVO op Pools grondgebied. Dit raketschild zou
afweerraketten kunnen afvuren om vijandige raketten te onderscheppen en te vernietigen en zou op Pools en Tsjechisch grondgebied geplaatst worden. Dit plan werd tijdens het
presidentschap van George Bush aangekondigd en moest een mogelijke dreiging vanuit Iran voorkomen. Rusland heeft dit plan altijd beschouwd als een anti-Russisch beleid. Als reactie hierop heeft president Obama in 2009 benadrukt dat het project niet op Rusland gericht was en dat deze verdenkingen vanuit Rusland ongegrond zijn. In september 2009 werd
aangekondigd dat het project geen doorgang zou vinden, wat in Rusland met blijdschap werd ontvangen. Polen en Tsjechië zagen het juist als een signaal dat de Verenigde Staten zich onttrokken uit het Europese veiligheidsbeleid.
De betrekkingen tussen Polen en Rusland hebben een heel nieuwe dimensie gekregen sinds het uitbreken van de politieke crisis in Oekraïne. Samen met zijn Franse en Duitse collega’s heeft Sikorski bemiddeld bij de onderhandelingen met de Oekraïense regering. Hoewel dit conflict voornamelijk tussen de EU en Rusland speelt, zullen de
bilaterale betrekkingen tussen Polen en Rusland ook niet onveranderd blijven. Sikorski is een van de hoofdrolspelers in de EU als het gaat om de crisis in Oekraïne. Tijdens een gesprek met William Hague, de voormalige Britse minister van Buitenlandse Zaken, benadrukte Sikorski dat geen enkel land de crisis in Oekraïne alleen op kan lossen. Er is volgens hem een
93 R. Sikorski, ‘Russia and the Security of Poland: Our Reset Button’, toespraak gegeven op 1 maart 2011 in
Centre for American Progress Washington Verenigde Staten, http://www.mfa.gov.pl/resource/b88cdad2-359f- 46b2-8e15-8bb48ab86182:JCR, geraadpleegd op 12 januari 2014.
grote rol weggelegd voor de Europese Unie en het gemeenschappelijke buitenlandsbeleid.94
Sikorski is van mening dat de EU zich kritischer op moet stellen tegenover Rusland en dat dit eventueel tot militair ingrijpen moet leiden.
Sikorski, voorheen soms sceptisch over de Poolse samenwerking met Rusland, heeft sinds zijn aantreden als minister van Buitenlandse Zaken zijn mening bijgesteld en heeft zich ingezet voor betere relaties met Rusland. De relatie tussen Polen en Rusland kan zeker nog niet uitstekend genoemd worden, maar de eerste stappen richting een meer ‘pragmatische en positieve samenwerking’ zijn gezet.95 Dit blijkt ook uit de Jaartoespraken van Sikorski. In
zijn Jaartoespraak van 2008 beschrijft hij nog uitgebreid de ambitie om op verschillende gebieden samen te werken met Rusland. Daarbij benoemt hij wel de grote verschillen tussen enerzijds de waarden van Polen en de EU en anderzijds de waarden van Rusland. Hij sluit zijn woorden over Rusland af met het volgende motto: ‘Dajmy im szansę’, laten we ze een kans