Bijdrage aan legitimiteit, uitvoering en leervermogen

In deze paragraaf beantwoorden we de vraag in hoeverre de geïdentificeerde governance- arrangementen kunnen bijdragen aan het verhogen van de legitimiteit, het uitvoerend vermogen en het lerend vermogen.

Vermaatschappelijking van natuurbeleid

We zien in de initiatieven en signalen een veranderingsproces waarin de nadruk minder op politieke legitimiteit ligt en meer op nieuwe vormen van maatschappelijke legitimiteit: gezamenlijke visie- vorming en burgers en bedrijven die niet langer slechts doelgroepen van beleid zijn maar meer partners met zowel rechten als verantwoordelijkheden. Hierdoor ontstaan, naast vormen van politieke verantwoording, ook andere vormen van maatschappelijke en participatieve verantwoording, zoals certificering en andere vormen van vrijwillige afspraken. Dit kan spanningen opleveren tussen bedrijfsstrategieën, burgereisen en publieke belangen. Maar tegelijkertijd zal de ‘gezamenlijkheid’, via de verschillende vormen van partnerschappen en co-creaties, ook tot nieuwe vormen van verantwoording leiden. De partners die dat doen zijn wellicht niet zo gewend met elkaar op deze manier te werken, en de interne achterban (zoals leden en aandeelhouders) zal ook misschien kritische geluiden laten horen. Maar uiteindelijk gaat het om de overlevingskansen van dit soort mechanismen. Of, anders gesteld, hoe zwaar geïnstitutionaliseerd worden deze afspraken en verantwoordingsmechanismen?

Het is te verwachten dat de nieuwe vormen van dialoog, interactieve verantwoording, via platforms, partnerschappen, co-creatie en visitatiecommissies, tot nieuwe en vernieuwende, wellicht zelfs disciplinerende, mechanismen in de relaties tussen de actoren zullen leiden. Burgers en bedrijven worden meer belanghebbenden dan doelgroepen. In directe zin vindt dat plaats als financiers van projecten of afnemers van producten. Bijvoorbeeld bij de ‘ketenbenadering voor natuurbeheer’, een vorm van markt governance, wordt de legitimiteit van een initiatief of keurmerk vooral bepaald door vraag en aanbod. Als mensen de producten willen kopen, heeft het product en de manier van werken daarachter, bestaansrecht. Dit geeft een zekere legitimiteit vanuit de basis, het microniveau. In wezen versterken alle arrangementen het gezamenlijke en stimuleren ze meer maatschappelijk ondernemerschap.

Het is het geheel van arrangementen dat tezamen een breder basis geeft aan het natuurbeleid, en op die manier recht doet aan het ‘meerlagige’ van het beleid. Arrangementen als ‘superreservaten’ en ‘ronde tafels’ dragen bij aan een grotere legitimiteit van het natuurbeleid, het macroniveau, door te bouwen aan een sterker natuurverhaal. De kern is het bereiken van een aanpak die een sterkere legitimiteit kent door een brede steun vanuit verschillende delen van de maatschappij. Dit komt vervolgens ook tot uitdrukking op mesoniveau, waar nieuwe economische dragers en een vergroening van de besluitvorming nieuwe impulsen biedt.

We benadrukken echter het belang van het microniveau. Het lerend vermogen van het oude natuurbeleid is gering geworden, mede omdat het natuurbeleid ver van de mensen af is komen te staan. En beleid begint en eindigt met deze mensen. Verschillende arrangementen kunnen bijdragen aan een vergroting van het lerend vermogen van deze mensen. In het arrangement ‘co-creatie met intermediairs’ komt een actieve en doorlopend dialoog tot stand. Dit vraagt wel om nieuwe flexibiliteit van de instituties, ook op meso- en macroniveau. Het leervermogen van het markt arrangement ‘ketenbenadering’ kan een mengeling zijn van technisch leren en sociaal leren. Na verloop van tijd vindt een opschaling plaats richting ‘maatschappelijke financiering’ en ‘vergroening van besluitvorming’. Niet alleen raakt het bedrijfsleven hierdoor meer betrokken bij natuur en landschap, maar ook overheden worden betrokken en kunnen geprikkeld worden om groene leenstelsels en fiscale instrumenten te ontwikkelen. Via het arrangement ‘vergroening van besluitvorming’ kunnen allerlei partijen zich aanleren om duurzaamheid in de basis van alle besluitvorming te plaatsen. Vervolgens worden de ideeën, de wenselijkheid en haalbaarheid van bepaalde acties en mogelijkheden in discussie gebracht in bijvoorbeeld de Ronde tafel. Hierdoor ontstaan nieuwe instituties voor zowel het publieke als de private bijdrage aan het natuurbeleid (zie ook Figuur 4.1).

Figuur 4.1: Arrangementen voor vermaatschappelijking natuurbeleid en de versterking van legitimiteit, lerend vermogen en uitvoerend vermogen

Verduurzaming van handelsketens

De afgelopen jaren is de maatschappelijke legitimiteit van duurzaamheidsinitiatieven voor duurzame ketens sterk gegroeid. Naast en in plaats van overheidsinspanningen en internationale verdragen zijn private partnerschappen en keurmerken steeds belangrijker geworden. De legitimiteit van deze

Micro Macro

Meso

Legitimiteit Uitvoering Leervermogen Gecertificeerde

ketensamenwerking: Overheid krijgt meer vertrouwen in praktijk

Superreservaten: nieuw elan voor natuur en meer uitvoeringskracht

Ronde tafels regie en rollen: discursieve dialoog - meer inzicht in elkaar en in kansen

Vergroening besluitvorming: mainstreaming groene besluitvorming

Krachtige maatschappelijk economische dragers door functiecombinaties

Co-creëren met intermediairs: impuls voor de praktijk

keurmerken wordt bepaald door de deelname van producenten en bedrijven, op basis van vraag en aanbod. De verantwoording van de keurmerken verloopt via onafhankelijke inspecties, met als doel te kijken of een producent voldoet aan de eisen van die aan de producten of productieprocessen die onder een keurmerk vallen worden gesteld. Omdat sommige vraagstukken, zoals landrechten of verdringing van landgebruik, echter meer in het publieke domein thuishoren, is er sprake van een hernieuwde roep om een sterkere rol van overheden. Het arrangement ‘duurzaamheidsdiplomatie’, maar ook andere arrangementen spelen hierop in en ze verleggen de maatlat van maatschappelijke naar politieke verantwoordingsprocessen. Het arrangement ‘context gerichte keten samenwerking’ verbreedt de legitimiteit van de markt naar de domeinen van overheden, middenveld en burgers. De combinatie met ‘arena’s voor institutioneel vakmanschap’ is hierbij belangrijk, want het vermogen om de omgeving te betrekken bij ketensamenwerking vraagt inzicht in hoe om te gaan met de institutionele structuren en aan de toegang daartoe van kleine ondernemers en burgers. Datzelfde geldt voor ‘dispute settlement facilities’, waarin een zekere institutionalisering van de omgangsvormen plaats vindt en de mogelijkheid van burgers wordt versterkt om klachten in te dienen en het gevecht aan te gaan wanneer hun belangen in het geding zijn.

Deze arrangementen komen niet in plaats van de verantwoordingssystemen van private systemen, maar ze verbreden de legitimiteit weer naar democratische processen en publieke verantwoording. Voor vergroting van het leervermogen spelen de arrangementen ‘context gerichte ketensamenwerking’ en ‘arena’s voor institutioneel vakmanschap’ een grote rol. Het arrangement ‘arena’s voor institutioneel vakmanschap’ bouwt via participatieve leerprocessen aan toegang voor burgers en kleine ondernemers tot economie, financiering en juridische procedures. Bij ‘context gerichte ketensamenwerking’ verplaatst de blik van het opleggen van praktijken naar het benutten van bestaande innovatiekracht in productielanden en vergroot daarmee het leervermogen voor duurzame ontwikkeling (zie ook Figuur 4.2).

Figuur 4.2 Arrangementen voor verduurzaming van handelsketens en de versterking van legitimiteit, lerend vermogen en uitvoerend vermogen

Wat betreft het uitvoerend vermogen, hebben ‘duurzaamheidsentrepreneurs’, zoals keurmerken en partnerschappen tussen bedrijven en NGOs een grote kracht. Zij brengen een gedragsverandering in de praktijk teweeg en laten zien wat mogelijk is. Ze vormen rolmodellen voor verandering. Het belang hiervan is ook groot omdat er vanuit het publieke systeem beperkt voortgang werd geboekt met duurzaamheidsthema’s. Op macroniveau vormt het arrangement ‘duurzaamheidsdiplomatie’ een stille

Micro Macro

Meso

Legitimiteit Uitvoering Leervermogen Context gerichte

ketensamenwerking: breder dan de keten gebiedsgericht matwerk

Duurzaamheidsdiplomatie: het stille werk tussen het

formele en informele Arena’s voor _{institutioneel} vakmanschap: empowerment door het leren omgaan met instituties. Intermediairs voor zelfsturing: transnationale steun aan burgers en gemeenschappen Bemiddeling en arbitrage faciliteiten: waar instituties zwak zijn

Duurzaamheids- entrepreneurs: groen ondernemerschap en nieuwe business - modellen

kracht die continue en vaak achter de schermen het blikveld verbreedt. Dit kan zelfs gedrags- verandering stimuleren in de relaties tussen private en publieke vormen van governance. Zo kunnen publieke vraagstukken, zoals landgebruiksplanning, en private belangen, meer naar elkaar toe groeien. We denken hier ook aan nieuwe vormen van handhaving door overheden die ter plekke beter en slagvaardiger optreden. Het belangrijkste is echter de dynamiek die de wisselwerking tussen de partijen kan doen ontwikkelen. Ook de arrangementen ‘intermediairs voor zelfsturing’ en ‘arena’s voor institutioneel vakmanschap’ kunnen dan het potentieel voor verandering versterken.