5. Conclusie en discussie
5.5 Beperkingen van het onderzoek en suggesties voor vervolgonderzoek
Op basis van de literatuur en de resultaten van de interviews en het rondetafelgesprek is een instrument ontworpen. Voor de ontwikkeling van het instrument is een onderzoeksgroep geraadpleegd van een klein aantal scholen (N = 8) uit de Randstad (met uitzondering van één school) en een klein aantal deelnemers (N = 20). De deelnemende scholen waren bijna allemaal geselecteerd vanwege een specifiek onderwijsconcept, omdat verwacht werd dat zij ideeën hadden over hoe scholen aan persoonsvorming kunnen werken. De scholen vormen daarmee geen representatieve groep van Nederlandse basisscholen. Met behulp van design research zou in een aanvullende studie op een representatieve groep scholen onderzocht kunnen worden of het instrument effectief is (Plomp, 2013). Om te weten of het instrument praktisch bruikbaar en effectief is, zouden scholen in een volgende fase ervaring op kunnen doen met het instrument. Daarna zou geëvalueerd moeten worden of deze scholen het instrument bruikbaar vinden en bereid zouden zijn het te gebruiken in hun schoolpraktijk. In dit onderzoek ontbrak het aan tijd om deze fase uit te voeren.
In de tweede plaats bleek uit de resultaten dat het lastig is voor schoolleiders en
leerkrachten om uitspraken te doen over de effecten van hun onderwijs voor persoonsvorming op schoolniveau. Kennisuitbreiding over manieren om het effect van onderwijs voor
persoonsvorming inzichtelijk te maken, is een belangrijk onderdeel van toekomstig onderzoek over persoonsvorming in het onderwijs. Mogelijk zou een vragenlijst voor leerlingen
ontwikkeld en opgenomen kunnen worden in de schoolzelfevaluatie persoonsvorming, om hen zelf te laten aangeven wat zij hebben aangeboden gekregen voor hun persoonsvorming en hoe tevreden ze daarover zijn. Zo kunnen scholen gefundeerder uitspraken doen over de kwaliteit van hun onderwijs voor persoonsvorming.
In de derde plaats is geconcludeerd dat leerkrachten gevoel moeten hebben voor wat kinderen nodig hebben en op het juiste moment moeten kunnen doen wat nodig is. Zij moeten situaties kunnen herkennen waarin zij invloed kunnen hebben op de persoonsvorming van kinderen. Deze constatering roept de vraag op hoe dit precies werkt en nodigt uit tot vervolgonderzoek.
Tot slot, ook de aanbeveling om oog te hebben voor het thema persoonsvorming van leerlingen in de lerarenopleidingen en in de begeleiding van startende leerkrachten, nodigt uit tot aanvullend onderzoek. Doel van dat onderzoek is het verschaffen van inzicht in de wijze waarop lerarenopleidingen basisonderwijs op dit moment persoonsvorming van leerlingen als thema in hun curriculum hebben opgenomen, waar het toerusten van toekomstige leerkrachten verbetering behoeft en welke leerinhouden of werkvormen het meest geschikt zijn voor
aankomende leerkrachten om pedagogisch tact te ontwikkelen. Ook zou onderzocht kunnen worden hoe startende leerkrachten het beste begeleid kunnen worden om in de dagelijkse interactie met kinderen deze sensitiviteit verder te ontplooien.
Taal vinden voor persoonsvorming in het onderwijs, dat was de opzet van dit onderzoek. Woorden werden gevonden. Dorst naar nieuwe woorden is al weer ontstaan.
Literatuur
Arendt, H. (1958). The human condition. Chicago: The University of Chicago Press. Arthur, J., Kristjansson, K., Walker, D., Sanderse, W., & Jones, C. (2015). Character
education in UK schools. Birmingham: University of Birmingham.
Barrick, M. R., & Mount, M. K. (1991). The big five personality dimensions and job performance: A meta-analysis. Personnel Psychology, 44(1), 1-26.
Bartels, R., Onstenk, J., & Veugelers, W. (2016). Philosophy for Democracy. Compare: A
Journal of Comparative International Education, 46(5), 681-700.
Berkowitz, M. W., & Bier, M. C. (2007). What works in character education. Journal of
Research in Character Education, 5(1), 29-48.
Biesta, G. (2009). Good education in an age of measurement: On the need to reconnect with the question of purpose in education. Educational Assessment, Evaluation and
Accountability, 21(1), 33-46. doi:10.1007/s11092-008-9064-9
Biesta, G. (2012). Goed onderwijs en de cultuur van het meten: Ethiek, politiek en
democratie. Den Haag: Boom Lemma.
Biesta, G. (2015a). Het prachtige risico van onderwijs. Culemborg: Phronese.
Biesta, G. (7 september 2015b). Persoonsvorming of subjectificatie? Een poging tot verdere verheldering [Web log post]. Opgehaald van: http://hesterij.blogspot.nl/2015/09/ persoonsvorming-of-subjectificatie-een.html
Biesta, G. (2016). Het leren voorbij. Culemborg: Phronese. Biesta, G. (2017). Letting art teach. Arnhem: ArtEZ.
Bransen, J. (2004). Jezelf blijven. Nijmegen: Katholieke Universiteit Nijmegen. Bransen, J. (2016). Learning to act. Symposion, 3(1), 11-35.
Bruin-Raven, A., Wassink, H., & Bakker, C. (2016). Kiezen voor persoonsvorming:
Identiteitsontwikkeling van leerling en school. Culemborg: Phronese.
Bryman, A. (2012). Social research methods. Oxford: Oxford University Press. Campert, C., & Campert, R. (2013). De ziel krijgt voeten. Amsterdam: De Bezige Bij. Dam, G. ten, Geijsel, F., Reumerman, R., & Ledoux, G. (2011). Measuring citizenship
competences of young people. European Journal of Education, 46(3), 354-372. De Muynck, B., Vos, P., Hoogland, J. & Van der Stoep, J. (2017). A distinctive of christian
higher education: Educating for vocation. Christian Higher Education, 16, 3-10. Devos, G. & Verhoeven, J. C. (2000). Een exploratief onderzoek naar zelfevaluatie in
secundaire scholen. Leiden: ICLON.
Educational Management & Administration, 31(4), 403-420.
Dijkstra, A.B., De la Motte, P. I., Gursli, R. A., Maxwell, S., Barton Dahlberg, B., El Khayati, N., & Vosse, A. (2014). Evaluating social outcomes of schools. Models of assessment. In A. B. Dijkstra & P. I. de la Motte (Eds.), Social outcomes (pp. 171-188).
Amsterdam: Amsterdam University Press.
Duckworth, A. L., Peterson, C., Matthews, M. D., & Kelly, D. R. (2007). Grit:
Perseverance and passion for long-term goals. Journal of Personality and Social
Psychology, 92, 1087–1101.
Duckworth, A. L., & Yeager, D. S. (2015). Measurement matters: Assessing personal qualities other than cognitive ability for educational purposes. Educational
Researcher, 44(4), 237-251.
Evans, J. (2016). Who am I? Why am I here? and Where do I come from? Responding to philosophical picturebooks. Education 3-13, 44(1), 53-67.
Heckman, J. J., & Kautz, T. (2012). Hard evidence on soft skills. Labour Economics, 19(4), 451-464. doi:10.1016/j.labeco.2012.05.014
Hendriks, M. A., Doolaard, S., & Bosker, R. J. (2001). School self-evaluation in the
Netherlands: Development of the ZEBO-instrumentation. Prospects, 31(4), 503-518. Hopkins, D., & Vickers, C. (1986). Process consultation in school self evaluation. Cambridge
Journal of Education, 16(1), 116-125.
Inspectie van het Onderwijs (2017). Onderzoekskader 2017 voor het toezicht op de
voorschoolse educatie en het primair onderwijs. Utrecht: Inspectie van het Onderwijs.
Kuijk, J. van & Emmelot, Y. (2013). Brede vorming in vernieuwingsscholen. Nijmegen / Amsterdam: ITS Radboud Universiteit en Kohnstamm Instituut.
Ledoux, G., Meijer, J., van der Veen, I., & Breetvelt, I. (2013). Meetinstrumenten voor
sociale competenties, metacognitie en advanced skills. Amsterdam: Kohnstamm
Instituut.
Linstone, H., & Turoff, M. (Eds.). (1975). The Delphi method: Techniques and applications. Reading, MA: Addison-Wesley.
McNamara, G. & O’Hara, J. (2005). Internal review and self-evaluation – the chose route to school improvement in Ireland? Studies in Educational Evaluation, 31, 267-282. Miles, M. B., & Huberman, A. M. (1994). Qualitative data analysis. Thousand Oaks, CA:
Sage Publications.
Nussbaum, M. C. (2012). Not for profit: Why democracy needs the humanities. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Onderwijsraad (2016). De volle breedte van onderwijskwaliteit. Den Haag: Onderwijsraad. Petegem, P. van (2005). Vormgeven aan schoolbeleid. Leuven: Acco.
Platform Onderwijs2032 (2016). Ons onderwijs2032: Eindadvies. Den Haag: Bureau Platform Onderwijs2032.
Plomp, T. (2013). Educational Design Research: An introduction. In T. Plomp & N. Nieveen (Eds.), Educational Design Research (pp. 10-51). Enschede: SLO.
Ravitch, D. (2010). The death and life of the great American school system: How testing and choice are undermining education. New York: Basic Books.
Rychen, D.S., & Salganik, L.H. (2003). Key competencies for a successful life and well-
functioning society. Göttingen: Hogrefe & Huber Publishers.
Saunders, L. (1999). Who or what is school self-evaluation for? School Effectiveness and
School Improvement, 10(4), 414-429.
Schildkamp, K., Vanhoof, J., Van Petegem, P., & Visscher, A. (2012). The use of school self- evaluation results in the Netherlands and Flanders. British Educational Research Journal, 38(1), 125-152. doi: 10.1080/01411926.2010.528556
Schildkamp, K., Visscher, A., & Luyten, H. (2009). The effects of the use of a school self- evaluation instrument. School Effectiveness and School Improvement, 20(1), 69-88. doi: 10.1080/09243450802605506
Schmidts, D., & Huizinga, M. (2011). Gedrag in uitvoering. Amsterdam: Nieuwezijds. Stevens, L., & Bors, G. (Eds.) (2013). Pedagogische tact. Antwerpen: Garant.
Strauss, A., & Corbin, J. M. (1990). Basics of qualitative research: Grounded theory procedures and techniques. Newbury Park, CA: Sage.
SICI, 2003. Effective school self-evaluation. County Down, Northern Ireland: SICI.
Opgehaald van http://www.edubcn.cat/rcs_gene/extra/05_pla_de_formacio/direccions/ primaria/bloc1/1_avaluacio/plugin-essereport.pdf
Van den Berge, W., Daas, R., Dijkstra, A.B., Ooms, T., & Ter Weel, B. (2014). Investeren in skills en competenties: Een voorstudie voor programmering en beleid. Den Haag / Amsterdam: CPB / Universiteit van Amsterdam.
Van Eck, E., Van Daalen, M., & Heemskerk, I. (2011). Soft skills en sociale competenties in het secundair onderwijs. Amsterdam: Kohnstamm Instituut.
Vanhoof, J., & Van Petegem, P. (2009). Het combineren van interne en externe evaluatie in een kwaliteitszorgsysteem: Dansen op een slap koord. Pedagogiek, 29(3), 191-210. Van Oers, B. (1992). Ontwikkelingsgericht onderwijs in de onderbouw: Contouren van een
aan jonge kinderen (pp. 53-71). Assen: Van Gorcum.
Van Oers, B. (2006). Leerling worden, leerling blijven. Voordracht SLO Conferentie, 5 oktober 2006, Zwolle.
Van Petegem, P. (2005). Vormgeven aan schoolbeleid: Effectieve-scholenonderzoek als inspiratiebron voor de zelfevaluatie van scholen. Leuven: Acco.
Vansieleghem, N., & Kennedy, D. (2011). What is philosophy for children, what is philosophy with children – after Matthew Lipman? Journal of Philosophy of Education, 45(2), 171-182.
Verhaeghe, P. (2012). Identiteit. Amsterdam | Antwerpen: De Bezige Bij.
Verhaeghe, G., Schildkamp, K., Luyten, H., & Valcke, M. (2015). Diversity in school performance feedback systems. School Effectiveness and School Improvement, 26(4), 612-638. doi:10.1080/09243453.2015.1017506
Volman, M. (2017, januari). Exploreren kun je leren: De rol van onderwijs in de identiteitsontwikkeling van leerlingen. Workshop tijdens de ReasearchEd,
Amsterdam. Presentatie opgehaald van http://www.researched.eu/download/2017/ Volman-rEDAdam17-exploreren-kun-je-leren.pdf
Voogt, J., & Pareja Roblin, N. (2012). Teaching and learning in the 21st century: A comparative analysis of international frameworks. Journal of Curriculum Studies, 44(3), 229-321.
Wassink, H., & Deelen, A. (2016). Persoonsvorming en sociaal-emotionele ontwikkeling. In Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Skills voor de toekomst: Een onderzoeksagenda. (pp. 39-44). Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Watling, R., & Arlow, M. (2002). Wishful thinking: Lessons from the internal and external evaluations of an innovatory education project in Northern Ireland. Evaluation & Research in Education, 16(3), 166-181.
Wroe, A., & Halsall, R. (2001). School self-evaluation: Measurement and reflection in the school improvement Process. Research in Education, 65, 41-52.
Bijlage A Interviewleidraad schoolleiders Interviewleidraad schoolleiders
1. Startvraag
Onderwijs heeft 3 functies: kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming. • Hoe is de balans op jullie school tussen kwalificatie, socialisatie en
persoonsvorming? 2. Visie
• Wat is de rol van de school in de persoonsvorming van leerlingen? • Hoe zou u zelf persoonsvorming definiëren?
• Heeft dat iets te maken met de levensbeschouwelijke traditie of het pedagogisch concept van de school?
3. Doelen
• Zijn er doelen en/of leerlijnen voor persoonsvorming geformuleerd, welke? 4. Onderwijsproces
• Hoe besteedt de school aandacht aan persoonsvorming?
o Is het een vak (programmatische aanpak) of gekoppeld aan bestaande vakken/onderwijsprogramma’s (integrale aanpak)?
o Bij programmatische aanpak: omvang in bestede uren?
o Bij integrale aanpak: welke vakken/inhouden/vormen passen bij de opvattingen (visie, doelen, leerlijnen) over persoonsvorming?
o Of kan persoonsvorming overal, gepland en ongepland plaatsvinden? Hoe?
Bent u tevreden over hoe de school nu aandacht besteed aan
persoonsvorming? Wat zou u idealiter willen doen of anders willen doen / willen verbeteren?
• Didactisch en pedagogisch handelen:
o Hoe kunnen leerkrachten de ideeën over persoonsvorming vormgeven?
o Hoe handelen zij pedagogisch en didactisch in de praktijk om persoonsvorming in de les in interactie met leerlingen vorm te geven?
§ Hoe stemmen zij af op leerlingen v.w.b. persoonsvorming? § Hoe tonen leerkrachten voorbeeldgedrag m.b.t.
persoonsvorming?
§ Hoe is de inrichting van het lokaal/gebouw gericht op persoonsvorming?
Bent u tevreden (over het pedagogisch en didactisch handelen mbt
persoonsvorming)? Wat zou u idealiter willen doen of anders willen doen / willen verbeteren?
• Zicht op ontwikkeling (nano niveau)
o Volgen jullie de ontwikkeling van leerlingen m.b.t. persoonsvorming en zo ja, hoe?
Bent u tevreden over hoe dit nu gaat? Wat zou u idealiter willen doen of Anders willen doen / willen verbeteren?
• Samenwerking
o Wie betrekt de school bij de persoonsvorming van haar leerlingen? o Welke ideeën hebben ouders over persoonsvorming?
o Hoe zorgt de school dat alle betrokkenen vanuit eenzelfde visie en met hetzelfde doel gericht zijn op persoonsvorming?
o Met welke relevante partners werkt de school samen om het onderwijs voor persoonsvorming vorm te geven?
Bent u tevreden over hoe dit nu gaat? Wat zou u idealiter willen doen of anders willen doen / willen verbeteren?
5. Professionalisering
• Welke scholing en coaching krijgen leerkrachten om persoonsvorming vorm te geven?
Bent u tevreden over hoe dit nu gaat? Wat zou u idealiter willen doen of anders willen doen / willen verbeteren?
6. Schoolorganisatie
• Wat vraagt het werken aan persoonsvorming van u als schoolleider? o Wat betekent het voor uw stijl van leidinggeven?
• Wat betekent het werken aan persoonsvorming / jullie kijk op persoonsvorming voor de vorm van de schoolorganisatie?
• Wat betekent het werken aan persoonsvorming / jullie kijk op persoonsvorming voor de professionele cultuur?
Bent u tevreden over hoe dit nu gaat? Wat zou u idealiter willen doen of anders willen doen / willen verbeteren?
7. Effecten (mesoniveau)
• Zijn er gegevens beschikbaar over de effecten van het onderwijs voor persoonsvorming?
(Uit observaties, leerlingbesprekingen, kindgesprekken, ouderenquetes, … Hebben jullie het gevoel dat je bereikt wat je beoogt?)
• Kunnen leerlingen aangeven wat zij merken van het onderwijs voor persoonsvorming? Hoe?
Bent u tevreden over hoe dit nu gaat? Wat zou u idealiter willen doen of anders willen doen / willen verbeteren?