“Sociale relaties zijn hier heel belangrijk voor het vinden van werk. Het is wat ze hier ‘enchufe’ 19 noemen. Het betekend dat je werk vind dankzij het kennen van iemand in het betreffende bedrijf. Misschien is dat niet te danken aan je kwaliteiten, of aan wat je weet, het is alleen omdat je iemand die ergens werkt kent en die weer tegen zijn baas zegt dat hij iemand kent en dan kan je op gesprek komen. Dat is hier heel belangrijk in Andalucia, ‘conocer a alguien y tener enchufe’ (Luis, 28)
De tweede strategie van de werkloze jong volwassenen heeft betrekking op de voordelen die ze genereren uit open sociale netwerken. Deze netwerken bestaan overwegend uit oppervlakkige sociale relaties, ‘weak ties’, met vrienden en kennissen. De open netwerken zijn uitgebreider dan de familienetwerken, maar de onderlinge banden zijn minder sterk en minder diepgaand: “de mensen in Andalucia zijn heel open, voor een ‘contacto cordial’ (vriendelijk contact), maar om echt een
diepgaande vriendschap met iemand op te bouwen is niet zo makkelijk”(Luis,28). “Hier kennen we
19
De letterlijke betekenis van el enchufe is een contactdoos. Tener enchufe of enchufisme betekend
vriendjespolitiek: om iets te bereiken- bijvoorbeeld het verkrijgen van een baan in een bepaald bedrijf – is het essentieel om iemand te kennen die min of meer belangrijk is.
41 heel veel mensen, gaan we met heel veel verschillende mensen uit, maar zijn de contacten wel oppervlakkiger” (Juan, 25).
De sociale netwerken bestaande uit vrienden en kennissen vervullen dan ook een andere functie in de strategieën van de werkloze jongvolwassenen. Waar familieleden voornamelijk steun bieden door het voorzien in materiële goederen en diensten, worden de voordelen van ‘bridging social capital’ met name gegenereerd door het uitwisselen van informatie binnen de netwerken, dat kan helpen bij het vinden van werk.
Informanten benadrukten keer op keer hoe belangrijk het hebben en onderhouden van contacten, het hebben van enchufe, is voor het vinden van werk- zowel formeel als informeel. In Sevilla draait alles om het kennen van mensen, om het hebben van contacten. Juist nu er bijna geen werk te vinden is, zijn sociale netwerken de enige manier om aan een baan te komen. “Sociale relaties zijn fundamenteel [in het vinden van werk]. Zoals de situatie nu is, vind je alleen werk doordat je iemand kent. Bijvoorbeeld een professor die je bij iemand aanbeveelt of een kennis die je aan iemand voorstelt, maar altijd via-via. Het gaat altijd om favores (gunsten)… die kent weer iemand die jou dan weer een gunst bewijst, en zo krijg je een groot netwerk van mensen die elkaar gunsten verlenen. Het is nu heel belangrijk om contacten te hebben, hoe meer hoe beter” (Pili,25) “Sociale relaties en netwerken zijn het allerbelangrijkste voor het vinden van werk. Zoals ik al zei heb ik mijn werk gevonden door een vriend van mijn ouders. Hier worden de meeste banen gevonden via-via, door het kennen van iemand. Er zijn wel wat grote belangrijke bedrijven die grote sollicitatierondes hebben. Maar de grootste kans die je hebt is dat je werk vindt door het kennen van iemand”
(Niko,25). “El enchufe is heel belangrijk hier. Muchísimo. Als je nu bij welk bedrijf dan ook via internet je C.V. opstuurt, is er geen kans dat je iets van ze hoort. Je moet iemand kennen, een
kennis/vrienden die tegen de baas zegt: ik ken iemand die goed is voor die baan. Mijn vriendin heeft naar zo’n beetje iedereen haar C.V. opgestuurd. Niks. Daarna besloot ze elke dag om 8 uur op te staan om langs de bedrijven te gaan en haar zegje te doen- heel sympathiek, goed voorkomen, afgestudeerd- en op die manier heeft ze werk gekregen”(Teresa, 28).
Een van mijn respondenten, Clara, vertelde mij dat haar zus twee jaar voor een hotel gewerkt heeft, dat haar niet betaalde. Ze heeft twee jaar lang gewerkt zonder een salaris, alleen maar zodat ze via deze baan misschien contacten kon opdoen voor het krijgen van een andere (betaalde) baan. De baas van haar zus had twee bedrijven: het hotel en een meubelwinkel. Omdat haar baas haar niet betaalde- en ze had net een appartement gekocht en een kind gekregen- gaf hij haar twee dingen: ten eerste mocht zij een paar gratis meubelen uitzoeken voor haar huis in de meubelwinkel en ten tweede mocht ze de doping van haar kind gratis vieren in het hotel. “Nu is ze net gestopt met werken
42 bij het hotel, omdat ze werk heeft gevonden bij een ander hotel. Dus nu heeft ze geluk, maar ze heeft wel twee jaar voor niks gewerkt. Ze heeft het zolang uitgehouden, omdat ze dacht: als je niet werkt doe je ook geen contacten op. Zij wilde liever werken voor niks, dan niet werken. En nu is het beter, maar ze heeft het wel heel lang uit moeten houden op deze manier” (Clara, 27).
De fundamentele rol die sociale netwerken spelen in de arbeidsmarkt, worden in economische ‘job
search models’ vaak verborgen (Granovetter 2005:37). Het komt vaak voor dat mensen informatie
verkrijgen over nieuwe baanopeningen in sociale settingen. Toekomstige werkgevers en werknemers prefereren om elkaar te leren kennen via persoonlijke bronnen op wiens informatie ze vertrouwen (ibid., 36). Zoals Juan (26) het mij uitlegt:
“Hier in Spanje ‘hay cosas que funcionan por el contacto’ (zijn er dingen die werken door het contact). Als ik een vriend heb die werkt in een bedrijf waar ze iemand nodig hebben, dan zegt hij tegen zijn baas, luister ik heb een vriend die dit gestudeerd heeft, kan je een sollicitatie regelen. Dan is het persoonlijk, omdat je iemand al kent, die een goed woordje voor je kan doen. Het is heel belangrijk om contacten te hebben, om mensen te kennen in verschillende plaatsen”.
5.2.1 “The other side of embeddedness”
In sociale netwerken wordt continue informatie doorgegeven over werkgevers, werknemers en banen. Deze sociale netwerken worden grotendeels door mensen onderhouden voor non-
economische redenen (zoals vriendschap en familiebanden). Individuen gebruiken sociale contacten en netwerken die al bestaan, en hoeven dus niet meer te investeren om deze netwerken op te bouwen (Granovetter 2005:36) Dit leidt tot lagere zoekkosten door het besparen van tijd, formele bemiddelingspersonen en contractkosten (Uzzi 1997). De sociale inbedding van economische
activiteiten kan de economische handeling dus positief beïnvloeden. Het kan echter ook een negatief effect hebben. Als het sociale aspect van een uitwisseling zwaarder weegt dan andere aspecten van de relatie kan dit de economische handeling verstikken. Deze ‘paradox van inbedding’ wordt door Uzzi (1997:59) ‘over- embeddedness ‘genoemd. De Bruin en de Bruin (2002) gebruiken de term ‘atrophied embeddedness’ (uitgeputte inbedding) om de negatieve ‘andere kant’ van embeddedness aan te duiden. Zij pasten het concept toe om de vertraging van de economische groei in Japan in de jaren 1990 (gedeeltelijk) te verklaren, en verwezen hiermee naar het proces waarbij sociale banden te ingeworteld raken, competitiviteit hinderen, en afbreuk doen aan de economische groei. Als gevolg kunnen ‘embedded ties’ een belemmering worden voor groei, flexibiliteit en
aanpassingsvermogen . Hiermee gaan de potentiele voordelen van embeddedness verloren (geciteerd uit: M. de Bruin e.a. 2003:11).
43 De negatieve invloed van de inbedding van economische activiteiten in sociale relaties wordt door de informanten ook opgemerkt. Het komt veel voor dat familie of kennissen van de baas (of een ander belangrijk persoon) een hoge functie komen te bekleden binnen een bedrijf, zonder enige
werkervaring en/of de juiste kwalificaties daarvoor te hebben. Dit heeft een negatief effect op de motivatie voor de andere werknemers om hun best te blijven doen: “Ook al werk jij heel goed, als er iemand aankomt, die een neef is van el jefe (de baas) of wie dan ook, dan geven ze hem een functie die boven jou zit (Oskar,25.). “Als jij al vijf jaar ergens werkt, heel toegewijd bent, en dan komt er plotseling een chaval (knul) die hier nog nooit geweest is, y te quita tu puesto! (die neemt je werk over!) Dan zit jij van, huh? Cómo y Cuando? Peus sí, las cosas aquí funcionan como funcionan.. (Dus ja, de dingen functioneren hier zoals ze functioneren)”(Martin,25).
Bovendien is het niet eerlijk ‘omdat de al bestaande netwerken oneven verdeeld zijn over individuen, creëren de sociale processen die leiden tot deze netwerken een oneven speelveld in de arbeidsmarkt ‘(Granovetter, 1995: 169-177). Behalve dat het aannemen van mensen op basis van interpersoonlijke sociale relaties oneerlijk en demotiverend is voor de bestaande werknemers, kan het ook de efficiëntie van het bedrijf aantasten. Aangezien op deze manier vaak niet de meest geschikte kandidaat met de beste kwaliteiten wordt aangenomen, leidt dit niet tot de best mogelijke resultaten voor het bedrijf. De competitiviteit en de efficiëntie worden hierdoor gehinderd: “Als je een bedrijf hebt dat iemand nodig heeft die economie gestudeerd heeft om de financiën te regelen, maar een vriend van die of een neef van de ander heeft werk nodig, die bijvoorbeeld aardrijkskunde gestudeerd heeft en niks van economie afweet, dan wordt toch die vriend of neef aangenomen. Dat is het probleem.. zo kan een bedrijf natuurlijk nooit efficiënt zijn, concurreren met andere bedrijven, als je niet de juiste mensen op de juiste posities zet” (Lana, 30). “Op deze manier krijg je niet degene die het beste is voor een bepaalde positie, wat je nodig hebt als baas zijnde, maar omdat er een werknemer naar je toekomt die zegt: je moet naar deze jongen of dit meisje kijken, die is heel goed met wat ze doet, kijk ernaar. Dat heeft grote invloed op de baas. Maar misschien is diegene wel helemaal niet de beste kandidaat, zijn er nog vijf cv’s die beter zijn, maar krijgt de minder gekwalificeerde nu de baan door ‘enchufe’”(Jose, 28).
Kortom, sociaal kapitaal- zowel in de vorm van open netwerken als gesloten netwerken- is essentieel in het voorzien van levensonderhoud van de werkloze jong volwassenen. Gesloten netwerken- de sterke banden met familie- zijn voornamelijk van belang voor het voorzien inmateriële goederen en diensten, terwijl open netwerken- zwakke banden met vrienden en kennissen- belangrijk zijn om toegang te krijgen tot informatie en via enchufe een baan te vinden. We gaan nu kijken naar de derde strategie: de participatie in de informele economie.
44
6. La economía sumergida
“Toda la gente tiene sus propias maneras de coger dinero sin que el Estado lo sepa. Mucha gente.” 20
(Marta, 26)
De informele economie is in Spanje twee keer zo groot als het gemiddelde in de Europese Unie. Elk jaar wordt er door de staat meer dan 70 miljard euro aan inkomsten misgelopen als gevolg van belastingfraude en fraude met de Sociale Zekerheid (het aanvragen van subsidies of uitkeringen zonder daar recht op te hebben). De informele economie is volgens deskundige aanzienlijk
toegenomen in Spanje gedurende de crisis- de fraude beslaat naar schatting tussen de 20% en 25 % van het BNP. Volgens het ministro de Hacienda y Administraciones Públicas is het “onmogelijk dat Spanje 70 miljard euro aan belastinginning verloren heeft sinds het begin van de crisis, alleen maar door de economische situatie.” 21
Uit een onderzoek van GESTHA (Técnicos del Ministerio de Economía y Hacienda) blijkt dat de informele economie in Andalusië het grootst is: 6,6% van het zwarte geld in Spanje komt uit Andalusië, wat neerkomt op 29 miljard euro. Binnen Andalusië is Sevilla de provincie waar het meeste zwarte geld vandaan komt: bijna 7 miljard euro. Volgens het onderzoek wordt er het meeste fraude gepleegd in de vastgoedsector, in huurcontracten- 75,3% van de huurcontracten wordt in zwart geld uitbetaald- en in kleine bedrijven. 22
Dat de informele economie een groot deel van de economische activiteit beslaat in Andalusië wordt zowel door mijn eigen observaties als in de gesprekken en interviews met mijn informanten
bevestigd: “De ‘economía sumergida’ (informele economie) is gigantisch hier. Het is altijd zo geweest, in Andalucia is het nog erger dan in de rest van Spanje. Als je Andalucia, waar de
werkloosheid heel hoog is- zo’n 35 tot 40 % - vergelijkt met andere plekken zoals Madrid, Baskenland of Catalonië- waar de werkloosheid zo tussen de 10 en 20 procent is- begrijp je dat het onmogelijk is dat hier in het zuiden de werkloosheid het dubbele is.. Dat is omdat er heel veel zwart geld is hier”(Jose 26). Volgens Victor, promoverend antropoloog, is de informele economie op dit moment bijna de enige economie die er is. De participatie in de informele economie is in Andalusië een gangbare praktijk, een ‘práctica habitual’ (Adriana, 30). Het verdienen van zwart geld is in Sevilla niet
20
Vertaling: “ Alle mensen hebben hun eigen manieren om geld te vangen zonder dat de Staat het weet…Heel veel mensen.” 21 http://www.elmundo.es/elmundo/2012/09/26/economia/1348653325.html El Mundo 26-09-2012 22 http://www.ioncomunicacion.es/noticias/1780/gestha-cifra-mas-29-000-millones-economia sumergida- andalucia.html, geraadpleegd op 30-05-2013
45 iets wat als ‘geheim’ of ‘illegaal’ wordt beschouwd, maar eerder als een ‘manier van leven’(Paco,30), ‘zo werkt het hier nou eenmaal’(Jorge,28). Als je door de straten van Sevilla loopt zie je overal aan de muren, lantaarnpalen, op deuren van huizen en in winkels, advertenties hangen waar mensen hun diensten aanbieden. Heb je een nieuwe vloer nodig, wil je Engels leren, is je auto stuk of is je haar toe aan een knipbeurt dan heb je de keuze om naar een professioneel bedrijf te gaan die garantie biedt voor een hogere prijs of naar een bekende te gaan die binnen korte tijd, voor een ‘precio económico’, het probleem oplost. “Bijna alle werkzaamheden, zoals loodgieters en timmermannen, of als er iets kapot gaat in je huis, voor al dat soort werk betaal je geen factuur maar in cash, want je wint er beiden mee: ik spaar geld, en zij verdienen geld door niks aan de belasting te betalen. Daarom zijn de mensen in deze samenleving een beetje onverschillig, omdat ze er beide voordelen aan
hebben”(Juan, 25).
Ook hangen er talloze advertenties in de straten waar kamers of appartementen te huur worden aangeboden. De huur wordt
meestal in zwart geld betaald. Bij de twee verschillende appartementen waar ik heb gewoond betaalde ik de huur cash aan de eigenaar, en ook mijn informanten bevestigden dat de huur in Sevilla gewoonlijk met zwart geld betaald wordt. “Alle advertenties van kamers die je in de straat ziet hangen, worden allemaal zwart uitbetaald… bijna allemaal in de informele economie… er zit bij heel weinig een legaal contract”(Marta, 26).
Afbeelding 4. Een advertentie voor een kamer die te huur is,
hangend aan de muur op een gebouw.