Aantekeningen bij een sociologische studie van P.A. Sorokin
door Drs Walter Goddijn O.F.M.
DE reeds vele jaren in Amerika vertoevende socioloog Pitirim Alexandrovitch Sorokin
legt ondanks zijn twee en zestig levensjaren nog een wetenschappelijke activiteit aan de dag, die ieders bewondering afdwingt. Zijn uitzonderlijk creatief vermogen wordt gestimuleerd door een rijke feitenkennis en een brede belezenheid. Bij hem vinden wij niets terug van het ons zo vaak storende Amerikaanse isolement, waaraan de meeste studies van zijn gastvrije landgenoten lijden. Bovendien bezit hij het thans nog zeldzame vermogen om temidden van gespecialiseerde wetenschappen en positieve détailstudies de zin voor het geheel te behouden. Zijn ontledingen van sociale gegevens in structuren en stromingen sluit hij steeds af met een vruchtbare synthese. Zijn critische belezenheid spreekt vooral uit zijn Contemporary Sociological
Theories (1928), een overzicht, van de verschillende sociologische scholen, dat men
nog steeds op de universitaire programma's kan aantreffen. In het vierdelig werk
Social and Cultural Dynamics (1937-1941) en in de groots opgezette algemene
sociologie Society, Culture and Personality (1947) komt veeleer zijn synthetisch inzicht tot uiting.
De meest recente studie, die thans voor ons ligt Altruistic Love, a study of American
‘Good Neighbors’ and Christian Saints (Boston, 1950) is de eerste publicatie van
een geheel nieuwe serie, die onder leiding van Prof. Sorokin aan de Harvard
University haar oorsprong vindt. De volledige titel van deze serie luidt: ‘Publications of the Harvard Research Center in altruistic integration and creativity’.
Deze studie is voor ons interessant. Naastenliefde, solidariteit, altruisme vormen hier, methodisch gezien, op een zeer originele wijze het object van onderzoek. Sorokin bestudeert daartoe twee groepen mensen, die zich bijzonder verdienstelijk gemaakt hebben door hun caritatieve werkzaamheid. Vooreerst de zg. ‘Good Neighbors’, personen, die door middel van een speciaal radioprogramma op aanvraag van een groep luisteraars tot deze eretitel van de naastenliefde worden verkozen. Vervolgens, zoals uit de titel blijkt, de Christelijke heiligen, welke titel op elke bladzijde van het tweede deel van het boek luidt: ‘Christian Catholic Saints’. Het tweede deel handelt ook inderdaad over de ‘katholieke’ heiligen, ofschoon de buiten-titel dit blijkbaar niet mag verraden. Naar mijn weten is deze studie enig in haar soort. Hier worden de katholieke heiligen voor het eerst sociologisch bestudeerd als groepsverschijnsel. Na een beschouwing over de achtergrond van deze studie, zullen wij ons in dit artikel
Dat Sorokin eenmaal met een studie over het thema naastenliefde voor de dag zou komen, was niet onbekend, ofschoon de wijze waarop hij dit plan nu heeft uitgewerkt alle kenmerken heeft van een verrassend experiment. In Crisis of our Age (1941), dat grotendeels gebaseerd is op zijn Social and Cultural Dynamics, spreekt hij herhaaldelijk over de functie van naastenliefde en de zg. broederschapsverhouding in het huidige tijdsgebeuren. Later heeft hij in Society, Culture, and Personality uitdrukkelijk vastgesteld, dat er ondanks de urgente tijdsomstandigheden nauwelijks een ernstige studie was gemaakt van de factoren van solidariteit en antagonisme. Voor hem betekende het verloop van de tweede wereldoorlog weer een bewijs te meer, dat de crisis van de Westerse beschaving in een stadium van volle rijpheid was gekomen. Een quantitatieve en qualitatieve aangroei van solidariteit, zo schreef hij daar, is voor de mensheid een kwestie geworden van leven of dood. Toch bestaan er wel talloze researchcentra voor allerlei vaak onbelangrijke onderwerpen, maar er is nergens ter wereld een instituut te vinden, dat zich speciaal bezighoudt met de problemen van solidariteit en antagonisme. Uit een nota blijkt dat hij toen juist - dus vier jaar geleden - met een dergelijk research-centrum was begonnen, waarvan thans de eerste publicatie het licht heeft gezien1)
.
Sorokin is dus bij deze positief sociologische studie over het thema ‘Altruistic Love’ niet geheel vrij te pleiten van practische preoccupaties, waarvoor hij overigens zelf eerlijk uitkomt. Op blz. 86 schrijft hij: ‘Besides their cognitive value, such positive studies would have a practical moral value: they would tangibly stimulate good-neighborliness in the individuals and groups informed of such a study’. Te veel gaan volgens hem de sociale wetenschappen mee met een zekere tijdgeest, die vooral behagen schijnt te scheppen in allerlei criminele en sexuele aberraties. Hij meent hiervoor aanwijzingen te vinden in de ontwikkeling van de criminologie, penologie, psycho-analyse enz. en in de inhoud van de moderne publiciteitsmiddelen. Op wetenschappelijk gebied wil Sorokin nu deze eenzijdige belangstelling verbreken door een studie te maken van de normale, altruistische persoonlijkheden.
Sorokin is niet de enige socioloog, die het verschijnsel naastenliefde als een sociale kracht ter vernieuwing op de voorgrond stelt. Dezelfde gedachte vinden wij ook bij andere auteurs. Karl Mannheim schrijft bijv. in Diagnosis of our time dat de toekomst van de maatschappij afhangt van een bepaalde techniek van sociale hervorming. Uiteindelijk zou deze hervorming de voorwaarden moeten scheppen voor ‘a unifying purpose which acts as strongly as war in stimulating a spirit of altruism and
self-sacrifice on a large scale, but without an actual enemy’2)
. In een zelfde geest besluit de Amerikaanse cultuur-socioloog Lewis Mumford zijn voortreffelijke studie
Wil de beschaving nog vooruit gaan, dan moeten wij eerst ons exclusief, blind geloof afleggen in louter technische verbeteringen. ‘But the first step is a personal one: a change in direction of interest towards the person’3)
. Welnu, juist in ‘altruistic love’ ligt een dergelijke persoonlijke gerichtheid wezenlijk vervat. Interessant ter
vergelijking zijn in dit verband ook enkele zinsneden van Prof. J.P. Kruijt in een artikel over de rationele en irrationele factoren in de maatschappij. ‘Onze tijd is er een van totale crisis, van verwarring op elk gebied.... Een techniek van rationele mensenbeheersing, op de grondslag van sociologisch en sociaal-psychologisch inzicht, kan hierin verbetering brengen, maar alleen wanneer achter deze techniek ligt, bij leiders en geleiden, de gehoorzaamheid aan normen, niet van haat en macht, maar van naastenliefde en dienst aan allen - normen, die geen wetenschap ons kan opleveren, maar die opwellen uit de irrationele bronnen van geloof en idealisme’4)
. In hoeverre is de voor ons liggende studie van Sorokin echter verrassend origineel te noemen? Het is waar, dat geen wetenschap de liefde als norm kan scheppen, doch vanuit de sociologie kan men wel trachten de voorwaarden, waaronder het verschijnsel naastenliefde zich voordoet, zo exact mogelijk vast te stellen. Dit nu poogt Sorokin in Altruistic Love. Het is inderdaad een poging en nog wel een voorlopige poging. Deze onderzoekingen zijn slechts van preliminaire aard, zo schrijft de auteur in zijn voorwoord: ‘preliminary in one sense because they will be used as material for a further study of altruistic man by other investigators and myself (in a forthcoming monograph, Types, Techniques, and Factors of Altruistic Experience); and preliminary in another sense because of the very simple statistical procedures used in the study’. Hoe het ook zij, Sorokin is blijkbaar de eerste socioloog, die het verschijnsel liefde langs sociologische weg zo exact mogelijk tracht te benaderen. Opvallend is, dat hij ook de eerste is geweest, die het verschijnsel oorlog aan een nauwkeurig sociologisch onderzoek heeft onderworpen5)
. Dit is niet te verwonderen. De bestudering van het probleem solidariteit betekent voor Sorokin de logische eindfase van een
wetenschappelijke arbeid, die zich nogal sterk concentreerde rond conflict- en crisisverschijnselen. De studie van het verschijnsel solidariteit en de consequente beoefening van de onderlinge liefde kunnen alleen redding brengen in de sociale en culturele impasse van vandaag. ‘Nu de dwang zich tegenwoordig meer en meer uitbreidt, nu de contractuele verhoudingen leeg en vervallen zijn geworden, is de enige uitweg een gezamenlijke actie, gericht op het invoeren van
broederschapsverhoudingen’6)
. Aldus de dwingende slotconclusie van een jarenlange sociologische studie.
Deze opmerkingen kunnen volstaan om de jongste studie van Sorokin tegen de achtergrond van de moderne sociologie een plaats te geven in het geheel van zijn oeuvre.
* * *
Wat de inhoud van het werk betreft zullen wij ons, zoals reeds is opgemerkt, beperken tot Sorokin's bestudering van de ‘Christian Saints’. Achtereenvolgens bespreken wij zijn feitelijk uitgangspunt, zijn methode en enkele conclusies, waaraan dan telkens een critisch commentaar wordt toegevoegd.
Feitelijk uitgangspunt
Walter Nigg heeft eens opgemerkt: ‘Binnen het Christendom heeft de Katholieke Kerk zich tot dusver ongetwijfeld de vruchtbaarste voedingsbodem voor de heiligen getoond’7)
. Het is mogelijk, dat Sorokin zich bij de keuze van een uitgangspunt door een dergelijke positieve waardering heeft laten leiden. De sociale functie van de heiligen beschouwt hij in ieder geval als de levende incarnatie van de hoogste goedheid, liefde en spiritualiteit in een gegeven maatschappij. Hier spreekt de gelovige Russische Orthodox. Zijn keuze voor de katholieke heiligen is echter zeker ook bepaald door practische overwegingen. De levensbeschrijvingen der katholieke heiligen bieden immers enerzijds een rijkdom aan feitenmateriaal en vormen anderzijds een nauwkeurig begrensde groep, voorzover het personen zijn, die door de Katholieke Kerk ter verering zijn voorgesteld. Aldus, in deze twee opzichten tenminste, een dankbaar uitgangspunt voor een socioloog. Als bron gebruikte Sorokin het standaardwerk in twaalf delen van Dom A. Butler, in de bewerking van H. Thurston, The Lives of the Saints (1926).
In hoeverre is dit uitgangspunt verantwoord? In het algemeen is het zeker waar, dat de heiligen een voorbeeld zijn geweest van naastenliefde, gezien de
eeuwigheidswaarde van Christus' eerste gebod. Het is echter een vraag, of de talloze bijzonderheden in de levensbeschrijvingen van de meeste heiligen, die Sorokin juist nodig heeft voor de klassificatie van zijn objecten naar persoonlijke en sociale kenmerken, altijd even historisch zijn. De auteur betreurt alléén, dat hij in sommige levensbeschrijvingen veel onbekenden aantreft, zodat hij zijn scala van kenmerken niet altijd even volledig kan maken. Hij spreekt echter niet over het al of niet historisch karakter van zijn documentair uitgangspunt. Hier schiet Sorokin te kort in een tamelijk elementaire vorm van historische critiek. Hoe vaak heeft de gelovige verering aan de favorieten van de Christelijke gemeenschap geen qualiteiten en
rische waarde van alle feitelijk bestaande levensbeschrijvingen, zonder uitzondering. Daarom had Sorokin voor zijn doel beter een meer verantwoord, zij het meer beperkt, uitgangspunt kunnen nemen. Wij denken hier aan de lijst van gewone
heiligverklaringen sedert Paus Johannes XV en van de gewone zaligverklaringen sedert Paus Urbanus VIII, waarover de pauselijke uitspraak na het scherpste onderzoek is gedaan8)
. De biografische gegevens over deze heiligen en zaligen zullen uiteraard meer gecontroleerd zijn.
Wij hebben deze lijst van heiligen en zaligen vergeleken met de groep heiligen, die Sorokin als feitelijk uitgangspunt neemt. Ofschoon de auteur uitdrukkelijk spreekt van ‘the universe of the Catholic saints, sanctified by the Catholic Church’ blijkt het, dat hij onder de ‘Christian Saints’ ook de zaligen rekent. De spreiding van de verschillende heiligen, in de brede zin van het woord, over de verschillende eeuwen toont slechts in de laatste vier eeuwen een min of meer nauwkeurige
overeenstemming. De datum van overlijden is bepalend voor de rangschikking van de heiligen naar de verschillende eeuwen. Zo constateert hij voor de twintigste eeuw slechts één heilige. Dit is de enige heilige, waarvan wij uit de context de identiteit konden achterhalen. Blijkbaar bedoelt hij hiermee de ‘zalige’ Gemma Galgani (1903 gestorven, 1933 zaligverklaard), de eerste zalige, die, in deze eeuw gestorven, ook in deze eeuw is zaligverklaard. Niet de ‘heilige’ Gemma Galgani (1940), want dan zou Sorokin ook op de hoogte geweest zijn van de zaligverklaring van Francisca Xaveria Cabrini (1917 gestorven, 1938 zaligverklaard). Hij heeft zich dus blijkbaar slechts laten inlichten tot ongeveer 1933, terwijl er toch tot en met 1947, toen hij een aanvang maakte met deze studie, reeds twee heiligen en twee zaligen waren, die in deze eeuw waren overleden.
Wij zouden dit slechts een gebrek aan nauwkeurigheid vinden, wanneer Sorokin zijn eenzame heilige van de twintigste eeuw niet herhaaldelijk in verschillende conclusies liet optreden als een zeer betekenisvol verschijnsel. Het is hem volkomen ontgaan, dat het getal heiligen, toegekend aan de laatste 3 à 4 eeuwen voortdurend kan veranderen. Dit geldt vanzelfsprekend op de eerste plaats voor de twintigste eeuw, die zelfs nog niet ten einde is. Vervolgens in mindere mate voor de twee voorafgaande eeuwen. Aan de hand van de reeds geciteerde lijst van heiligen en zaligen van Prof. de Clercq hebben wij een berekening gemaakt van de tijdsduur welke ligt tussen het overlijden van de heilige en het proces van zaligverklaring of heiligverklaring. Van de heiligen, die in de 15e eeuw zijn gestorven, zijn er 82,5% pas 100 of meer jaren later heilig- of zaligverklaard (50% zelfs meer dan 300 jaar later). Voor de 16e, 17e en 18e eeuw zijn deze getallen resp. 75,4%, 87%, 76%. Er zijn momenteel nog ongeveer 850 processen aanhangig, die het stadium van de
kin bouwt zijn conclusies op de 227 heiligen, die hij in de laatste drie eeuwen telt, alsof de Katholieke Kerk voor deze eeuwen niet meer heiligen officieel zou kunnen erkennen. Hij had dus zijn feitelijk uitgangspunt, wat de laatste eeuwen betreft, meer critisch moeten bepalen. Zijn studie van de groep heiligen als geheel zou hiermee zeker hebben gewonnen. Al is zijn feitelijk vertrekpunt hiermee niet totaal waardeloos geworden, het is toch wel te wankel om sommige tamelijk apodictische conclusies te ondersteunen.
Methode
Wat de methode betreft, welke Sorokin bij zijn bestudering heeft toegepast, deze is op zichzelf genomen zeer eenvoudig. Het is een bepaalde vorm van statistische telling, waardoor de samenstelling van de heiligen als groep bekend wordt. Zo berekent hij de percentages van de mannelijke en vrouwelijke heiligen, de
leeftijdsdistributie, in welke maanden de meeste heiligen sterven, het percentage van de gehuwden. Vervolgens de fluctuatie van het aantal heiligen in de loop der eeuwen, hun verdeling over de verschillende cultuurkringen en de verschillende landen. Tenslotte, de sociale stand van de heiligen, hun practische werkkring, hun aanpassing aan de omgeving en verschillende typen van heiligen.
Enige klassificaties zijn interessant. Zo onderscheidt hij zes verschillende ‘Types of entrance on the road to sainthood’ nl. de toewijding tot God op zeer vroege leeftijd; de toewijding tot God in de eenzaamheid (geldt vooral voor de herderstypen onder de heiligen); de toewijding tot God door de ouders of anderen; heilige of religieuse relaties, die de heilige beïnvloeden; opvoeding, invloed van een speciaal persoon; opleiding in een of ander religieus instituut. Nauw hiermee in verband staan vier ‘routes to sainthood’ nl. heiligen, die sinds hun eerste levensjaren tekenen van heiligheid hebben getoond (‘fortunate’), heiligen, die door een lange serie
gebeurtenissen tot heiligheid zijn gekomen (‘intermediary’), heiligen, die hun vroeger leven plotseling wijzigden tengevolge van enkele catastrofale gebeurtenissen (‘converted through catastrophes’) en martelaren. Het is moeilijk om deze klassificaties aan een critisch onderzoek te onderwerpen, omdat Sorokin wel de verschillende percentages geeft, maar het nergens mogelijk is te controleren welke heiligen hij onder de bepaalde typeringen rangschikt.
In het algemeen moge een opmerking volstaan. Door een dergelijke statistische benadering van de heiligen zal men moeilijk tot een dieper begrijpen van deze personen komen als ‘masters and creators of love-energy’. Wanneer wij uitdrukkingen lezen als ‘love production’ en ‘production of saints’ en de heiligen door de
is hij deze voorafgaande waardering soms vergeten. Walter Nigg schrijft, dat het ware wezen van de heiligen niet te vatten is in sociologische of godsdiensthistorische begrippen en citeert dan het volgende woord van George Bernanos. ‘Heiligheid is niet in een formule te vatten of liever in elke formule. Zij sluit alle krachten in en gaat ze te boven. Zij dwingt de hoogste menselijke mogelijkheden tot neerslag in één enkel vlak. Er is inspanning nodig, ja feitelijk een deelhebben aan haar
levensvorm, aan haar onzegbaar hoge vlucht, om de heiligheid te kunnen begrijpen’10)
. Hoeveel sociologisch relevant materiaal een biografie ook bevat, er zullen steeds onbekende factoren in het spel zijn, die aan elk positief onderzoek ontsnappen. Voor zover wij konden nagaan, houdt Sorokin slechts op twee plaatsen rekening met de factor genade o.a. bij zijn omschrijving van het ‘fortunate’ type. Dat hij eigenlijk niet goed raad weet met deze factor, blijkt uit het feit, dat hij ‘grace of God’ tussen aanhalingstekens plaatst en in één adem noemt met een andere eventueel onbekende factor ‘the incarnation of a saintly soul in their organism’11)
.
Sociologische conclusies
Geven wij thans enige uitslagen van Sorokin's onderzoek. Wat het percentage van de mannelijke en vrouwelijke heiligen betreft, geeft Sorokin de volgende cijfers: 81.7% mannen, 16.8% vrouwen, 1.5% onbekend. Deze verdeling is volgens hem waarschijnlijk toe te schrijven aan biologische verschillen, invloed van omgeving, opvoeding, werkzaamheid, de selectie van de Kerk onder invloed van de
maatschappelijke en culturele tendenzen. Geniale mensen vinden wij voor het grootste deel onder het mannelijk geslacht, vandaar ook het grote aandeel van de mannen in de religieuse begaafdheid. Het is voor Sorokin duidelijk, dat de Kerk als een ‘man-dominated institution, operating in man-dominated societies’ bij haar selectie van de heiligen het mannelijk geslacht begunstigt. Onder invloed van de
vrouwen-emancipatie komt hierin verandering sinds de zeventiende eeuw en er is alle reden voor om aan te nemen, dat het aandeel van de vrouwen in de heiligheid in de toekomst zal toenemen. Dit is inderdaad waar. De lijst van Prof. de Clercq geeft voor de negentiende eeuw bijna 50% vrouwelijke heiligen. Simplistisch is echter de opmerking van Sorokin, dat het aandeel van de vrouwen in de twintigste eeuw zelfs 100% bedraagt. Wanneer hij zich ingelicht had over de stand in 1947, dan was dit cijfer reeds op 50% teruggevallen.
volgende getallen: 57% stierf op de leeftijd van 61 jaar of ouder, en 17.7% zelfs op de leeftijd van 81 jaar of ouder. Dit ligt ver boven het gemiddelde van hun tijdgenoten en wat meer is, ook boven het gemiddelde van de huidige Amerikaanse bevolking. Deze feiten suggereren volgens Sorokin, dat heiligheid, een heilige levenswijze, de zielevrede, het actief beoefenen van de naastenliefde zeer belangrijke factoren zijn voor een lange levensduur. ‘Unselfish love is not only a life-giving force, but is also the best therapeutic method for securing real peace of mind, meaningful happiness, real freedom, and creative power’12)
.
Een uitvoerig hoofdstuk wordt gewijd aan de spreiding van de heiligen over de verschillende landen. Opvallend is het feit, dat Italië, alléén, bijna evenveel heiligen voortbracht als Spanje, Portugal, Frankrijk, Duitsland, België, Holland en Zwitserland samen. De auteur verklaart dit verschijnsel vooral door de aanwezigheid van de Paus te Rome en door het feit, dat Rome, naast Palestina, steeds het centrum is geweest van het Christendom. Bovendien acht hij het waarschijnlijk, dat dit verschijnsel verklaard kan worden door de volgende algemeen sociologische wet: bijna iedere georganiseerde groep is ertoe geneigd haar privileges en eerbetuigingen bij voorkeur aan die leden te schenken, welke de zetel van de hoogste autoriteit omringen en haar