MARKTONTWIKKELINGEN 2007-2010

MARKTONTWIKKELINGEN 2007-2010

MARKTONTWIKKELINGEN 2007-2010

Ontwikkelingen van en scenario's voor de consumentenmarkt voor

telefonie, omroep en breedbandinternettoegang

André Hendriks, Jan-Willem Sips, Ruud Boot 29 maart 2007

status definitief versie 1.2

interne toets Frans van den Dool, Erik van Zegveld

Copyright © 2007 Verdonck, Klooster & Associates B.V.

Inhoudsopgave

2.4 Doel van dit document 5

2.5 Definitie van markten 6

2.6 Achtergronden bij dit rapport 8

2.7 Leeswijzer 12 3 Ontwikkelingen in de telecommunicatiemarkt 14 3.1 Inleiding 14 3.2 Externe ontwikkelingen 14 3.3 Marktontwikkelingen 20 4 De telefoniemarkt 24 4.1 Inleiding 24 4.2 Externe ontwikkelingen 24 4.3 Marktontwikkelingen 25

4.4 Scenario's voor de telefoniemarkt 28

4.5 Scenariokeuze 31

4.6 Uitwerking van het scenario "vast innoveert!" 35

5 De breedbandinternetmarkt 41

5.1 Inleiding 41

5.2 Externe ontwikkelingen 42

5.3 Marktontwikkelingen 43

5.4 Scenario's voor Breedbandinternettoegang 47

5.5 Scenariokeuze 49

5.6 Uitwerking van het scenario "gemak per doelgroep" 53

6 De omroepmarkt 59

6.1 Inleiding 59

6.2 Externe ontwikkelingen 62

6.3 Marktontwikkelingen 63

6.4 Scenario's voor de omroepmarkt 67

6.5 Scenariokeuze 71

6.6 Uitwerking van het scenario "Nieuwe toekomst?" 74

7 De consumentenmarkt voor elektronische communicatie 79

7.2 Scenario's en scenariokeuze voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie 79

7.3 Uitwerking van het scenario "gemak per doelgroep" 80

8 Gevolgtrekkingen en conclusies 83

A Referenties en bronnen 85

B Overzicht ontwikkelingen en krachten 88

B.1 Telefonie 88

B.2 Breedbandinternettoegang 89

B.3 Omroep 90

C Samengevat overzicht consultatie marktpartijen 91

1 Managementsamenvatting

Op grond van de Telecommunicatiewet dient de Onafhankelijke Post en Telecommunicatie Autoriteit (OPTA) in beginsel om de drie jaar markten af te bakenen, te analyseren en te bepalen of er een aanbieder met aanmerkelijke marktmacht op de markt aanwezig is. Omdat OPTA passende verplichtingen zal opleggen aan de partij met aanmerkelijke marktmacht om

mededingingsproblemen tegen te gaan, vereist de telecommunicatiewet dat OPTA expliciet

motiveert waarom zij aannemelijk vindt dat de geconstateerde problematiek blijft bestaan. Dit vraagt een heldere prospectieve beoordeling van de markten. Eind 2006 zal OPTA starten met de

voorbereiding op nieuwe marktanalyses voor de markten vaste telefonie, breedbandinternettoegang en omroep (distributie). In dit kader heeft OPTA opdracht aan Verdonck, Klooster en Associates (VKA) gegeven een marktverkenning uit te voeren waarin relevante ontwikkelingen en

toekomstscenario's beschreven worden voor de periode 2007 – 2010. De concrete onderzoeksvragen die door OPTA zijn voorgelegd zijn als volgt:

• Verschaf inzicht in de ontwikkelingen op de genoemde markten voor elektronische communicatiediensten (vaste telefonie, omroep en breedbandinternettoegang).

• Onderbouw de ontwikkelingen met geconcretiseerde verwachtingen omtrent productaanbod en in welke vorm en tegen welke tarieven de producten zullen worden aangeboden.

• Concretiseer dit voor zover mogelijk naar geboden pakketten en wijze van tarifering aan de eindgebruiker.

• Definieer voor de consistent samenhangende ontwikkelingen scenario's voor de jaren 2007 – 2010.

• Werk de meest aannemelijke scenario's uit in de te verwachten ontwikkeling van concurrentie, marktaandelen van de dominante aanbieders, aangesloten abonnees en volumes uitgesplitst naar aanbieder en infrastructuur.

• Maak met een gevoeligheidsanalyse inzichtelijk binnen welke bandbreedtes deze verwachtingen zich zullen ontwikkelingen.

De onderzoeksopzet van VKA is weergegeven in onderstaande figuur:

Figuur 1 VKA onderzoeksopzet t.b.v. OPTA marktonderzoek

Op basis van vrij beschikbare documenten schetst VKA een beeld van de belangrijkste

ontwikkelingen in de drie markten in de periode 2007-2010. Deze ontwikkelingen worden met elkaar in verband gebracht om een aantal scenario's af`te leiden. De ontwikkelingen en de scenario's worden ter consultatie door OPTA aan een aantal marktpartijen voorgelegd, VKA ontvang via OPTA

Inventarisatie van ontwikkelingen vier uitgewerkte scenario's Keuze van vier

de terugkoppeling uit de markt. Uit deze verzameling scenario's kiest VKA de 4 relevant geachte scenario's voor de komende 4 jaar en stelt deze vast in overleg met OPTA. De geselecteerde scenario's nader worden uitgewerkt: voor deze scenario's wordt een rekenmodel opgesteld dat voor de periode 2007-2010 de marktaandelen, prijzen, diensten en technologieën in de beschouwde markten beschrijft.

Ontwikkelingen en scenario's

VKA heeft 77 ontwikkelingen in beeld gebracht en daarbij aangegeven wat de te verwachten richting van de ontwikkeling in de komende vier jaar is, uitgaande van de huidige regulering. De geschetste ontwikkelingen betreffen macroniveau zoals economische groei, de invloed van de digitale generatie en algemene technische ontwikkelingen. Daarnaast zijn industriespecifieke ontwikkelingen per beschouwde markt geschetst zoals de transitie van PSTN naar IPT, mobiel internet en hotspots en de ontwikkeling van video on demand. Voor iedere beschouwde markt zijn de ontwikkelingen met elkaar in verband gebracht, zijn de belangrijkste assen bepaald waarover de beschouwde markt de komende vier jaar zich ontwikkelt (tot een 2x2 matrix) en zijn de scenario's benoemd op basis van de uitersten van deze assen.

De geschetste ontwikkelingen, richtingen en scenario's zijn voorgelegd aan 10 marktpartijen. Uit deze consultatie is een hoge mate van instemming verkregen van de marktpartijen. Van de 77 geschetste richtingen zijn er slechts 6 waar er een grote mate van verdeeldheid was of waar "oneens" de overhand had. De verkregen informatie uit de consultatie is verder verwerkt in de beschrijving van de ontwikkelingen en de scenario's.

Vaste telefonie

Voor de markt vaste telefonie is het scenario "vast innoveert" verder uitgewerkt. Kenmerk van dit scenario is bescheiden afname van het aantal vaste telefonie aansluitingen als gevolg van substitutie door mobiele telefonie of VoIP (3,6% per jaar). De transitie van PSTN naar IPT neemt gedreven door prijs een grote vlucht, in het meest waarschijnlijk geachte deelscenario "midden" rekent VKA met 85% IPT aansluitingen in 2010. DSL aanbieders hebben naar verwachting de voorkeur bij de consument (65% van de overstappers), KPN heeft binnen de DSL aanbieders met 86% de voorkeur. In 2010 leidt dit tot een marktaandeel van IPT over DSL van 47% en van IPT over de kabel van 35%. Glasvezel speelt met 3% een bescheiden rol. PSTN houdt een aandeel van 15%. Het marktaandeel KPN daalt in 2010 naar verwachting tot 50%. Met andere aannames voor de mate van transitie naar IPT en overstapgedrag is de bandbreedte van het marktaandeel KPN in 2010 tussen de 47% en 55%. De prijs voor vaste telefonie daalt met circa 5% per jaar tot ruim € 25 per maand (aansluiting en alle verkeer). De markt voor vaste telefonie maakt de komende vier jaar de huidige ontwikkeling door van PSTN naar IPT waarbij het marktaandeel van KPN waarschijnlijk naar 50% terugloopt.

Breedbandinternettoegang

vormt daarmee de centrale parameter in dit model. Per jaar stapt 12% van de huishoudens met breedbandinternettoegang over naar een nieuwe bundel van diensten.

Het overstapgedrag van de consument is in drie deelscenario's verdeeld op basis van de voorkeur van de consument voor een bepaalde bundel: triple play (34% van de overstappers), dual play TB (65% van de overstappers) en dual play BO (35% van de overstappers). VKA verwacht dat op basis van de huidige ontwikkelingen het deelscenario dual play TB het meest waarschijnlijk is.

De drie deelscenario's leiden in 2010 tot een aandeel van toegangstechnologie voor DSL tussen 53% en 62,5% en voor kabel tussen 34,8% tot 43%. Glasvezel heeft een vast aandeel van 3%. De marktaandelen van KPN, overige DSL aanbieders en kabelaanbieders ontwikkelen zich afhankelijk van het gekozen scenario respectievelijk tussen 34% tot 40%, 19% tot 20% en 34,8% tot 43%. De prijs voor bandbreedte zal verder dalen met 5,4% per jaar tot € 22 per maand voor kabel en € 24 per maand voor DSL. Al met al laten de drie deelscenario's een genuanceerd beeld zien waarbij er geen enorme verschuivingen plaatsvinden. De marktverhouding DSL- kabel zou van 60:40 naar bijna 50:50 kunnen verschuiven.

Omroep

Voor de markt omroep(distributie) is het scenario "nieuwe toekomst?" verder uitgewerkt. Kenmerk van dit scenario is de verdere opmars van digitale televisie met name via de kabel en de beperkte rol van IP TV. Distributie via de ether neemt met DVB-T toe maar blijft een bescheiden rol spelen in vergelijking met de vaste aansluitingen. Voor de opmars van IP TV is gerekend met drie

deelscenario's waarbij het aantal aansluitingen in 2010 varieert van 1,5 miljoen (hoog), 800.000 (midden) tot 400.000 (laag). Het scenario "midden" leidt tot 10% marktaandeel van IP TV, volgens VKA het meest waarschijnlijke scenario. Het overstapgedrag van de consument (de keuze voor IP TV in plaats van het aanbod van de kabelaanbieder) is verdeeld in voorkeur voor KPN of voorkeur voor een andere DSL aanbieder. Voor de komende vier jaar is gerekend dat 75% van de

overstappers voorkeur heeft voor KPN. Het deelscenario "midden" leidt in 2010 tot een aandeel van toegangstechnologie voor kabel analoog van 34%, kabel digitaal van 40%, de ether van 14%, ADSL2 van 10% en glasvezel van 3%. De verdeling van het marktaandeel IP TV tussen KPN en andere DSL aanbieders zal naar verwachting respectievelijk 75% en 25% zijn. De prijs van een RTV-pakket zal de komende jaren mede onder invloed van nieuwe diensten tussen de 2% (analoge TV) tot 10% (digitale televisie) per jaar stijgen. De ontwikkeling de komende vier jaar kenmerkt zich door technische ontwikkelingen, in de marktaandelen zal met de opkomst van IP TV een daling te zien zijn van het marktaandeel van de kabelaanbieders.

De consumentenmarkt voor elektronische communicatie

2 Inleiding

2.1 Aanleiding

Op grond van de Telecommunicatiewet dient OPTA in beginsel om de drie jaar markten af te bakenen, te analyseren en te bepalen of er een aanbieder met aanmerkelijke marktmacht op de markt aanwezig is, en vervolgens passende verplichtingen op te leggen om zo de geconstateerde mededingingsproblemen tegen te gaan. De Telecommunicatiewet vereist dat OPTA expliciet motiveert waarom zij aannemelijk vindt dat het geconstateerde mededingingsprobleem de komende drie jaar blijft bestaan. De motiveringsplicht maakt dat het prospectieve karakter van de

marktanalyses veel gewicht krijgt. Vooruitkijken is echter lastig: OPTA ziet aan de ene kant convergentie en daardoor toenemende concurrentie, aan de andere kant zijn de plannen van KPN op het gebied van Next Generation Networks (NGN) en de fusies/overnames op de elektronische communicatiemarkt nu juist weer ontwikkelingen die het onvoorspelbaar maken of deze

toenemende concurrentie bestendig zal zijn. Eind 2005/begin 2006 heeft OPTA voor het eerst marktanalysebesluiten genomen. Eind 2006 is OPTA gestart met de voorbereiding op nieuwe marktanalyses voor de markten vaste telefonie, breedbandinternettoegang en omroep (distributie). In dit kader heeft OPTA opdracht aan Verdonck, Klooster en Associates (VKA) gegeven een marktverkenning uit te voeren waarin relevante ontwikkelingen en toekomstscenario's beschreven worden voor de periode 2007 – 2010.

2.2 Onderzoeksvraag

De concrete onderzoeksvragen die door OPTA zijn voorgelegd zijn als volgt:

• Verschaf inzicht in de ontwikkelingen op de genoemde markten voor elektronische communicatiediensten (vaste telefonie, omroep en breedbandinternettoegang).

• Onderbouw de ontwikkelingen met geconcretiseerde verwachtingen omtrent productaanbod en in welke vorm en tegen welke tarieven de producten zullen worden aangeboden.

• Concretiseer dit voor zover mogelijk naar geboden pakketten en wijze van tarifering aan de eindgebruiker.

• Definieer voor de consistent samenhangende ontwikkelingen scenario's voor de jaren 2007 – 2010.

• Werk de meest aannemelijke scenario's uit in de te verwachten ontwikkeling van concurrentie, marktaandelen van de dominante aanbieders, aangesloten abonnees en volumes uitgesplitst naar aanbieder en infrastructuur.

2.3 Onderzoeksopzet

De VKA-onderzoeksopzet is weergegeven in de onderstaande figuur:

Figuur 2 VKA-onderzoeksopzet t.b.v. OPTA-marktonderzoek

Op basis van vrij beschikbare documenten schetst VKA een beeld van de belangrijkste

ontwikkelingen in de drie markten in de periode 2007-2010. Deze ontwikkelingen worden met elkaar in verband gebracht om een aantal scenario's af`te leiden. De ontwikkelingen en de scenario's worden ter consultatie door OPTA aan de markt voorgelegd, VKA ontvangt via OPTA de terugkoppeling uit de markt. Uit deze verzameling scenario's kiest VKA de 4 relevant geachte scenario's voor de komende 4 jaar en stelt deze vast in overleg met OPTA. De geselecteerde scenario's worden nader uitgewerkt: voor deze scenario's wordt een rekenmodel opgesteld dat voor de periode 2007-2010 de marktaandelen, prijzen, diensten en technologieën in de beschouwde markten beschrijft.

2.4

Doel van dit document

Dit document vormt de eindrapportage van het onderzoek en ondersteunt OPTA in het maken van haar analyse van de markten. Het rapport doet geen uitspraken over de te nemen maatregelen ten aanzien van marktwerking.

Het bevat daartoe de beschrijving van de ontwikkelingen van de consumentenmarkt voor

elektronische communicatie en de drie beschouwde markten telefonie, breedbandinternettoegang en omroep. De scenario's per beschouwde markt en in samenhang zijn beschreven.

VKA heeft aan OPTA een voorstel gedaan voor de keuze van de vier meest relevant en/of

waardevol geachte scenario's. OPTA heeft met dit voorstel ingestemd, en VKA heeft die scenario's nader uitgewerkt. De terugkoppeling uit de markt op de beschreven ontwikkelingen en voorgestelde scenario's is als bijlage C opgenomen (geanonimiseerde scoreformulieren en totaaloverzicht). De geselecteerde scenario's zijn in detail beschreven, kwantitatief verder uitgewerkt en doorgerekend naar marktomvang, prijsontwikkeling en marktaandelen van aanbieders. Een gevoeligheidsanalyse maakt deel uit van de berekening.

Inventarisatie van ontwikkelingen vier uitgewerkte scenario's Keuze van vier

2.5

Definitie van markten

Elk van de te beschouwen markten kent een verdeling van toegang (ook wel infrastructuur) en op deze toegang verleende diensten. In deze paragraaf worden in de definities van de markten toegang en diensten expliciet gescheiden (ook al is in sommige markten louter sprake van een gecombineerd aanbod van toegang en dienst).

2.5.1 Regelgeving

Voor deze analyse is aangenomen dat in de komende 4 jaar de regulering van kracht blijft zoals deze op het moment van het opstellen van dit rapport van kracht is. Dan gaat het met name om: • Marktanalysebesluiten kabel (2006) waarin verplichtingen zijn opgenomen voor de

kabelbedrijven, zowel voor de wholesale markt (betreft UPC, Casema, @Home1, Multikabel en Delta) als de retailmarkt (alle kabelaanbieders)

• Marktanalysebesluiten vaste telefonie (2005) waarin verplichtingen voor KPN zijn opgenomen voor zowel de retailmarkten (aansluitingen en verkeer) als de wholesale markten (toegang, gespreksopbouw, gespreksdoorgifte en gespreksafgifte). Ook IPT valt onder deze besluiten (in de besluiten aangeduid als Voice over Broadband).

• Marktanalysebesluiten breedband (2005) waarin verplichtingen voor KPN zijn opgenomen voor wholesale ontbundelde toegang en wholesale breedbandtoegang

2.5.2 Substituut

In het rapport wordt in het kader van het five forces model van Porter gesproken over een substituut. Binnen de context van dit rapport betreft dit een alternatief product of dienst die een vervangende functionaliteit biedt en die niet tot de definitie van de beschouwde markt behoort.

In het geval van vaste telefonie bijvoorbeeld is VoIP een substituut. VoIP biedt spraakdiensten, maar de wijze waarop deze (gebruiks)technisch tot uitvoering wordt gebracht wijkt af van de marktdefinitie vaste telefonie. Datzelfde geldt voor mobiele telefonie.

Het gebruik van substituut wijkt daarmee af van de definitie zoals OPTA deze hanteert, waarbij middels onder andere de SSNIP 2 _{test bepaald wordt of er sprake is van een substituut. In het kader}

van dit onderzoek is een dergelijke test niet uitgevoerd. Of de in dit rapport gehanteerde voorbeelden van substituten ook daadwerkelijk "in de plaats van" het betreffende product wordt afgenomen hangt onder andere af van de kwaliteit van het product, de prijs en de mate waarin afnemers bereid zijn tot het inwisselen van het oorspronkelijke product. Daar waar het woord substituut wordt gebruikt zou dus ook in sommige gevallen slechts sprake zijn van een potentieel substituut.

Omdat substituten impact hebben op de door ons beschouwde markten worden zij in de analyse van die markten betrokken. Het gebruik en de prijzen van de substituten worden echter niet nader geanalyseerd.

2.5.3 Telefonie

De beschouwde markt voor telefonie wordt in dit rapport afgebakend door de volgende definitie: Toegang

De toegang tot het telefonienetwerk voor consumenten bestaat uit toegang middels analoge lijnen en ISDN-23 _{en toegang middels Voice over DSL of Voice over Kabel (Voice over Broadband). Voice}

over DSL en Voice over kabel wordt in het vervolg van dit rapport aangeduid met IP telefonie (IPT). Diensten

De verkeersdiensten voor vaste telefonie zijn de volgende:

• Spraaktelefonie vaste net (lokaal, nationaal, internationaal, bedrijfsnummers, servicenummers etc.) met verwante diensten (bijvoorbeeld doorschakelen, nummerweergave, wisselgesprek etc.)

• Internettoegang • Faxen

• Oproepen naar mobiele telefonie en semafonie

Voice over IP (VoIP, zoals bijvoorbeeld Skype) vormt in dit rapport geen alternatief voor vaste telefonie volgens bovenstaande marktdefinitie: er is geen sprake van een dedicated

toegangsmedium. Daarnaast is een VoIP-telefoonnummer niet locatiegebonden en in die zin niet vast, ook niet wanneer er gebruik wordt gemaakt van een VoIP toestel. Bij de verbindingsopbouw wordt er geen gebruik gemaakt van de gebruikelijke telefonie signalering maar bijvoorbeeld van SIP (Session Initiation Protocol)..

2.5.4 Breedbandinternettoegang

De beschouwde markt voor breedbandinternettoegang wordt afgebakend door de volgende definitie:

Toegang:

• "Breedband is een aansluiting die geschikt is voor beeld- en geluidstoepassingen van een goede kwaliteit en geschikt is voor het uitwisselen van omvangrijke gegevensbestanden en waarbij de verbinding continu beschikbaar is." (definitie uit de Breedbandnota, Ministerie van Economische Zaken 2004, pagina 4, [EZ4])

• In deze definitie van breedbandinternettoegang wordt gebruik gemaakt van IP als protocol en een vaste (woonhuis)aansluiting met een capaciteit van meer dan 128kbit/s.

Diensten:

• De belangrijkste dienst is het verlenen van internettoegang: gegevensuitwisseling tussen systemen op basis van IP, waarbij één van de systemen op de betreffende internettoegang is aangesloten.

• Veel Internet Service Providers (ISP's) leveren aanvullende diensten aan hun gebruikers, zoals email-servers, webpagina-servers, spam- en virus-controles. Daarnaast voegen ISP's telefonie

en TV-diensten aan hun portfolio toe, waardoor er een producten van verschillende markten gebundeld worden aangeboden.

De markt voor breedbandinternettoegang wordt gedomineerd door twee infrastructuren: xDSL en kabel. Onder deze definitie voor breedbandinternettoegang valt dus niet:

• Internettoegang via openbare draadloze verbindingen, zoals UMTS/HSDPA, WIMAX of WiFi-hotspots.

• Internettoegang via inbelverbindingen op basis van PSTN of ISDN.

2.5.5 Omroep(distributie)

De beschouwde markt voor omroep wordt afgebakend door de volgende definitie: Toegang:

• De markt voor de aansluiting van consumenten en de distributie van vrij toegankelijke radio- en televisiepakketten (RTV-pakketten) door kabelexploitanten.

Diensten:

ƒ De diensten worden gevormd door de vrij toegankelijke RTV-pakketten

ƒ Vrij toegankelijk betekent: grotendeels gefinancierd door reclame en/of overheid en dus niet of nauwelijks door abonnementen bij de leverancier van de inhoud.

• RTV-Pakket betekent: boeket van 15-20 live TV-zenders meestal aangevuld met radio • RTV-pakketten kunnen zowel analoog als digitaal aangeboden worden.

Onder de definitie van omroep valt dus niet: • Distributie van RTV via de ether en satelliet; • Betaal TV;

• IP TV.

2.5.6 Consumentenmarkt

voor elektronische communicatie

Hoewel dit de lading niet volledig dekt zal bij gebrek aan een beter samenvattend woord de totale markt van de drie te beschouwen markten worden aangeduid als de consumentenmarkt voor elektronische communicatie; OPTA past in deze drie markten regulering toe.

2.6

Achtergronden bij dit rapport

2.6.1 Bronmateriaal

In bijlage A is de lijst met geraadpleegd bronmateriaal opgenomen dat ten grondslag ligt aan de beschrijving van de ontwikkelingen in hoofdstuk 3 tot en met 7. Het bronmateriaal omvat publicaties en jaarverslagen van marktpartijen, publicaties van onderzoeksbureaus, overheden, OPTA, CPB en CBS.

Opvallend aan het bronmateriaal is de kwantiteit, de recente verschijning van veel materiaal, de goede detaillering, de veelal gelijkluidende cijfers en de overeenkomstige onderwerpen van specifiek bronmateriaal (bijvoorbeeld triple play).

2.6.2 Samenhang van de drie te beschouwen markten

OPTA wenst op basis van scenario's toekomstbeelden voor de periode 2007-2010 te hebben, die als input worden gebruikt voor de marktanalyses die OPTA in 2007 zal uitvoeren. Op voorhand onderscheidt VKA naast de drie te beschouwen markten de consumentenmarkt voor elektronische communicatie als geheel: er zijn invloedrijke ontwikkelingen die de drie afzonderlijke markten alle beïnvloeden. Dit leidt dan ook tot scenario's voor elke van de drie markten afzonderlijk, èn tot een verzameling van algemene consumentenmarkt voor elektronische communicatiescenario's:

Figuur 3 samenhang van ontwikkelingen en scenario's voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie en de drie te beschouwen markten

De drie beschouwde markten zijn door de geschetste ontwikkelingen te beschouwen als één consumentenmarkt voor elektronische communicatie waarbij er over één aansluiting meerdere diensten (triple play, dual play) geleverd worden.

2.6.3 Modellen voor de beschrijving van ontwikkelingen

Voor de analyse van de markt voor vaste telefonie, internettoegang en omroepdistributie wordt gebruik gemaakt van twee modellen. De analyse op macroniveau wordt uitgevoerd aan de hand van de PESTEL analyse, de analyse op het niveau van de industrie middels het five forces model van Porter (naar analogie van de strategische analyses van Grant [GRANT1]).

PESTEL is een acroniem voor de belangrijkste factoren die de macro omgeving bepalen voor een firma of industrie: Politiek, Economie, Sociale ontwikkelingen, Technologie, Ecologie (milieu) en Legal (Wetgeving).

Telefonie

Breedband internet

-toegang Omroep

Consumentenmarkt voor elektronische communicatie

ontwikkelingen

Scenario ’s

Het five forces model van Porter wordt gebruikt om een specifieke industrie te beschrijven en maakt daarbij onderscheid in concurrentie van aanbieders, de macht van afnemers, de macht van

toeleveranciers, de dreiging van nieuwe toetreders en de dreiging van substitutie.

De onderstaande figuur toont de samenhang tussen de analyse van de macro-omgeving en de industrie-analyse. Industrie: •aanbieders • concurrenten • klanten Nationale / Internationale economie Technologie Sociale ontwikkelingen Ecologie (milieu) Wetgeving Politiek, overheid

Figuur 4 macro- en industrieanalyse [GRANT1]

De uitwerking van de macro-analyse middels PESTEL zal ingaan op die aspecten die direct op de onderhavige markten van invloed zijn.

Het five forces model van Porter neemt de krachten die de winstgevendheid van een industrie bepalen als uitgangspunt. Dit zijn:

• De waarde van het product of dienst voor de klant • De intensiteit van concurrentie

Het model van Porter is verder uitgewerkt in het onderstaande figuur.

Figuur 5 aspecten in het Porter's five-forces model [GRANT1]

De informatie die middels PESTEL en five forces in beeld wordt gebracht dient als bronmateriaal voor het uitwerken van de scenario's voor de komende vier jaar.

2.6.4 Van ontwikkelingen naar scenario's

De ontwikkelingen beschreven in de hoofdstuk 3 tot en met 7 vormen op zich nog geen scenario's. Voor scenarioplanning worden de ontwikkelingen binnen de hoofdstukken met elkaar in verband gebracht.

Voor het ontwikkelen van de in dit rapport beschreven scenario's is gestart met een inventarisatie van de meest invloedrijke ontwikkelingen op de beschouwde markten. Ontwikkelingen kunnen reeds gestarte trends zijn die een bepaalde richting aangeven, maar ook ontwikkelingen waarvan het onzeker is óf en in welke mate of richting ze zullen optreden. In literatuur over scenario-ontwikkeling ook wel "driving forces" genoemd. Hulpmiddel bij de inventarisatie is de indeling in PESTEL-factoren en de five forces van Porter. Voor iedere ontwikkeling is in het onderzoek gezocht naar indicatoren, bronmateriaal en ontwikkelrichting.

Allereerst worden in een gestructureerd creatief proces de belangrijkste relaties tussen ontwikkelingen aangebracht:

• Ontwikkeling1 vergroot / vertraagt / stimuleert / leidt tot / belemmert Ontwikkeling2.

Hierna worden de meest significante en/of onzekere ontwikkelingen gededuceerd, op basis van de vraag: welke ontwikkelingen hebben nog geen duidelijke richting en/of bepalen grote uitslagen in de inrichting van de beschouwde markt?

Concurrentie • Concentratie • Diversiviteit • Product differentiatie • Excess capaciteit en exit barrières • Kosten Kracht van leveranciers

Factoren die de kracht van de leverancier ten opzichte van de operator bepalen.

De factoren zijn dezelfde als bij afnemers.

Kracht van afnemers

Factoren die de kracht van de afnemer ten opzichte van de operator bepalen.

Prijs gevoeligheid

• Kosten van het product t.o.v. de totale kosten • Product differentiatie • Concurrentie tussen afnemers Onderhandelingsmacht • Grootte en concentratie van afnemers ten opzichte van aanbieders • Kosten van omschakelen

afnemers

• Informatie van afnemers

Kracht van afnemers

Factoren die de kracht van de afnemer ten opzichte van de operator bepalen.

Prijs gevoeligheid

• Kosten van het product t.o.v. de totale kosten • Product differentiatie • Concurrentie tussen afnemers Onderhandelingsmacht • Grootte en concentratie van afnemers ten opzichte van aanbieders • Kosten van omschakelen

afnemers

• Informatie van afnemers

Dreiging van substitutie

• Bereidheid van de afnemer tot substitutie

• Relatieve prijs en prestatie van het substituut

Dreiging nieuwe toetreders

Deze beperkte set van dominante factoren vormen de basis voor de scenario's en daarmee de assen van de 2x2 matrix waarin de scenario's worden geplot. De mogelijke uitersten van twee belangrijkste dominante factoren vormen tenslotte vier mogelijke scenario's per markt.

De keuze van de twee belangrijkste dominante factoren als basis voor scenario's leidt tot een sterke simplificatie: het lijkt immers of de overige ontwikkelingen er niet toe doen. De gedachte is echter dat de dominante factoren zo bepalend zijn dat daarmee ook de richting van de overige

ontwikkelingen wordt aangegeven (indien dit niet het geval is, zijn aannames nodig). De vier resulterende scenario's zijn aangevuld met "de officiële toekomst" dat wil zeggen de algemeen heersende opvatting over de verwachte richting waarin de (deel)markt zich de komende 3-5 jaar zal ontwikkelen. Dit betreft dus geen gepubliceerde mening van één specifieke aanbieder, analist of andere deskundige maar een algemeen beeld wat uit diverse publicaties, artikelen en meningen te destilleren valt.

O1

O3

O5

O4

O2

O1

O3

O5

O4

O2

O1

O3

O5

O4

O2

Figuur 6 proces van ontwikkelingen naar scenario's

2.7 Leeswijzer

Hoofdstuk 3 beschrijft de ontwikkelingen die van invloed zijn op de drie beschouwde markten tezamen.

In de hoofdstukken 4, 5 en 6 worden de ontwikkelingen beschreven per beschouwde markt, respectievelijk voor telefonie, breedbandinternettoegang en omroep. Om de leesbaarheid per beschouwde markt te vergroten is ervoor gekozen om in hetzelfde hoofdstuk ook de scenario's voor de beschouwde markt toe te lichten en de keuze voor het te modelleren scenario. Daarna wordt het gekozen scenario in detail toegelicht en kwantitatief uitgewerkt in consequenties voor marktgrootte, prijsontwikkeling en marktaandelen.

In hoofdstuk 7 wordt de consumentenmarkt voor elektronische communicatie als geheel beschouwd en in verband gebracht met de drie beschouwde markten.

3

Ontwikkelingen in de telecommunicatiemarkt

3.1 Inleiding

Zoals in hoofdstuk 2 aangegeven worden de ontwikkelingen in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie middels de PESTEL-analyse en het five forces model van Porter in beeld gebracht. In beide modellen is de opzet bij het beschrijven van een ontwikkeling als volgt: • Beschrijving van de ontwikkeling (wat)

• De hoofdrichting van de ontwikkeling (waarheen, kwalitatief)

• De impact van de ontwikkeling op de markten telefonie, omroep en breedbandinternettoegang (waarop en gewicht, kwalitatief)

• De belangrijkste parameters voor de sturing van de ontwikkeling (hoe). De parameter komt mogelijk terug als input of output variabele in het rekenmodel.

• Bronvermelding

De PESTEL-analyse zal meer de nadruk leggen op de algemene ontwikkelingen (binnen de telecomsector), het five forces model zal meer de nadruk leggen op de ontwikkelingen binnen de markt. Het is niet het doel om uitputtend te zijn, maar wel om relevante ontwikkelingen op hun impact op de consumentenmarkt voor elektronische communicatie te beschouwen.

De geschetste ontwikkelingen, richtingen en scenario's (beschreven in de volgende hoofdstukken) zijn voorgelegd aan 10 marktpartijen. Uit deze consultatie is een hoge mate van instemming verkregen van de marktpartijen. Van de 77 geschetste richtingen zijn er slechts 6 waar er een grote mate van verdeeldheid was of waar "oneens" de overhand had (zie bijlage C). De verkregen informatie uit de consultatie is verder verwerkt in de beschrijving van de ontwikkelingen en de scenario's; het gaat daarbij om de volgende zaken:

• De impact van glasvezel is volgens een aantal partijen op lokaal niveau groot, deze invalshoek is sterker belicht.

• De All IP strategie van KPN wordt door veel marktpartijen als bedreigend voor vrije marktwerking gezien, deze zienswijze is toegevoegd.

• Marktpartijen geven aan dat de muli-play propositie (dual play, triple play) zich ontwikkelt vanuit het basisaanbod van de aanbieder, niet vanuit breedbandinternettoegang. Deze zienswijze is toegevoegd.

• De bestaande infrastructuur in huishoudens van breedbandinternettoegang met computer gescheiden van de kabelaansluiting met televisie wordt door veel partijen als belemmering gezien voor innovatie en implementatie van nieuwe diensten en concepten. Deze zienswijze is toegevoegd.

3.2 Externe

ontwikkelingen

3.2.1 Politieke

ontwikkelingen

Innovatieplatform

De Nederlandse overheid zet hoog in op innovatie [website ministerie van Economische Zaken, Innovatieplatform]. Stimulering van ICT is onderdeel van deze focus op innovatie. De Rijksbrede ICT-agenda 2006-2007 formuleert een doelstelling op het gebied van toegang en diensten:

"Nederlanders kunnen tegen een met het huidige kostenniveau vergelijkbare prijs kiezen voor een substantieel snellere internetaansluiting en bijbehorende diensten."

Bron: website Ministerie van Economische Zaken

Concrete acties van de overheid zijn op dit moment niet zichtbaar; in dit rapport wordt er van uitgegaan dat deze focus op innovatie in het algemeen geen substantiële invloed op de consumentenmarkt voor elektronische communicatie heeft.

Stimulering van glasvezel

Er zijn een aantal steden die de uitrol en exploitatie van glasvezel tot aan huis -Fiber to the Home- (FttH) actief stimuleren. Er zijn elf steden die zich verenigd hebben in Stedenlink

[www.stedenlink.nl], om van elkaar te leren hoe stimulering van glasvezelprojecten plaats kan vinden zonder de EU-regels voor concurrentie geweld aan te doen. De huidige installed base van FttH is beperkt: het betreft enige duizenden huishoudens. Het succes van stimulering van FttH heeft grote invloed zowel op de consumentenmarkt voor elektronische communicatie als geheel als op de drie afzonderlijke markten. Parameters bij deze ontwikkeling zijn aantal glasvezelaansluitingen bij huishoudens, aantal en aard van EU- en OPTA-ingrepen bij stimulering van de glasvezelmarkt voor huishoudens (zie ook juridische ontwikkelingen hieronder).

Telewerken

In de huidige economische voorspoed neemt de filedruk toe. Tele- of thuiswerken komt daarmee terug in de belangstelling. Op dit moment is beleid en stimulering van telewerken een gemeentelijke of provinciale aangelegenheid (zie website Ministerie van Verkeer en Waterstaat). Verwacht wordt dat stimulering van telewerken een bescheiden invloed heeft op de toekomstige breedbandinternet-toegangsmarkt: de huidige markt voorziet bovendien al in behoorlijk mate in de vraag.

Veiligheid

3.2.2 Economische

ontwikkelingen

Economische ontwikkelingen die een belangrijke rol spelen in de totale consumentenmarkt voor elektronische communicatie zijn:

Economische groei

Economische groei is een belangrijke peiler voor elke marktontwikkeling. Het Centraal Plan Bureau (CPB) schat de economische groei voor de jaren 2008-2011 op 2% per jaar: hiervan is 0,3% arbeidsaanbodgroei en 1,7% productiviteitsgroei [CPB2]. Het CPB raamt de gemiddelde koopkrachtgroei in 2007 op 1,25%. De economische groei zal in de periode 2008 – 2011 circa 1,75% per jaar bedragen [CPB2]. Een deel van deze groei zal zich vertalen naar een toegenomen besteedbaar inkomen, naar verwachting 0,75% per jaar. De voorziene economische groei zal niet als invloedrijke parameter beschouwd worden: pas bij recessie of krimp zal er enige invloed merkbaar zijn in aanbod en afname.

Overnames en fusies

Op de Nederlandse consumentenmarkt voor elektronische communicatie zijn vele aanbieders actief. Er zijn echter maar een paar bepalende aanbieders van telecommunicatiediensten: er is feitelijk sprake van een oligopolie. KPN is overheersend in marktaandeel in zowel telefonie als

breedbandinternettoegang (via DSL). Drie grote kabelmaatschappijen (UPC, Casema en @home) hebben ruim 80% van de kabelmarkt in handen en domineren daarmee de omroepdistributie, en breedbandinternettoegang (via kabel); bovendien laten de kabelmaatschappijen een grote groei in telefonie via de kabel zien in 2006 [TNO1] waar KPN recent met InternetPlusBellen een succesvol aanbod tegenover zet.

De financiële prestaties van de grote partijen zijn relatief goed t.o.v. vergelijkbare in het buitenland opererende partijen; dit trekt investeerders. In het recente verleden is sprake geweest van geruchten over overname van KPN of fusie door KPN met een buitenlandse partij. Casema, Multikabel en @Home zijn recent overgenomen door dezelfde investeerders. De bewegingen rondom fusies en overnames zijn sterk van invloed op de aanbieders in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie. Belangrijke parameters zijn aantal marktpartijen en aantrekkelijkheid van telecompartijen in de economische markt.

Innovatie

Als gevolg van concurrentie en innovatie van technologie zijn de afgelopen jaren grote stappen gemaakt in de omvorming van de telecommunicatienetwerken waarmee de diensten worden aangeboden. Deze nieuwe generatie netwerken (of next generation networks, NGN) bieden de operators het voordeel van een kosteneffectieve exploitatie maar vragen tegelijkertijd om grote investeringen. Groei van de consumentenmarkt voor elektronische communicatie als geheel en de verschuivingen binnen de beschouwde markten zijn mede bepalend voor het tempo waarmee de vernieuwing zal plaatsvinden. De vernieuwing zal leiden tot lagere operationele kosten, een competitiever aanbod en lagere prijzen.

3.2.3 Sociale

ontwikkelingen

Belangrijke sociale ontwikkelingen voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie zijn:

Individualisering

De trend naar meer individualisering zet door: er is een groei in het aantal 1-persoonshuishoudens, en in meerpersoonshuishoudens groeit het aantal individueel beschikbare systemen voor telefonie, TV en internet (PC's) [CBS1 en 2]. Dit alles vergroot de vraag op elk van de drie markten.

Demografische gegevens zijn van grote invloed op de consumentenmarkt voor elektronische communicatie: aantallen huishoudens, samenstelling van huishoudens en leeftijdsopbouw van huishoudens.

Sociale verwachtingen

In Nederland past het hebben van een telefoonaansluiting (vast of mobiel) in de sociale

verwachting: iedereen verwacht dat iemand telefonisch te bereiken is. Dit geldt ook voor het bezit van een TV, en binnen specifieke bevolkingsgroepen (bijvoorbeeld gezinnen met tieners,

telewerkers, of twintigers en dertigers) ook voor een breedbandinternetaansluiting [CBS1]. Hier zijn de hierboven genoemde demografische gegevens van belang.

Invloed van de digitale generatie

De leeftijdsopbouw van de bevolking zal in de komende vier jaar tijd niet ingrijpend veranderen, de invloed van de digitale generatie echter wel. Met een gemiddelde leeftijdsverwachting van 82 jaar (mannen circa 80 jaar, vrouwen circa 84 jaar) zal in de komende 4 jaar het aantal (bijna) digibeten met circa 5% van de bevolking afnemen en de (productieve) digitale generatie met circa 5% van de bevolking toenemen [CBS1]. Dit zal zonder meer zijn weerslag hebben op de ontwikkeling van de vraag naar met name breedbanddiensten en mobiele diensten inclusief spraak en beeld.

Belangrijkste parameters: vraag naar mobiele telefonie, vraag naar breedbandinternet en breedbanddiensten waaronder VoIP.

De digitale kloof

De digitale kloof ontwikkelt zich op twee assen. De eerste is de welvarendheid van mensen die bepaalt wat ze zich thuis kunnen veroorloven. De tweede is de toegang tot automatisering op werk of school zodat vaardigheden zich ontwikkelen [DELO1]. Als gevolg van de economische groei is reeds aangegeven dat het besteedbaar inkomen een kleine groei laat zien. Ook de

3.2.4 Technische

ontwikkelingen

De volgende technologische ontwikkelingen in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie spelen een rol in de periode 2007-2011:

Next Generation Networks

Infrastructuur, technologische standaarden voor IP-telefonie en IP TV maken het mogelijk om op basis van een IP-netwerk meerdere diensten te bieden. Een dergelijk netwerk wordt ook wel Next Generation Network genoemd.

KPN heeft als marktleider telefonie en breedbandinternettoegang gekozen voor een NGN-strategie (de All IP-strategie [KPN1 en 2]). In deze strategie zullen alle diensten (telefonie, internet, TV) gebruik maken van dezelfde netwerktechnologie. Dit heeft grote gevolgen voor:

• De aansluiting van huishoudens en de geleverde diensten: de huidige

telefonie/internetaansluiting evolueert tot een telefonie-, internet- en TV-aansluiting. Bovendien zijn speciale (betaal-)TV-kanalen mogelijk.

• Netwerkinfrastructuur en het beheer daarvan: de klassieke KPN-netwerkstructuur wordt sterk vereenvoudigd, waardoor het aantal te beheren elementen afneemt (en daarmee de kosten); bovendien behelst de uniforme netwerktechnologie een lagere beheerlast dan de conventionele technieken. De operationele netwerkkosten van KPN zullen naar verwachting dalen. KPN verwacht deze strategie in 2010 geïmplementeerd te hebben.

Ook kabelmaatschappijen volgen deze strategie en kiezen voor een NGN op basis van IP. Zij stimuleren het gebruik van digitale TV-ontvangst met aanvullende pakketten, en bieden telefonie (op IP gebaseerd) en breedbandinternettoegang [jaarverslagen kabelmaatschappijen].

De NGN-ontwikkeling is van groot belang voor de markt. De echte invloed van NGN is echter niet als externe ontwikkeling te kenschetsen, maar als concurrentiekracht (zie 3.3).

Mobiele diensten

De afgelopen jaren is de opkomst van draadloze netwerken voor communicatie zeer sterk geweest. Middels draadloze netwerken worden telefoniediensten, maar ook internettoegangsdiensten geboden. Door de komst van meer breedbandige draadloze communicatienetwerken (HSDPA, UMTS) is ook de toegang tot videobeelden binnen bereik gekomen. De komst van DVB-H zal voor de verspreiding van videobeelden een impuls betekenen.

Geen grote grensverleggende ontwikkelingen

NGN en de ontwikkeling van mobiele diensten dienen als technologische trends gezien te worden; ze zijn echter al enige jaren zichtbaar. Buiten de genoemde technologische trends zijn er geen grensverleggende technologieën zichtbaar die het telecomlandschap zeer sterk zullen beïnvloeden.

3.2.5 Ecologische

ontwikkelingen

3.2.6 Juridische

ontwikkelingen

De volgende juridische ontwikkelingen zijn van invloed op de totale consumentenmarkt voor elektronische communicatie:

Toegangsregulering voor kabelmaatschappijen

Kabelmaatschappijen hebben een regionaal monopolie op het gebied van toegangsinfrastructuur (i.e. kabel) en de daarop beschikbare diensten (TV-aanbod, telefonie en internettoegang); in analogie van het KPN-toegangsnetwerk is een verdeling in markten voor infrastructuur (de kabel zelf), toegangstechnologie (te vergelijken met de DSL-markt) en diensten (TV, internettoegang en telefonie) mogelijk. De uitwerking van een toegangsverplichting voor doorgifte van diensten, naar analogie van de KPN verplichtingen, kan van zeer grote invloed zijn op de consumentenmarkt voor elektronische communicatie als geheel. Belangrijkste parameters zijn EU-aanwijzingen en OPTA-regulering.

Vervlechting van diensten en infrastructuur

Er zijn twee tegenstrijdige ontwikkelingen op het gebied van vervlechting van diensten en

infrastructuur. In dit rapport hanteert VKA het begrip vervlechten (ontvlechten) voor de bundeling bij één aanbieder van de infrastructuur én de diensten die over de infrastructuur worden aangeboden. Bij ontvlechting wordt Internet als de drager voor de diensten gebruikt. Het begrip (ont)bundeling wordt in dit rapport gehanteerd voor bundeling (aanbod en afname) van de diensten telefonie, breedband internet en omroep bij één aanbieder.

In de geest van haar oprichting (internet als vrijplaats) biedt XS4All veel van haar diensten als losse onderdelen aan: zo is het mogelijk om een VoIP-abonnement te hebben bij XS4All zonder een internetaansluiting van XS4All. Dit is een voorbeeld van volledige ontvlechting van toegang en diensten.

Aan de andere kant van het spectrum vindt juist vervlechting plaats: Tele2/Versatel bood enige tijd geleden exclusief voetbal en reeds uitgezonden TV-programma's (in plaats van gebruik van de eigen video/DVD-recorder opnamen) aan. Kabelmaatschappijen bieden unieke pakketten die alleen bij hen verkrijgbaar zijn. Ook in de VS zijn ontwikkelingen waarin content (bijvoorbeeld Disney Studio's) vervlochten wordt met een DSL-abonnement. Dit betreft vervlechting van infrastructuur en (aanvullende) diensten. Een aardig voorbeeld van vervlechting is te zien in de markt voor content, waarbij Apple met haar winkel iTunes en haar speler iPod door de consumentenbond van

koppelverkoop wordt beticht. De bond heeft intussen, in navolging van een aantal andere Europese landen, een klacht bij de nationale mededingingsautoriteit (in Nederland de NMA) neergelegd. Een belangrijke vraag is wat de regelgever (OPTA, NMa of EU) met vervlechting doet in de

komende jaren. Maatregelen op het gebied van vervlechting van diensten en infrastructuur zijn zeer ingrijpend voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie. Belangrijkste parameters zijn EU-aanwijzingen en NMa- of OPTA-regulering.

Glasvezelstimulering

Europese Commissie naar de rol van de Gemeente Amsterdamse bij het project Citynet De groep Stedenlink, steden met plannen voor de introductie van glasvezel voor zakelijke toepassing en/of consumenten [www.stedenlink.nl], is mede ontstaan door deze onduidelijkheid in EU-regels.. Recent stemde de Tweede Kamer in met een amendement in het kader van het wetsvoorstel tot aanpassing van hoofdstuk 5 Telecommunicatiewet, waarin gemeenten wordt verboden om telecommunicatienetwerken en –diensten aan te bieden en eventuele deelnemingen aan strikte voorwaarden wordt gebonden [EZ5].

Overigens zijn er een aantal private ondernemingen die de aanleg van glasvezelnetwerken voortvarend oppakken.

3.3 Marktontwikkelingen

3.3.1 Concurrentie

De volgende ontwikkelingen zijn van belang: Bijna verzadigde markt

De markt voor zowel telefonie als omroep is verzadigd: vrijwel iedereen die een aansluiting wil heeft er ook daadwerkelijk één; bovendien ligt het bereik (aantal mogelijk aan te sluiten huishoudens) boven de 90%. Voor aansluitingen voor breedbandinternettoegang nemen de groeicijfers langzaam af; de penetratie bedraagt 52% van de huishoudens [CBS1]. In deze markt stagneert de groei [TNO1]; groei komt uit veelal demografische ontwikkelingen. Gegeven de ontwikkeling naar NGN ligt productverbreding (bundeling) en prijsconcurrentie voor de hand in deze bijna verzadigde markt. Bundeling

NGN verschaft aanbieders de mogelijkheid om vanuit bestaande diensten nieuwe diensten uit een andere, voorheen gescheiden, markt toe te voegen. Het netwerk van de aanbieder wordt geschikt om de bestaande en nieuwe diensten als één pakket bij de consument te brengen (bundeling). Zo biedt NGN KPN de mogelijkheid om televisie tezamen met telefonie en breedbandinternettoegang af te nemen. De ontwikkeling neigt naar een uniforme markt, waarbij de oorspronkelijke dienst van de aanbieder de basisdienst vormt (bijvoorbeeld omroep in het geval van de kabelaanbieder) en waarbij nieuwe diensten als telefonie en breedbandinternettoegang als opties kunnen worden toegevoegd. Het succes van bundeling bepaalt het aantal spelers in de markt, marktverdeling en prijzen; de vraag naar gebundelde diensten is een belangrijke parameter.

Financiële kracht

In de bijna verzadigde consumentenmarkt voor elektronische communicatie komt concurrentiekracht mede aan op financiële slagkracht. De verhouding omzet KPN en omzet van alle

kabelmaatschappijen is scheef; deze is in 2004 8:1 [VECAI1]4_{. KPN heeft dus veel te verliezen, en}

daarmee tegelijk veel geld om in te zetten op concurrentie. Bovendien stoot KPN vastgoed af, waardoor geld vrijkomt voor het NGN [KPN3]. Deze financiële slagkracht is zeer bepalend voor het

4 _{Vanwege het ontbreken van recentere publicaties is een actueler getal niet te geven. Het is echter niet te}

uiteindelijk slagen van netwerk- en productinnovatie. Belangrijkste parameters zijn: verhouding van omzetten en marges van de grootste marktpartijen, bereidheid van investeerders om te investeren in telecom. De financiële slagkracht heeft sterke relaties met fusies en overnames uit de externe ontwikkelingen (economische ontwikkelingen).

Consolidatie

Er zijn vele partijen actief, maar er zijn slechts enkele gezichtsbepalende partijen in de

consumentenmarkt voor elektronische communicatie. De meeste kleine partijen hebben krappe financiële marges [KPMG2]. KPN heeft in de afgelopen jaren een aantal partijen overgenomen (o.a. Freeler en binnenkort mogelijk ook Tiscali). Ook kabelmaatschappijen werken aan samenwerking, of worden in geval van Casema, Multikabel en @Home door één investeerdersgroep gekocht. Deze consolidatie is van groot belang voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie, met name waar het overnames en fusies door grote aanbieders betreft.

Marketingkracht

Nu aanbieders met nieuwe producten komen is het van belang om snel een reputatie te vestigen. Dit gebeurt enerzijds door het leveren van afdoende kwaliteit in techniek, beheer van de techniek, en de service ("het moet het doen"); anderzijds speelt de communicatiekracht van partijen een rol, evenals het handig gebruik maken van free publicity (hoog scoren in vergelijkende onderzoeken, en items in TV-programma's als Radar en Kassa vermijden). Marketingkracht en reputatie zijn van groot belang in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie en vertalen zich in marktaandeel van nieuwe producten en prijs.

Mits financiële kracht en marketingkracht het toestaan, kan een aanbieder de markt pogen te domineren door bij alle abonnees apparatuur met zowel een "telefoniestekker, TV-stekker als internet-stekker" te plaatsen: het biedt uniformiteit (en daarmee lage operationele kosten), en vergemakkelijkt upselling (meer verkopen van eigen producten bij bestaande klanten).

3.3.2 Afnemers

Afnemers kennen hun eigen dynamiek in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie. Belangrijke ontwikkelingen zijn:

(Ont)bundeling

De mate waarin afnemers geïnteresseerd zijn in bundels bepaalt een groot deel van het succes van bundeling door aanbieders. Productkwaliteit (in techniek, beheer of service) is mede bepalend voor het vertrouwen van consumenten in gebundelde producten. Attractieve prijsmodellen stimuleren echter het gebruik van één pakket, met één servicenummer en één rekening. Ondoorzichtigheid van de markt en onbekendheid met techniek maakt dat de consument terughoudend is met wijzigingen [KPMG1]. Uit onderzoek [EIM1] blijkt gemak de belangrijkste motivatie te zijn gevolgd door kortingen en beste prijs-kwaliteit verhouding. De mate waarin consumenten bundeling accepteren is van grote invloed op de marktverdeling en het aantal aanbieders.

Eenvoud van overstappen

vlekkeloos gaat. Vertrouwen en gemak zijn hier de sleutelwoorden. De mate waarin de aanbieders er in slagen om overstappen eenvoudig en foutloos te maken (vooral een zaak van uitvoering) bepaalt voor een groot deel de veranderlijkheid van de marktaandelen in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie.

Keuzevrijheid

De consument krijgt steeds meer keuze uit oplossingen en aanbieders, dit zet het aanbod van de individuele aanbieder onder druk [KPN3]. Ook de komende periode nemen de keuzemogelijkheden verder toe, de consument krijgt meer te kiezen. Dit zet prijs onder druk en maakt de klant minder trouw. Belangrijkste parameters: marge, churn (de mate waarin afnemers de ene aanbieder inruilen voor een andere).

Lock-in

Keuze van gebundelde diensten bij één aanbieder lijdt tot grotere trouw (dus afname van macht) van consumenten [KPN3]. Uit onderzoek is gebleken dat steeds meer consumenten gebundelde diensten afnemen, een trend die wellicht de komende jaren doorzet waarmee de mobiliteit van de consument afneemt. Belangrijkste parameters: prijs, marge, churn.

3.3.3 Leveranciers

De leveranciers van apparatuur, (internet)content en TV-kanalen zijn mede bepalend voor de ontwikkelingen van de beschouwde markten.

Leveranciers van netwerkoplossingen

Vooral voor uitrol van nieuwe technologieën is er een grote afhankelijkheid van een kleine set van leveranciers [KPN3] die niet altijd aan alle eisen en wensen kunnen voldoen. De invloed die hiervan uitgaat richt zich met name op kosten en time to market. Doordat alle aanbieders gebruik maken van dezelfde leveranciers zal er geen rol van betekenis uitgaan voor deze analyse.

3.3.4 Substituten

De invloed van mobiele toepassingen van telefonie, breedbandinternettoegang en omroep wordt bij elk van de beschouwde markten behandeld.

3.3.5 Toetreders

Er zijn ontwikkelingen die mogelijk nieuwe toetreders op de consumentenmarkt voor elektronische communicatie zullen introduceren:

Contentproviders

Google en Disney zijn voorbeelden van content providers die de consumentenmarkt voor

Buitenlandse investeerders

4 De

telefoniemarkt

4.1 Inleiding

De markt voor consumententelefonie is bijna een eeuw zeer overzichtelijk geweest met één aanbieder en één dienst. Op dit moment zijn er vele aanbieders actief op verschillende

infrastructuren. Onderstaande figuur geeft een overzicht van de relatie tussen infrastructuren en diensten.

Figuur 7 drager, techniek en diensten voor telefonie

Na jaren van een zeer hoge penetratiegraad (>95% huishoudens) daalt het aantal

telefonieaansluitingen als gevolg van de mobile only ontwikkeling: 1,1 miljoen huishoudens

beschikken niet over een vaste telefoonaansluiting (PSTN dan wel IPT), maar bezitten alleen één of meer mobiele telefoons [KPN4].

In tarifering was het gebruikelijk om per minuut of seconde te betalen voor een gesprek, maar belbundels en vaste maandelijkse bedragen voor alle gesprekken naar vaste toestellen (eventueel gecombineerd met bepaalde tijdstippen zoals weekends) komen steeds meer voor.

4.2 Externe

ontwikkelingen

Voor telefonie zijn specifieke juridische ontwikkelingen van belang, alle overige voor de telefonie markt relevante macro-ontwikkelingen zijn aan de orde gekomen in paragraaf 3.2.

4.2.1 Juridische

ontwikkelingen

Op juridisch vlak spelen de volgende items: IPT regelgeving

OPTA kiest voor kansen voor nieuwe technologie [OPTA10] en ziet op basis van zorgvuldige analyse voorlopig af van strenge regulering van IPT. Op dit moment maakt de markt voor IPT een

sterke ontwikkeling door met diverse IPT aanbieders via DSL en via de kabel. Belangrijke parameters zijn marktverdeling, prijzen en marges.

IPT concurrentie op de kabel

De kabelnetwerken zijn gesloten netwerken dat wil zeggen de kabelmaatschappij is naast aanbieder van de infrastructuur tevens de aanbieder van de telefoniedienst over de kabel. De kabel zou open kunnen zijn voor andere telefonieaanbieders (er zijn geen technische belemmeringen) waardoor de consument nieuwe keuzes krijgt. Daarmee zou met het kabelnetwerk een vergelijkbare situatie ontstaan als nu op het KPN netwerk. De markt zal dit echter niet vanzelf regelen. Indien deze open situatie op de kabel gewenst is dan zal deze moeten worden afgedwongen.

4.3 Marktontwikkelingen

4.3.1 Concurrentie

Transitie van PSTN naar IPT

Sinds 2005 hebben met name de kabelaanbieders klanten met IPT weten te winnen. In de periode 2003-2005 is het aantal PSTN-aansluitingen van consumenten gedaald van 5,6 miljoen naar 5 miljoen [TNO1]. In het derde kwartaal van 2006 is dit aantal verder gezakt naar 4,3 miljoen [KPN4]. In 2005 had UPC een marktaandeel met IPT van 64% van het aantal IPT aansluitingen, Casema 15%, @Home 9% en Multikabel 8% [TNO1]. KPN had in 2005 slechts een marktaandeel van 4%. In het eerste kwartaal van 2006 was dat 10% en in het 3de kwartaal van 2006 is het inmiddels gestegen tot 25% van in totaal 1,3 miljoen IPT aansluitingen [KPN4]. De PSTN-aansluitingen van KPN zullen afnemen te gunste van IPT van diverse aanbieders waaronder KPN zelf. Belangrijkste parameters: vraag naar vaste telefonie, prijs PSTN/ISDN versus IPT.

Verdediging van PSTN

Ondanks het feit dat KPN zelf aanbieder is van IPT verdedigt KPN de afnemende PSTN markt wel degelijk [KPN3]. Met flatfee, belbundels en feefree perioden (BelPlus, BelVrij) tracht KPN de huidige bellers te behouden. Ook de komende jaren is KPN van plan deze markt te verdedigen en claimt daar in de afgelopen tijd succesvol mee te zijn geweest. Op de langere termijn dringt de vraag zich op of het restant van PSTN aansluitingen omgezet gaat worden naar IPT. Voor de consument maakt het niet uit; tenslotte functioneren IPT en PSTN op dezelfde manier en met dezelfde randapparatuur. Voor KPN kan de transitie naar IPT een belangrijke besparing op de beheerlasten betekenen. Belangrijkste parameters: vraag naar vaste telefonie, prijs van PSTN versus IPT. Bundeling

Bundeling is al uitgebreid besproken in de ontwikkelingen die gelden voor alle markten. Bundeling heeft specifiek voor de telefoniemarkt tot gevolg dat veel consumenten de PSTN-aansluiting van KPN opzeggen en overgaan naar een IPT-aansluiting van een concurrerende aanbieder of KPN zelf. Daarnaast lijkt telefonie in prijs een marginaal deel uit te maken van bundels, waardoor bij consumenten de perceptie kan ontstaan dat telefonie gratis is in bundels. Onder druk van bundeling wordt telefonie een vanzelfsprekend product bij breedbandinternettoegang en TV, met voor

4.3.2 Afnemers

De macht van de afnemers (consumenten) wordt, naast de algemene ontwikkelingen voor de drie markten, bepaald door de volgende ontwikkelingen:

Kwaliteitsperceptie

In de huidige markt heeft PSTN/ISDN een zeer hoog gepercipieerd kwaliteitsniveau; IPT heeft te lijden gehad onder technisch falen bij de introductie door vele partijen. Toch groeit, ondanks een lagere kwaliteit, het aantal IPT-aansluitingen; de lagere kwaliteit (in gesprekskwaliteit en beschikbaarheid van de dienst) wordt geaccepteerd door de brede aanwezigheid van mobiele telefonie als alternatief. Alleen een zeer slechte kwaliteit van IPT zal invloed hebben op de verdeling IPT-PSTN/ISDN; het is niet te verwachten dat deze verdere kwaliteitsverslechtering zich zal voordoen.

Conventionele telefoon

Het bestaande vaste telefoontoestel is hét middel om te telefoneren (PSTN en IPT); speciale Skype, IP-telefoons (SIP-toestellen) of hybride toestellen (zoals van Siemens, waarmee PSTN- en Skype-bellen mogelijk is) vinden in de brede telefoniemarkt nog weinig aftrek, mede omdat consumenten niet bereid zijn om te investeren in een nieuw toestel. Naar verwachting handhaaft daarom het conventionele telefoontoestel haar positie en gaat er van VoIP geringe druk uit (zie ook substituten). Ontwikkeling van verkeersdiensten

Ten aanzien van verkeersdiensten speelt het telefoonverkeer van consumenten een bescheiden rol ten opzichte van het zakelijk telefoonverkeer. In 2005 was van de 3,8 miljard euro omzet van KPN in verkeersdiensten circa 0,6 miljard voor rekening van de consument [KPN3]. KPN is op dit moment de leidende marktpartij op alle verkeersdiensten. In het eerste kwartaal van 2006 waren de

marktaandelen van KPN >65% lokaal verkeer, >60% nationaal verkeer, >65% vast-mobiel en >40% voor internationaal verkeer [KPN3]. Met de dalende tarieven voor telefoonverkeer gedreven door IPT is Carrier PreSelect (CPS) voor de consument minder belangrijk geworden. Daarnaast behoort CPS bij het overgaan naar IPT tot het verleden. VoIP (zoals Skype) zal voor internationaal bellen voor de consument wel een rol spelen; deze ontwikkeling zal aan de orde komen bij substituten. Het gebruik van de vaste telefoonlijn voor internet (inbellen) toont al jaren een significant dalende trend. In 2002 gebruikte nog 51% van de huishoudens de vaste telefoonlijn om te internetten, in 2006 is dat nog maar 14% [CBS1]. Naar verwachting zal deze trend doorzetten. De marktaandelen voor verkeersklassen BInnen BAsisgebied (BIBA) en BUiten BAsisgebied (BUBA) zijn in de nabije toekomst niet meer relevant vanwege de toepassing van flatfee; de verkeersklassen Vast-Mobiel en Buitenland zijn echter wel van belang.

4.3.3 Leveranciers

Conventionele techniek sterft uit

Leveranciers steken weinig R&D meer in netwerkcomponenten voor conventionele

4.3.4 Substituten

Instant messaging

Mondelinge communicatie tussen mensen blijft essentieel, in die zin zal de wereld de komende vier jaar niet wezenlijk veranderen. De rol van telefonie daarin verandert echter wel: MSN biedt

mogelijkheden tot spraak- en videocommunicatie, en tussen spelcomputers (bijvoorbeeld Xbox) kan een spraakverbinding opgezet worden om tijdens het gamen met elkaar te praten.

Instant messaging is het palet van mogelijkheden om met elkaar op afstand te communiceren: email, chat, blogs en ook vaste en mobiele telefonie. Het gebruik van instant messaging diensten zal naar verwachting de komende tijd toenemen. Vooral de digitale generatie zal van deze diensten gebruik maken. Instant messaging vormt zowel een substituut voor als een aanvulling op telefonie. Instant messaging heeft een beperkt effect op het gebruik van vaste telefonie.

Belangrijkste parameter: gebruik van instant messaging. VoIP

Skype is de bekendste exponent van VoIP. VoIP biedt telefoniefunctionaliteit met een (vaak) lagere gesprekskwaliteit, maar meer flexibiliteit (wereldwijd bereikbaar mits er een internetaansluiting is) en hele lage kosten. Nadelen van VoIP zijn het gebruik van de PC (deze moet aan staan) of gebruik van speciale apparatuur (zoals Siemens en Philips telefoontoestellen). De komende periode is het niet te verwachten dat de positionering van het zeer goedkope VoIP wezenlijk verandert.

Belangrijkste parameter: gebruik van VoIP. Mobiel

Het aantal mobiele aansluitingen in Nederland is tussen 2004 en 2006 nauwelijks gewijzigd en ligt nagenoeg op17 miljoen aansluitingen. In dezelfde periode is het aantal mobile only huishoudens gestegen van 700.000 in 2004 tot 1,1 miljoen in het eerste kwartaal van 2006 [KPN4]. Het aantal vaste telefoonaansluitingen is gedaald van 5,8 miljoen naar 5,5 miljoen [OPTA9]. De keuze om de vaste telefoonaansluiting op te zeggen is vooral ingegeven door de kosten van de vaste

telefoonaansluiting bovenop de al aanwezige mobiele telefoon. Bovendien zijn er tariefstructuren (bijvoorbeeld home zoning van T-Mobile en KPN's MobielThuis) die mobiel bellen in tarief gelijk stellen aan een vaste aansluiting. Voor de komende jaren is de verwachting dat substitutie van vast naar mobiel gestaag zal doorzetten. Parameters: vraag naar vaste telefonie, vraag naar mobiele telefonie.

4.3.5 Toetreders

4.4

Scenario's voor de telefoniemarkt

4.4.1 Toelichting

In deze paragraaf worden de scenario's voor de periode 2007-2010 toegelicht voor de markt van vaste telefonie, afgeleid uit de ontwikkelingen in hoofdstuk 3 en de voorgaande paragrafen. De ontwikkelingen in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie en binnen de drie beschouwde markten grijpen op elkaar in, versterken elkaar of werken elkaar tegen in de verdere vorming van de markten. In de uitwerking om tot scenario's te komen zijn de belangrijkste krachten in beeld gebracht met daarin een richting waarin de kracht werkt. Hoewel het geheel een

gecompliceerd systeem vormt (en zeker niet uitputtend is in de beschrijving van dat systeem) is er een aantal "brandpunten" aan te wijzen waar ontwikkelingen samenkomen en die zo belangrijke richtingen bepalen.

De vier resulterende scenario's zijn aangevuld met "de officiële toekomst" dat wil zeggen de algemeen heersende opvatting over de verwachte richting waarin de (deel)markt zich zal ontwikkelen. Dit betreft dus geen gepubliceerde mening van één specifieke aanbieder, analist of andere deskundige maar een algemeen beeld wat uit diverse publicaties, artikelen en meningen te destilleren valt. "De officiële toekomst" wordt dus ook bepaald door berichtgeving die ingaat op een actuele hype!

4.4.2 Scenario's

De volgende overwegingen om te komen tot scenario's spelen in de telefoniemarkt: Transitie van PSTN naar IPT

Het eerste brandpunt zijn de ontwikkelingen rond IPT en PSTN weergeven in Figuur 8. Het zwarte blok met daarin PSTN en IPT vormt de markt voor vaste telefonie. Er zijn krachten die de

ontwikkeling binnen de markt voor vaste telefonie beïnvloeden en er zijn krachten die de markt als geheel beïnvloeden. Vraag naar PSTN Vraag naar IPT verlaagt Prijs van PSTN Prijs van IPT ALL IP van KPN Technische innovatie Betrouw-baarheid IPT (int’l) concurrentie (met KPN) Loslaten regulering vaste tlf. EU-richtlijnen (un)bundling van diensten Aanbod spraak-diensten Ondoor-zichtigheid spraak-markt Digitale kloof Gewijzigde bevolkings-opbouw Kennis bij consumenten verkleint Le_id t to_t verla agt versterkt vergroot ve_rg ro ot versterkt be_le m m er_en Leidt tot ve rg_ro ot vergroot verlaagt vergroot Houdt in stand remt Leidt tot

In Figuur 8 is te zien hoe een aantal krachten met name versterkend werkt in de ontwikkeling en vraag van IPT. Prijsontwikkeling, technische ontwikkeling en groei van kennis bij de consument zijn voorbeelden van deze krachten. Sommige ontwikkelingen werken zowel positief voor IPT als voor PSTN, bijvoorbeeld de uitrol van het All IP netwerk van KPN. De gedachte daarbij is dat de lagere kosten die KPN realiseert door convergentie op het transportnetwerk ook doorberekend zullen worden in de prijzen voor PSTN. De dominante richting is evenwel de verdere opmars van IPT. VoIP groeit

Het volgende brandpunt is de krachtenontwikkeling rond VoIP, weergegeven in Figuur 9. De dominante richting is hier minder duidelijk aanwezig dan in het geval van IPT. Toename in het gebruik van VoIP zou kunnen leiden tot versterking van substitutie en zo tot het verkleinen van de vraag naar vaste telefonie.

Vraag naar PSTN

Vraag naar IPT

verlaagt (un)bundling_van diensten Aanbod spraak-diensten Ondoor-zichtigheid spraak-markt Digitale kloof Gewijzigde bevolkings-opbouw Acceptatie on line diensten Kennis bij consumenten substitutie economische groei Spraak bij beeld, data, IM Vraag naar VoIP Lage prijs VoIP Hogere kwaliteit VoIP verlaagt Ve rste rkt be_ho efte vergroot verkleint Leidt tot versterkt Leidt tot versterkt versterkt verste rkt versterkt versterkt

Leidt tot Leidt tot

Leidt tot versterkt

Figuur 9 ontwikkelingen en richtingen van krachten rond VoIP

Of VoIP zich daadwerkelijk als substituut zal ontwikkelen hangt van een aantal factoren af. De kwaliteit van de VoIP dienst is een belangrijke factor. Maar ook de acceptatie van nieuwe diensten door consumenten en als gevolg daarvan de combinatie van gebruik van instant messaging. VoIP zal de komende jaren meer gebruikt gaan worden. De digitale generatie zal in dit type gebruik een belangrijke rol spelen. De digitale generatie is echter voor een huishouden vaak niet degene die de rekening betaalt en die de voorzieningen bepaalt. Het zal daarom in een belangrijk deel van de huishoudens gaan om aanvullend gebruik op de vaste telefoonlijn. Naar verwachting zal VoIP leiden tot een bescheiden daling van het aantal vaste aansluitingen.

Mobiele telefonie neemt terrein

Vraag naar PSTN Vraag naar IPT verlaagt substitutie economische groei Toename beeld en data diensten Vraag naar mobiele diensten Dalende prijs mobiele telefonie verlaagt Le id t to_t ve rste rkt versterkt Technische innovatie versterkt versterkt

Figuur 10 ontwikkelingen en richtingen van krachten rond mobiele telefonie

De vraag naar mobiele diensten wordt vooral ingegeven door de ontwikkelingen op het gebied van datadiensten. Zoals in paragraaf 4.3. aangegeven, is het aantal mobiele aansluitingen al drie jaar redelijk stabiel. De prijsontwikkeling van mobiele telefonie in relatie tot de prijsontwikkeling van IPT en PSTN zal een bepalende factor zijn in de beslissing van de consument over de vaste aansluiting. Omdat het prijsniveau van een vaste telefoonaansluiting inmiddels tussen €10,- en €14,- per maand ligt zal de kracht aanwezig doch mild zijn. De komende jaren zal er een toename van mobile only huishoudens zijn, er is echter geen significante toename te verwachten in de snelheid waarmee deze vorm van substitutie plaats vindt (en het aantal vaste aansluitingen afneemt)

Bovenstaande alinea's geven de belangrijkste ontwikkelingen en richtingen aan, samen te vatten als substitutie en transitie. In bijlage B1 is het volledige overzicht van samenhangende krachten te vinden.