FLANDERS INVESTMENT & TRADE MARKTSTUDIE
FOTONICA SECTOR
IN DUITSLAND
FOTONICA SECTOR IN DUITSLAND
Maart 2016
Flanders Investment and Trade Jägerstraße 52-53
D-10117 Berlin Tel: +49 30 20 64 25 02 Fax: +49 30 20 64 25 25 berlin@fitagency.com
De Duitse Fotonica | maart 2016 3
INHOUD
INLEIDING ... 4
DE FOTONICA SECTOR IN DUITSLAND ... 6
Omzet, sectoren ... 6
Verenigingen/Netwerken ... 9
Research & Development ... 13
Firma’s ... 15
Beurzen en Congressen ... 16
Links ... 17
INLEIDING
Photonics (Fotonica), de technologie van het licht, werd, vanwege de unieke eigenschappen van licht, in 2010 door de Europese Unie benoemd tot 1 van de 6 sleuteltechnologieën (Key Enabling Technologies) voor de 21ste eeuw. De andere 5 zijn: industrial biotechnology, advanced materials, advanced manufacturing techniques, micro- and Nano electronics and nanotechnology.
De Verenigde Naties hebben 2015 uitgeroepen tot International Year of Light (IYL2015) om de wereld meer inzicht te doen krijgen van het belang van optische technologieën als oplossing voor wereldwijde uitdagingen op vlak van energie, communicatie, gezondheid, ...
Photonics/Fotonica is een wetenschappelijke/technische discipline die zich bezighoudt met de wisselwerking tussen licht (fotonen) en elektronen (electronica). Licht, dat over enkele bijzondere kenmerken beschikt (zoals focusmogelijkheid, snelheid, ...) wordt omgezet in electriciteit (en andersom). Het is het fundamenteel, toegepast en industrieel onderzoeks- en ontwikkelingsdomein dat de uitzonderlijke eigenschappen van licht onderzoekt en aanwendt om wetenschappelijk, technologisch en industrieel te innoveren. De belangrijkste voordelen van photonics zijn dan ook snelheid en het zeer lage energieverbruik.
Het is een van ’s werelds meest dynamische sectoren met een geschatte jaarlijkse marktgroei van 6,5%.
Volgens het European Technology Platform Photonics21 (www.photonics21.org) wordt verwacht dat de wereldmarkt van fotonica een totale marktwaarde van € 615 miljard zal hebben in 2020.
Fotonica is een drijvende kracht voor innovatie overal om ons heen: van communicatie en informatica, gezondheidszorg (medische diagnose, laboratoriumtechnieken) en hoogwaardige maakindustrie, verlichting (LED’s en OLED’s), fotovoltaïsche zonne-energie (zonnecellen) tot alledaagse producten zoals beeldschermen, projectoren, dvd-spelers, Blu-ray discs, smartphones, computers, ... Ook in
De Duitse Fotonica | maart 2016 5
domeinen zoals land- en tuinbouw (monitoren van broeikassen), water (monitoren van waterkwaliteit), logistiek (obstakeldetectie), ruimtevaart, automotive zijn er toepassingen te vinden.
De meest invloedrijke toepassing op dit ogenblik is het internet. De basis hiervan zijn glasvezelkabels.
Binnenin de glasvezelkabels wordt licht door flinterdunne vezels van glas gestuurd. Deze lichtsignalen gaan, in tegenstelling tot de electrische signalen die via koperkabels gestuurd worden, nauwelijks verloren bij transport.
Nieuw is photonics als discipline niet: al sinds de uitvinding van de laser in 1960 (waarbij electriciteit wordt omgezet in licht) worden er wereldwijd toepassingen uit de photonics ingezet.
Er bestaat in de Europese Unie al een goede structuur, met het hierboven vermelde ETP Photonics21.
Dit is een platform dat werd opgericht in 2005, met als doel: “to shape the European research and innovation area in photonics”. Zowel de industrie als R&D stakeholders zijn er lid van. Photonics21 wil o.a het onderzoek en de innovatie in Europa tussen alle betrokken partijen coördineren: van onderwijs, over basisonderzoek tot toegepast onderzoek en ontwikkeling en productie.
NOTA: de huidige voorzitter van Phonotics 21 is de Duitser Michael Mertin, CEO van Jenoptik.
DE FOTONICA SECTOR IN DUITSLAND
Omzet, sectoren
Duitsland is de Europese leider op vlak van fotonica met een aandeel van 42% in de Europese productie (cijfers 2011). Het wordt gevolgd door Nederland en Frankrijk (met elk 12%) en GB met 11%.
(bron: Optech Consulting, 2013)
Geographical mapping of European Photonics industry
Geographic distribution of Photonics companies and research institutes in Europe (data from Photonics21 database, representing ~50% of companies present in Europe)
De Duitse Fotonica | maart 2016 7
De Duitse fotonica sector is de laatste 10 jaar sterk gegroeid que omzet:
- 2005: 16,3 miljard € - 2008: 23,1 miljard € - 2011: 26,7 miljard € - 2012: 27,6 miljard € - 2013: 28,2 miljard € - 2014: 29,4 miljard €
In 2014 was de omzet toegenomen tot bijna € 30 miljard, gerealiseerd door 135.000 werknemers.
Ongeveer 2/3 van de omzet wordt gerealiseerd in het buitenland. 9 à 10% van de omzet wordt opnieuw geïnvesteerd in Onderzoek & Ontwikkeling (O& O).
Duitsland is wereldleider voor wat betreft de subsectoren: Industrial lasers, Litography optics (Equipment für Lithographiesysteme) en (Industrial) Image Processing (Bildverarbeitung). Bij deze laatste ligt de jaarlijkse groei sterk boven de gemiddelde groei in die sector (4% in 2014). Volgens Spectaris groepering bedraagt de groei in deze segmenten tussen de 10 en 15%. De optische medische technologie (Medizintechnik) kende in 2014 een groei van 6%. In enkele andere subsectoren zoals photovoltaics en communicatie/display productie (waar er een grote relocatie naar Azië plaatsvond), is er een daling.
Voor de subsector industrial lasers gaat het vooral om Laser Systems and Laser Sources (Laseranlagen und Laserstrahlquellen).
Bij de industriële beeldprocessing, de zogenaamde smart camera’s wordt 73% van alle image processing systemen verkocht aan de maakindustrie. Maar het zijn de niet-industriële klanten (intelligente verkeerssystemen, medische technologie, logistiek, mailsorteersystemen, veiligheid en supervisie) die aan belang winnen.
Bij de litography systems gaat het vooral om toelevering van componenten en systemen voor
“wafer steppers for the manufacture of semiconductors”. De markt wordt er gedomineerd door enkele belangrijke leveranciers zoals het Nederlandse SAML, Nikon en Canon.
Bij de optische medische technologiesector was er in 2014 een soliede groei. Volgens studies zouden endoscopie, in-vitro diagnostics, medical lasers en laser sources de grootste groei kennen.
Verlichting: volgens de vakbranche binnen de ZVEI bedroeg de groei in deze sector in 2014 3,2%.
Voor 2015 werden gelijkaardige cijfers verwacht. De LED markt is een sterke groeier (+8,2% in
De Duitse Fotonica | maart 2016 9
2014). Voor de nabije toekomst verwacht men “intelligent light control’ (intelligenten Lichtsteuerung) als nieuwe groeimarkt.
Fotovoltaïsche uitrusting (gegroepeerd binnen de VDMA) kende in 2014 een groei van 6%. Het segment met de meeste groei was “production equipment for the cell” met 45%, gevolgd door
“production solutions for thin-film photovoltaics” (Dünnschicht-Photovoltaik) met 25%
Voor meer details over de evolutie in deze subsectoren verwijzen we graag naar:
www.photonics21.org/download/Brochures/Industry_Report_Current_Situation_2015_text.pdf Voor buitenlandse firma’s was de Duitse fotonica sector heel aantrekkelijk, maar de laatste jaren is dit een minder het geval:
1. Een groot deel van de FDI is het resultaat van de boom van het aantal investeringen in photovoltaics in de periode 2008 en 2012 (een gevolg van de “Energiewende Politik”).
Ongeveer 50% van de projecten had als doel verkoop, marketing, technische onedrsteuning of distributie activiteiten. 20% was een manufacturing project. Er is een duidelijke dalende tendens.
2. Lichtbronnen/display segment: de meeste investeringen waren eveneens in sales, marketing, distributie en technische steun. Geen enkele buitenlandse firma heeft in Duitsland geïnvesteerd in de periode 2008 – 2013 in display manufacturing projecten. Niet verwonderlijk, aangezien een groot deel van de productie al lang naar Azië was verhuisd. Het groot aantal investeringen (en dat geldt ook voor lichtbronnen) was er wegens de grote binnenlandse markt in Duitsland, dat veel Aziatische firma’s ertoe aanzette een sales & marketing kantoor te openen in Duitsland.
3. Optische componenten & systemen: 6 van de 15 projecten waren gericht op manufacturing (om dichter bij hun afnemers te zijn).
4. In de andere sectoren waren er weinig buitenlandse investeringen vergeleken met de binnenlandse productie. Een hindernis hier was waarschijnlijk de rigide wetgeving, of de sterke van de Duitse industrie.
Volgens GTAI blijft de sector wel interessant voor buitenlandse investeerders, vooral in de sectoren medische technologie & biotech, productie technologieën, en in “measurement & automated vison”.
Verenigingen/Netwerken
De nationale industrie, zoals VDMA (German Engineering Federation), ZVEI (German Electrical and Electronics Manufacturers Association) en SPECTARIS (German High-Tech Industry Association) – zie verder - hechten veel belang aan deze sector. Samen met het Fraunhofer-Gesellschaft, het Max Planck Institute en een aantal grote bedrijven en KMO’s hebben ze aanvang 2010 het initiatief Photonik2020 gelanceerd, dat in november 2010 werd voorgesteld en waaraan meer dan 300 experten hebben meegewerkt. Bedoeling van dit initiatief was de krijtlijnen uitstippelen voor een strategie waardoor Duitsland de volgende 10 jaar aan de top zou kunnen blijven staan in deze sector.
De 8 belangrijkste uitdagingen en doelstellingen worden er opgenoemd, met name:
1. 10% van de omzet moet herinvesteerd worden in R&D
2. De transfer van wetenschappelijke technologie van R&D naar de industrie toe moet verbeteren en versnellen. Een belangrijke rol weggelegd voor de clusters
3. (Projectmatige )steun vanwege de overheid voor R&D (waar hoge investeringen vereist zijn) 4. Versterkte Europese samenwerking
5. Zichtbaarheid verbeteren
6. Opvolging verzekeren (nood aan hoog gekwalificeerde jongeren). Partnership met hogescholen en universiteiten intensifieren
7. Toegang tot venture capital
8. Toegang tot financieringsinstrumenten (eigen kapitaal van de KMO’s is vaak niet voldoende) De 3 bovenvermelde industriegroeperingen hebben bovendien, met steun van het BMBF (deze laatste via het VDI-Technologiezentrum), in 2011 een werkgroep samengesteld, de “Arbeitsgruppe Marktforschung Photonik” (Photonics Market Research Work Group), dat als doel heeft om door continue verwerking van de gegevens een actueel en omvattend overzicht te kunnen geven van de sector.
Spectaris is de beroepsvereniging van de High-Tech Industrie in Duitsland (www.spectaris.de), meer specifiek voor de optische, medische en mechatronische industrie. Ze groepeert 1032 firma’s, met in totaal 234.000 werknemers. Ze bestaat uit 4 verschillende vakverenigingen, waaronder “Consumer optics/Augenoptik” (groepeert de fabrikanten en groothandelaars van o.a. brilglazen, contactlenzen, monturen en toebehoren) en “Photonik” (groepeert fabrikanten van lasers en optische componenten).
Der VDMA = Verband Deutscher maschinen-und Anlagenbau e.V (www.vdma.org). Dit is de Duitse Engineering Beroepsvereniging, die 3100 voornamelijk kmo’s, actief in de kapitaalgoederenindustrie, vertegenwoordigt. Het is de grootse in haar genre in Europa. Ze dekt de hele productieketen op vlak van mechanische engineering. Ze beschikt over 15 cross-sector afdelingen, zetelt in Frankfurt- Niederrad, en heeft kantoren in Berlijn en Brussel. Daarnaast heeft ze 39 “trade associations”, waaronder “laser & laser systems”, en een aantal werkgroepen, zoals Photovoltaic Equipment en Laser and Laser systems for Material Processing. De volledige lijsten kunt U vinden op:
www.vdma.org/fachverbaende en www.vdma.org/ag-foren
ZVEI = Zentralverband Elektrotechnik- und Elektronikindustrie e.V. (www.zvei.org) heeft haar zetel in Frankfurt am Main, met eveneens een Europees kantoor in Brussel. ZVEI is de beroepsvereniging voor de elektrische industrie en telt 1600 leden (goed voor 845.000 werknemers in Duitsland en een omzet van € 172 miljard in 2014). Telt 22 divisies, waaronder een Lighting Division. Volledige lijst:
www.zvei.org/en/association/Specialist-Divisions/Pages/default.aspx.
De Duitse optische en fotonica-industrie is geconcentreerd in verschillende clusters en verenigingen.
De Regionale clusters zijn verenigd in het overkoepelende OptecNet, een competentienetwerk voor
De Duitse Fotonica | maart 2016 11
optische technologieën. OptecNet (www.optecnet.de) omvat 8 regionale netwerken en werd opgericht in 2000 als een initiatief van het Duitse Ministerie voor Opvoeding en Research (Deutsche Bundesministerium für Bildung und Forschung - www.bmbf.de). Haar doel is steun verlenen aan de optische technologieën als sleuteltechnologieën voor Duitsland.
Deze 8 netwerken/clusters zijn (zie ook kaart voor geografische locatie):
1. Photonics BW in Baden-Württemberg - www.photonicsbw.de
Opgericht in juli 2000. Momenteel meer dan 60 leden (kmo’s, startups, R&D, consulting firma’s, …).
2. OpTecBB e.V. Berlin – Brandenburg - www.optecbb.de
Een groot deel van de bedrijven uit deze regio is gebaseerd in het Wissenschafts- und Technologiepark Adlershof (www.wista.de en www.adlershof.de/en/sectors-of- technology/photonics-optics/info/ met o.a. link naar de volledige company directory). Dit is een van de 15 grootste technologieparken in de wereld, met focus op photonis & optics, microsystemen en materialen, IT & media, biotech & milieu, hernieuwbare energie en tenslotte photovoltaics. In Adlershof zijn er 10 niet-universitaire onderzoeksinstellingen, 6 Instituten die behoren tot de Hamboldt Universiteit en meer dan 1000 ondernemingen gevestigd.
3. HansePhotonik uit Noord Duitsland, met zetel in Bremen - www.hansephotonik.de- 20-tal leden (zowel firma’s, als universiteiten en hogescholen)
4. Bayernphotonics met zetel in Oberpfaffenhofen - www.bayern-photonics.de/en).
Opgericht in augustus 2001. Heeft meer dan 80 leden.
5. OptoNet in Thüringen, met zetel in Jena - www.optonet-jena.de. Telt momenteel 101 leden (waarvan 73 firma’s, 12 R&D instellingen).
6. Photonic-Net in Niedersachsen, met zetel in Hannover - www.photonicnet.de .
Opgericht in september 2000. 35-tal leden. Ook firma’s uit Sachsen-Anhalt maken er deel van uit.
7. Optence in Hessen/Rheinland Pfalz, met zetel in Wörrstadt - www.optence.de/en - 68 leden.
8. Optech-Net in Nordrhein-Westfalen, met zetel in Duisburg - www.optechnet.de/en.
Opgericht in februari 2001. Meer dan 45 leden. Focus op: LED technology, optical information and communication technologies, optical measurement technology, laser technology in photovoltaic products, materials for optics/opto-electronics/photonics en LED-based plant lighting
Daarnaast is er nog het competentie netwerk PhotonAIX (www.photonaix.de) voor de regio Aken, dat echter geen deel meer uitmaakt van Optecnet. Heeft iets meer dan 20 leden.
Bron: Optecnet 2016 (http://optecnet.de/optecnet/ueber-uns/)
Eveneens te vermelden zijn:
1. Het Deutsche Gesellschaft fur Angewandte Optik e.V. (German Society of Applied Optics), opgericht in 1923 met als taak uitwisseling van kennis en expertise tussen de industrie van de ene kant, en onderzoeksinstellingen en universiteiten langs de andere kant. Is lid van de European Optical Society - www.dgao.de.
2. AMA, het Duits “Verband fur Sensorik und Messtechnik” - www.ama-sensorik.de. De Duitse beroepsvereniging voor sensoren en meettechnieken. Met vermelding ledenlijst (480-tal) op haar website. Opgericht in 1980. HQ in Berlin. Organiseert haar eigen tweejaarlijkse vakbeurs SENSOR+TEST.
3. photonikBB, het Berlijns – Brandenburgs interdisciplinair netwerk, dat als doel heeft het omzetten van resultaten van wetenschappelijk onderzoek op gebied van fotonica in commerciële toepassingen te bevorderen. Momenteel 23 leden www.photonik-bb.de/website/mitglieder.html.
4. Laserverbund Berlin – Brandenburg (lid van PhotonikBB) www.laserverbund.de.
Opgericht in 1993, met als doel de verspreiding van de lasertechnologie te promoten in de regio.
110 leden (waarvan 23 institutionele en 87 firma’s).
5. IVAM – de internationale vereniging van bedrijven en instellingen actief in microtechnologie, nanotechnologie, advanced materials en optics & photonics. Een 300-tal firma’s/instellingen uit 5 landen is er lid van. Zetel in Dortmund - www.ivam.de.
6. EPIC Association – www.epic-assoc.com, het European Photonics Industry Consortium, met iets meer dan 240 leden uit 18 landen, waaronder heel wat Duitse firma’s en instellingen.
De Duitse Fotonica | maart 2016 13
Research & Development
In Duitsland zijn er meer dan 140 R&D instanties bezig op photonica vlak. Hierna een selectie:
Fraunhofer Insitute for Laser Technolgy ILT (Aachen) - www.ilt.fraunhofer.de 420 werknemers, meer dan 400 patenten. 30 spin-offs als resultaat.
Contact: Dr. Arnold Gillner, Competence Area Manager of Laser material Processing Arnold.gillner@ilt-fraunhofer.de - T +49 241 8906-148
In Aken wordt er momenteel gewerkt aan het oprichten van een nieuw Digital Photonic Production (DDP) Research campus waar wetenschappers (incl onderzoekers van Fraunhofer ILT) gaan onderzoeken hoe licht kan worden omgevormd tot de “production tool of the future”. Het idee komt van het BMDF, dat 10 dergelijke campussen financiert, die elk € 30 mio steun zullen ontvangen over een 15-jaar periode.
Eind 2015 waren de gebouwen afgewerkt (in de onmiddellijke nabijheid van het Fraunhofer ILT) www.dpp.rwth-campus.com.
Contact: Prof. Dr. Reinhart Propawe
info@digital-photonic-production.de - T +49 241 8906-352 Coordinator: Christian Hinke - Christian.Hinke@ilt-fraunhofer.de
Fraunhofer Institute für Angewandte Optik und Feinmechanik (IOF) in Jena
(Applied Optics and Precision Engineering). Ontwerpt innovatieve optische systemen “to control light from the generation to the application” - www.iof.fraunhofer.de.
Fraunhofer Institut für Zuverlässigkeit und Mikrointegration IZM , Berlijn - www.izm.fraunhofer.de.
Fraunhofer Institute for Production Technology IPT in Aken - www.ipt.fraunhofer.de met o.a. BU Optik.
Fraunhofer Heinrich-Hertz Institut (HHI) in Berlin - www.hhi.fraunhofer.de.
Ferdinand-Braun-Institut (FBH)/Leibnitz-Institut für Höchstfrequenztechnik (Microwave Technology) in Berlijn. Een wereldleider in optoelectronica - www.fbh-berlin.de.
Leibnitz Institut für Photonische Technologien e.V. uit Jena - www.ipht-jena.de.
Leibniz Institute for Analytical Science (Leibniz-Institut für Analytische Wissenschaften, ISAS) in Dortmund - www.isas.de.
The Max-Born-Institute for Non-Linear Optics and Short Pulse Spectroscopy (Max-Born-Institut für Nichtlineare Optik und Kurzzeitspektroskopie, MBI) in Berlijn. (voert fundamenteel onderzoek uit op het gebied van niet-lineaire optica en in ultrasnelle dynamica van de interactie van het laserlicht met materie, en streeft applicaties na die voortkomen uit dit onderzoek) - www.mbi-berlin.de.
The German Aerospace Center (Deutsches Zentrum für Luft- und Raumfahrt, DLR) in Keulen - www.dlr.de. O.a. het research center in Oberpfaffenhofen (Beieren) is actief in fotonica.
The Federal Institute for Materials Research and Testing (Bundesanstalt für Materialforschung und -prüfung, BAM) uit Berlin. Hangt af van het Ministerie van Economie en Energie - www.bam.de.
Ruhr University Bochum – Laser Applications Technology - www.lat.rub.de.
Bremen Institute of Applied Beam Technology - www.bias.de.
Karlsruhe Institute of Technology - www.kit.edu.
...
De Duitse Fotonica | maart 2016 15
Firma’s
Bron: GTAI – 1/2015
Enkele van de belangrijkste firma’s op vlak van laser technology zijn:
ACSYS Lasertechnik GmbH, Gebr. Becker GmbH, Coherent GmbH, EMAG Automation, Jenoptik, Laserline GmbH, Linde AG Gases Division, Precitec GmbH & Co KG, Rofin-Sinar Laser GmbH, Sauer GmbH, technotrans AG, TRUMPF Laser- und Systemtechnik GmbH, Weil Engineering GmbH.
Naast deze kunnen ook nog volgende firma’s worden vermeld (niet exhaustief): Corning, Finisar, ADVA, Coriant, ...
Beurzen en Congressen
LASER World of Photonics in München - www.world-of-photonics.com
Tweejaarlijkse beurs, volgende editie 26 tot 29 juni 2017.
In 2013 waren er 1130 exposanten en in 2015 waren het er al 1227, waarvan 750 buitenlandse uit meer dan 40 landen en werden er 31.279 bezoekers geteld.
In 2015 waren er een 10-tal Belgische en evenveel Nederlandse exposanten (www.world-of- photonics-media.de/prj_176/view/index.cfm#searchFormAnker).
Omvat alle aspecten van de toepassing van fotonica “laser systems for manufacturing” en
“biophotonics & medical technology”. In 2015 was er daarnaast ook focus op beeldvorming. Het World of Photonics Congress vindt er net voor plaats.
Micro Photonics Internationaal Congres – Berlijn – 11 – 13 oktober 2016 - www.micro-photonics.de
Focus op miniaturisatie op vlak van fotonica & microsysteem technologie.
Vervangt het vroegere Laser Optics (dat sedert 1996 plaatsvond in Berlijn – laatste editie in 2014;
toen met 140 firma’s en onderzoeksinstellingen, waarvan 30 buitenlandse uit 12 landen, met 1 Belgische deelnemer) en 2793 bezoekers (waarvan 559 uit buitenland). Ter vergelijking: in maart 2012 waren er 146 exposanten (waarvan 44 buitenlandse) en 2978 bezoekers (waarvan 834 uit buitenland).
W3+ Fair in Wetzlar op 2-3 maart 2016 - www.w3-messe.de
Is een “interdisciplinary networking trade fair for the field of optics, electronics & mechanics”.
Jaarlijkse beurs, die voor de eerste keer in 2014 plaatsvond.
In 2015 waren er 125 deelnemers (waarvan 18 buitenlandse) en 2400 bezoekers, dit jaar waren er 150 deelnemers uit 9 landen.
International Laser Technology Congress (AKL’16) - www.lasercongress.org
Aken 27 – 29 april 2016.
Focus op laser toepassingen van de toekomst. Georganiseerd door Fraunhofer ILT. Met een klein expo gedeelte voor de sponsors, een 50-tal firma’s.
Lasys – International Trade Fair for Laser Material Processing - www.lasys-fair.com
Van 31 mei tot 2 juni 2016 in Stuttgart. Focus op “system solutions in laser material processing”.
Op de 4de editie, in 2014, waren er 5500 bezoekers (22% ervan uit het buitenland).
De Duitse Fotonica | maart 2016 17
Evolutie exposanten: in 2012 waren het er 178 (28% buitenlandse exposanten), in 2014 al 186 (33%
buitenlandse exposanten uit 18 landen).
Links
BMBF - www.optischetechnologien.de
Photonics Research Germany - www.fotonikforschung.de/index.php
Photonics21 - www.photonics21.org
Spectaris (Photonics) - www.spectaris/de/photonics.html
Contact: Werner Süptitz, head of division - sueptitz@spectaris.de - T +49 30- 414021-25
Spectaris (Medical technology) - www.spectaris.de/medizintechnik.html
Spectaris (Business Economics) - www.spectaris.de/verband/betriebswirtschaft.html
VDMA photonics Forum: - www.photonik.vdma.org
Contact: Annika Löffler - a.loeffler@vdw.de - T +49 69 756081-22
VDMA Laser and Laser Systems for the Machining of Materials - http://laser.vdma.org Contact: Gerhard Hein - g.hein@vdw.de - T +49 69 756081-43
VDMA Electronics, Micro and Nano Technologies - http://prod.vdma.org
VDMA Industrial Image Processing - http://ibv.vdma.org
VDMA Photovoltaics Production Means - http://pv.vdma.org
ZVEI, trade Association Light - www.zvei.org/Verband/Fachverbaende/Licht/Seiten/default.aspx
VDI Technologiezentrum - www.vditz.de
Vaktijdschrift Photonik - www.photonik.de
ZVEI Trade Association Electromedicine Technology -
www.zvei.org/Verband/Fachverbaende/ElektromedizinischeTechnik/Seiten/default.aspx
www.photonics.com/EDU/EducationalInstitutions.aspx met lijst van alle onderzoeksinstellingen wereldwijd (er kan wel niet gezocht worden per land)
Abbe School of Photonics aan de Friedrich Schiller Universiteit in Jena, een van de betere opleidingen over fotonica in Europa - www.asp.uni-jena.de
