M r W . H . V ERM A A S UIT DE OPBOUW
V A N D E
NEDERLANDSE ST A AT
q « 1 - i V
' 1 X
N .V . v /h G .C .T. VAN D O K P & CO.
9 D JA K A R T A
UIT DE OPBOUW VAN DE NEDERLANDSE STAAT
JAN DE OUDE, Van M iereveit (R ijksm useum )
UIT DE O P B O U W VAN DE
NE D E R L A N D S E STAAT
STAATSRECHTELIJKE B L O E M L E Z IN G
V E R Z A M E L D D O O R
M r W . H. V E R M A A S
1948
H. D. TJEENK WILLINK & ZOON N.V. - HAARLEM
| FAK. HUK-
I N H O U D
Inleiding ... ... 7 1. 1579 - Unie van Utrecht ... 9 2. 1581 -Akte van afzwering ... 14 3. 1587 - Corte vertooninge van het recht bij den
ridderschap, edelen ende steden... 18 4. 1602 - Het Oost-Indische octi'ooi... 22 5. 1607 - Johan van Oldenbarnevelt, Memorie . . 25 6. 1622-Hugo de Groot Verantwoordingh vande
Wettelijcke . Regieringh van Hollandt ende West-Vrieslandt ... 27 7. 1648 - Vrede van Munster ... 38 8. 1682 - Octroy voor de colonie van Suriname . . 39 9. 1716 - Simon van Slingelandt, Staatkundige
geschriften ... 43 10. 1749 - Acte van afstand en overgave van het
Mataramsche rijk ... 68 11. 1790 - F. W. von Pestel, Commentarii de Re-
publica B a ta v a ... 71 12. 1812-G. K. van Hogendorp, Schets van eene
Grondwet voor de Vereenigde Neder- landen ... 77 13. 1813 - Twee proclamaties... 94 14. 1840-1850 - Mr G. Groen van Prinsterer
a. Bijdrage tot herziening der Grond
wet in Nederlandschen zin ... 100 b. Verscheidenheden over staatsregt en politiek ... 106
6 INHOUD
15. 1836-1850-Mr J. R. Thorbecke
a. Aanteekening op de Grondwet . . . . I l l b. Brief aan een lid der Staten van
Gelderland ... 113
c. Over plaatselijke begrooting... 114
16. 1848 - Verslag der Grondwetseommissie . . . . 122
17. 1867-1868-Twee redevoeringen van Mr J. R. Thorbecke ... 129
18. 1879-1883-a. Arrest van de Hooge Raad van 13 Januari 1879 ... 135
b. Mr J. T. Buys, De Grondwet... 138
19. 1928-1930-Mr C. van Vollenhoven, Staats- recht overzee ... 153
LIJST VAN AFBEELDINGEN Van Mierevelt, Jan de O u d e ... t.o. titel Titelpagina Corte Vertooninge, 1587 ... 16
Titelpagina Apologie ofte verantwoordingh ... 32
Handschrift Hugo de G ro o t... 48
P. van Dijk, Simon van Slingelandt... 64
E. Mollett, F. W. von Pestel... 80
Proclamatie 21 November 1 8 1 3 ... 96
W. B. Tholen, Mr J. T. B u y s ... 144 Voor het omslag werd gebruikt een houtsnede uit de typografische verzameling van Joh. Enschede & Zonen
te Haarlem
IN LE ID IN G
Het denkbeeld tot het samenstellen van deze bloem- lezing is ontleend aan een geschrift van wijlen Profes
sor Van Vollenhoven getiteld: ,,Nationale staatsrecht- studie in Nederland”. Van Vollenhoven vraagt daarin om een bloemlezing uit de staatsrechtgeschiedenis binnen het bereik van niet-vakman en vakman, bevat- tende gewichtige wetsteksten naast beroemde kamer- adviezen, gewichtige proclamaties naast ingrijpende arresten en enkele gewichtige uitingen van vooraan- staande mannen.
Wij hebben getracht f ragmen ten te verzamelen uit de gewichtigste documenten van onze staatsrechtge
schiedenis, die gezamenlijk een beeld geven van de opbouw van onze Staat. Uitlatingen van vooraanstaande mannen namen wij slechts op, wanneer zij betroffen beschouwingen over het geldende recht van hun tijd of wanneer het denkbeelden betrof, die al dan niet onge- wijzigd in het geldende staatsrecht zijn doorgedrongen en tot de bronnen daarvan gerekend mogen worden.
Bij de keuze lieten wij ons grotendeels leiden door Van Vollenhoven. Echter hebben wij de betekenis van de 17e eeuwse auteur Ulricus Huber voor het staats
recht niet zo hoog kunnen aanslaan om tot opneming van een fragment over te gaan.
Op het voetspoor van Van Vollenhoven lieten wij de vele staatsregelingen uit de Franse tijd ter zijde, daar deze zo geheel onder Franse invloed staan, dat wij niet
8 INLEIDING
van nationaal werk mogen spreken, terwijl hun tnvloed op het latere staatsrecht bovendien gering is geweest.
Bij de aanvang van ieder fragment wordt in een met een * gemerkte noot de bron vermeld, waaruit het citaat is overgenomen. In het oud-Nederlands werden vaak verschillende schrijfwijzen gebezigd, zelfs in een en hetzelfde stuk. Zoveel mogelijk is echter getracht de citaten in de oorspronkelijke vorm over te nemen.
Uiteraard vindt men in dit boekje de Nederlandse taal in velerlei spellingen.
Met Van Vollenhoven menen wij, dat een boek als dit aan de openbare zaak ten goede komt. Voor ieder, die het staatsbestel ter harte gaat, worde de gelegenheid geboden zich te verdiepen in de hoogtepunten van ons staatsrechtelijk verleden, opdat op ons volk niet van toepassing zij het profetenwoord: Mijn volk is uitge- roeid, omdat het zonder kennis is.
Middelburg, April 1948 W. H. Vermaas
1579
U NIE VAN UTRECHT
Door de „Unie van Utrecht” is tussen de Neder- landse Gewesten een rechtsband gelegd, die tot nauwe aaneensluiting en tot het ontstaan van de Republiek der Nederlanden heeft geleid. Men vindt hier de inleiding tot het verdrag. Voorts het eerste artikel, behelzende de nauwe aaneensluiting onder handhaving der bijzondere vrijheden, en het tweede artikel, dat de toepassing daarvan bevat op de oorlog met Spanje. Tot slot volgt dan het dertiende artikel, dat de geloofsvrijheid proclameert.
Alsoemen bevyndt dat zedert die Pacificatie tot Ghendt gemaeckt, by dwelcke genouch alle die Provin- cien van desen Nederlanden hem verbonden hebben, malcanderen met lijff ende goet by te staen, om die Spaengaerden ende anderen uytheemsche natien met haeren aenhang uyt desen Landen te verdrijven, dzelve Spaengaerden met Don Johan d’Austrice, ende anderen haerluyden hoeffden ende capiteynen, alle middelen gesocht hebben, ende noch daegelicx soucken, om die voorsz. Provincien soe int geheel als int deel te bren- ghen onder haer subjectie, tirannische regieringhe, ende slavernye, ende die zelve Provincien soe met wa- penen als practycque van den anderen te scheyden, dismembreren, ende die Unie by de voorsz. Pacificatie gemaeckt, te nyette te doen ende subverteren, tot uter- licke ruine ende bederffenisse van den voorsz. Landen ende Provincien, gelijck men metter daet bevyndt dat
* G root Placaet-Boeck, Eerste Deel, ’s-Gravenhage 1658.
10 1 579 - UNIE VAN UTRECHT
siluyden, in tvoorsz. voornemen volhardende, noch on- lancx enyge steden ende quartieren met brieven gesolli- citeert, enyge, namentlick van den landen van Gelre, met wapenen aangegrepen ende ovei’vallen hebben, soo ist dat die van den furstendomme van Gelre ende graeff- schappe Zutphen, die van de graeffschappen ende landen van Hollandt, Zeelant, Utrecht, ende die Vriesche Ommelanden tusschen die Eems ende Lau- werts, geraetsaem gevonden hebben sich naerder ende particulierlicker metten anderen te verbynden, ende vereenyghen, nyet omme hem van de voorsz. generael Unie bij de Pacificatie tot Ghendt gemaeckt te schey- den, maer om dzelve noch meer te stercken, ende hem selven te versien jegens alle inconvenienten, daer- inne si souden moegen vallen door enyge practycque, aenslaegen, ofte gewelt van haeren vianden, om te weten hoe ende in wat manieren die voorsz. Provincien hem in sulcke gevalle sullen hebben te draeghen, ende jegens tgewelt van hun vianden connen beschermen, ende om vorder separatie van den voorsz. Provincien ende particulier leden van dyen te schouwen, blijvende anders die voorsz. generael Unie ende Pacificatie van Ghendt in weerden. Sijn dien volgende by de Gedepu- teerden van voorsz. Provincien, volcomelick by den hae
ren respective hier toe geauthoriseert, gearresteert ende gesloeten die poincten ende articulen hier nae volgende, sonder in alien gevalle hem by desen te willen ontrecken van oft uyt den heylighe Roomsche Rijcque.
1 Ende eerst, dat die voorsz. Provincien sich met den anderen verbynden, confedereren, ende vereenyghen sullen, gelijck si hem verbynden, confedereren ende vereenyghen mits desen, ten ewygen daeghen by den anderen te blijven in alle forme ende maniere als off siluyden maer een Provincie waeren, sonder dat deselve
| FAK. HUK. |
1579 - UNIE VAN UTRECHT 11
hem tenyger tijde van den anderen sullen scheyden, lae- ten scheyden, ofte separeren bij testamente, codicille, donatie, cessie, wisselinghe, vercopinghe, tractaeten van peys, van huwelick noch om geen anderen oorzaecken, hoe dat het gebeuren soude moegen, onvermindert noch- tans een ygelick Provincien ende die particulier steden, leden ende ingesetenen van dyen haerluyden spetiaele ende particuliere privilegien, vrijheyden, exemptien,rech- ten, statuten, loffelicke ende welheergebrochte costumen, usantien, ende alien anderen haerluyden gerechticheyden, waerinne siluyden den anderen nyet alleen geen preju- dicie, hynder ofte letsel doen sullen, maer sullen den anderen daerinne met alle behoirlicke ende moegelicke middelen, ja met lijff en goet (ist noot) helpen handt- houden, stijven, ende stercken, ende oick beschudden ende beschermen tegens alien ende een ygelick wie ende hoedanich die souden moegen wezen, die hem daer
inne enich datelicke imbreecke soude willen doen, wel- verstaende dat die questie, die enyge van den voorsz.
Provincien, leden ofte steden van dese Unie wesende, met den anderen hebben ofte naemaels souden moegen crijgen, nopende haerluyden particulier ende spetiael privilegien, vrijheyden, exemptien, rechten, statuten, loffelicke ende welheergebrachte costumen, usantien ende anderen haerluyden gerechticheyden, dat dselve by ordinaris justicie, arbiters, oft minlick accort be- slicht sullen worden, sonder dat dandere Landen ofte Provincien, steden ofte leden van dyen (soe lange sich beyde partien het recht submitteren) hem des sullen hebben te moyen, ten waere hem gelieffden te interce- deren tot accordt.
II Item dat die voorsz. Provincien in conformiteyt© ende tot voltrecking van de voorsz. enicheydt ende verbant gehouden sullen wesen malcanderen met lijff,
12 1579 - UNIE VAN UTRECHT
goet ende bloet by te staen jegens alle fortsen ende gewelden die hem yemant souden moegen aendoen uyt ende onder dexel van den naem van de Co. Ma. ofte van sinentwegen, het waere ter cause van(t) tractaet van peys tot Ghendt gemaeckt, van dat si die wapenen jegens Don Johan d’Austrice aengenoemen, den Eerts- hertoge Matthias tot Gouverneur ontfangen hebben, met alle tghene datter aencleeft, van dependeert, ofte uyt gevolcht es ofte uyt volgen sal moegen, al waert oick onder coleur alleene van de catholicque Roomsche Religie met wapenen te willen restablisseren, restaure- ren ofte invoeren, ofte oick van eenyge nyuwicheyden ofte alteratien, die binnen enyge van de voorsz. Pro
vincien, steden ofte leden van dien sedert den jaere 1558 gebeurt sijn, ofte oick ter cause van dese jegenwoirdige Unie ende confederatie, ofte andere diergelycke oor- saecke, ende dit soe wel in gevalle men die voorsz. fort
sen ende gewelden souden willen gebruycken op een van de voorsz. Provincien, Staten, steden, ofte leden van dien alleen, die op alle int generael.
X III Ende soe veel tpoinct van der Religie aengaet sullen hem die van Hollant ende Zelant draegen naer haerluyden goetduncken, ende dandre Provincien van dese Unie sullen hem moegen reguleren naer in- houdt van de Religionsvrede by den Eertshertoge M at
thias, Gouverneur ende Cappiteyn Generaael van dese landen, met die van sinen Rayde by advis van de Gene
rael Staten alrede geconcipieert, ofte daerinne genera- lick oft particulierlick alsulcke ordre stellen als si tot rust ende welvaert van de Provincien, Steden, ende par- ticulier leden van dyen, ende conservatie van een yge- lick, gheestelick ende weerlick, sijn goet ende gerech- ticheyt doennelick vynden sullen, sonder dat hem hier- inne bij enyge andere Provincien enich hynder ofte
belet gedaen sal moegen worden, mits dat een yder particulier in sijn Religie vrij sal moegen blijven, ende dat men nyemant ter cause van de Religie sal moegen achterhaelen ofte ondersoucken, volgende die voorsz.
Pacificatie tot Ghendt gemaeckt.
1579 - UNIE VAN UTRECHT 13
1581
AKTE VAN AFZW ERIN G
In het begin van de 80-jaHge oorlog verklaarde men te strijden tegen de dienaren van de landsheer en niet tegen de landsheer zelf. Deze fictie werd opgeheven in de akte van afzwering van 1581.
Eerst toen werden de consequenties van de opstand ook staatsrechtelijk volkomen aanvaard. Daarbij huldigde men de leer, dat de vorst er is om het volk en niet het volk om de vorst. Dit was wel geen volstrekte nieuwigheid, maar de omgekeerde leer
%vas allerminst verdwenen. De opvatting, dat over- heidsgezag een zaak in de handel was en als ver- mogensbestanddeel verkocht, geschonken, vererfd en als huwelijksgoed aangebracht werd, heerste nog algemeen. Men kan ook moeilijk ontkennen, dat de rechtsvoorgangers van Philips I I met hun hertogdommen, graafscMppen en heerlykheden waren beleend ter beloning van bewezen diensten of om, andere redenen, doch zeker niet uitsluitend met het oog op het welzijn van de ingezetenen cler gewesten. Hiertegenover stond eehter, dat de macht der landsheren niet absoluut loas, doch beperkt door de privilegien en geivoonten. Dat Philips I I de privilegien had geschonden was stel- lig juist. Dat men ter motivering van de afzwering zich niet alleen hierop beriep, doch tevens een geheel andere leer over de verhouding van vorst en volk aannam, maakt het plakkaat van verlating echter zo belangrijk.
* Groot Placaet-Boeck, Eerste Deel, ’s-Gravenhage 1658.
1581 - AKTE VAN AFZWERING 15
Placket van de Staten Generael der Geunieerde Ne
derlanden: Bij den welcken, midts de redenen in ’t lange in ’t selve begrepen, men verklaert den Coningh van Spaegnien vervallen van de Overheyt ende Heerschap- pye van dese voorsz Nederlanden, ende verbiedt synen Naem en de Zegel in de selve Landen meer te ghebruyc- ken, etc. 26 Iulij Anno 1581.
De Staten Generael der Geunieerde Nederlanden, Allen den genen die dese tegenwoordige sullen sien ofte hooren lesen, Saluyt. Alsoo een yegelick kennelick is, dat een Prince van den Lande van Gode ghesteldt is Hooft over syne Ondersaten, om de selve te bewaren ende beschermen van alle ongelijck, overlast ende geweldt, ghelijck een Herder tot bewarenisse van sijn Schapen: Ende dat d’Ondersaten niet en zijn van Gode geschapen tot behoef van den Prince, om hem in alles wat hy beveelt, weder het goddelick oft ongoddelick, recht ofte onrecht is, onderdanich te wesen, ende als slaven te dienen; maer den Prince om d’Ondersaten wille, sonder de welcke hy egheen Prince en is, om de selve met recht ende redene te regeeren, voor te staen, ende lief te hebben als een Vader sijne Kinderen, ende een Herder sijne Schapen, die syn lijf ende leven settet om de selve te bewaren. Ende soo wanneer hy sulcx niet en doet, maer in stede van syne Ondersaten te bescher
men, de selve soekt te verdrucken, t ’overlasten, heure oude vryheyt, Privilegien ende oude herkomen te bene- men, ende heur te gebieden ende gebruycken als Slaven, moet gehouden worden niet als Prince, maer als een Tyran, ende voor sulcks nae recht ende reden mach ten minste van syne Ondersaten, besonder by deliberatie vande Staten vanden Lande, voor egeen Prince meer bekent, maer verlaten, ende een ander in sijn stede, tot beschermenisse van hen-lieden, voor over-hooft, sonder
16 1 581 - AKTE VAN AFZWERING
misbruycken, gekosen werden, Te meer soo -yvanneer d’Ondersaten met ootmoedige verthooninge niet en hebben heuren voorsz. Prince konnen vermorwen, noch van sijn tyrannigh opset gekeeren, ende alsoo egeen ander middel en hebben om heure eygene, heurer Huys- vrouwen, Kinderen, ende Nakomelingen aengheboren vryheyt (daer sy nae de Wet der Natueren goet ende bloedt schuldigh zijn voor op te setten) te bewaren ende beschermen, gelijck tot diversche reysen uyt gelijcke oorsaken in diversche Landen, ende tot diversche tyden gheschiet, ende d’exempelen genoegh bekent zijn:
’t Welck principalick in dese voorsz Landen behoort plaetse te hebben, en stant te grijpen, die van alien tyden zijn geregeert geweest, ende hebben oock moeten geregeert worden, naevolgende den Eedt by heure Prin- cen t’heuren aenkomen gedaen, na uytwijsen heurer Privilegien, Costuymen, ende oude herkomen: hebbende oock meest alle de voorsz Landen haren Prince ontfan- gen op Conditien, Contracten ende Accoorden, de welcke brekende, oock naer recht den Prince van de heerschap- pye van den Landen is vervallen.
Doen te weten: Dat w y ’t ghene voorsz overgemerckt, ende door den uytersten noot als voren, gedrongen zijnde, by gemeynen Accoorde, deliberatie ende overdragen, den Coningh van Spangien verklaert hebben, ende verkla- ren midts desen, ipso jure vervallen van syne Heer- schappye, Gerechtigheydt ende Erffenisse van de voor- seyde Landen: ende voortaen van egeene meyninge te zijn den selven te kennen in eenige saecken den Prince, syne Hoogheyt, Jurisdictie ende Domeynen van dese voorseyde Landen rakende, synen name als Overheer meer te gebruycken, of by yemanden toelaten gebruyekt te worden: Yerklarende oock dien volgende alle Offi- ciers, Justiciers, Smalle Heeren, Vassalen, ende alle
Co^tebettljooninse
banket 3fort)tbp&en©fl)&errc|)ap/<£*
Dtlcu/tHDc SittDcii tan^oliandtenDe JJBeftfyieQant Dan alien ouDcti tpt£ in Dm boojtfcpjtetom JLanDc Qebjnpdrt/tot bdjouoenitfe toanDe tjjtpljEDen/ grcccpa
ttduDett pjitnlcgirn enDeSoffelic-*
be gljrt?u?clicn fcanbtn fcl=
JwnHanDc.
T O T R O T T E R D A M . flBattfttisJi&aWaenft/JBoEcft-ljet-
hooptt tooonenOt op’t ^tcpe^r. -
T itelp a gin a Corte V erthooninge (K o n in k lijk e B ibliotheek)
1 5 8 1 - AKTE VAN AFZWERING 17
andere Jngesetene van den voorseyden Lande, van wat conditie oft qualiteyt die zijn, voortaen ontslagen van den Eede die sy den Coningh van Spangien, als Heere van dese voorsz Landen geweest hebbende, mogen eenighsins gedaen hebben, oft in hem ghehouden wesen.
Welverstaende dat men in Hollandt ende Zeelandt sal, als hier voormaels ghebruycken den name van den hoogh-gheboren Vorst den Prince van Orangien, ende de Staten van de selve Landen, tot der tijdt toe den voorsz Landt>raedt dadelick sal ingestelt wesen, ende sullen hun als dan reguleren achtervolgende de consen- ten by hunlieden op de Instructie van den Landt-raedt
ende Contracte met syne Hoogheyt aenghegaen.
C O R T E V E R T O O N I N G E
Het hier volgende fragment ontleent zijn ont- staan aan een twist in de dagen van Leicester over de rechtsgrond van het gezag der Staten. Een der Eng else leden van de Road van State, Thomas Wilkes, had in een remonstrantie aan de Staten- Generaal de bevoegdheid van de Staten-Generaal of Provinciaal, om de macht van Leicester of de Raad van State te bekorten, ontkend in bewoor- dingen, die ons aan de leer der volkssouvereiniteit doen denken en door de geschiedschrijver Bor wer- den weergegeven: „Want de souverainiteit of opperste hoogheid, bij gebreke van wettelijk Prince, behoort de gemeinte toe en niet Ulieden, mijne heeren, de welke niet zijt dan dienaers, ministers en gedeputeerden van deselve gemeinte.” Hier- tegen kwamen de Staten van Holland in verzet met de door Frangois Vranck, pensionaris van Gouda, opgestelde „Corte Vertooninge van het recht der Ridderschap, Edelen ende Steden". De hierin verdedigde opvatting, dat de souvereiniteit van oudsher bij de Staten der gewesten was ge- weest, werd de officiele staatsleer der Republiek.
Haar weerlegging komt later ter sprake.
Corte Vertooninge van het Recht by den Ridderschap, Edelen ende Steden van Hollandt ende West-Vrieslandt van alien ouden .tyden in den voorschreven Lande ge- bruyckt, tot behoudenisse vande Vryheden, Gerechtig-
* Groot Placaet-Boeck, Eerste Deel, ’s-Gravenhage 1658.
1 5 8 7 - CORTE VERTOONINGE 19
heden, cPrivileg'ien ende loffelicke ghebruycken vanden selven Lande. 16 Octobris, Anno 1587.
De Ridderschap, Edelen ende Steden van Hollant ende West-Vrieslant, Representerende den Staten van den selven Lande wel ende rypelicken, naer voorgaende communicatie, deliberatie ende rapport, onder den Ede
len ende in de Vroetschappen vanden Steden ghehouden ende ghedaen op den jegenwoordigen staet deser Lan
den. Hebben volgende hai’en Eedt ende plicht noodich gheacht den Wettigen Staet der Landen van Hollandt ende West-Vrieslandt by desen te openen, op vast be- trouwen dat een yegelijck die desen sal sien daer van sal oordeelen soo onpartydelijcken ende vreedtsame- lijcken, als den bedroefden Staet deser Landen is ver- eyschende.
Het is kennelijck dat de Landen van Hollandt met West-Vrieslandt ende Zeelandt, zijn tsedert den tydt van acht hondert Jaren herwaerts, geregiert ende be- richt geweest by Graven ende Gravinnen, den welcken byden Ridderschap, Edelen ende Steden, Represente- rende de Staten van den selven Lande, de Heerschappye ende de Souverainiteyt der selver Landen Wettelick is opgedragen ende gedefereert geweest, die oock met sulcke discretie ende matigheyt hen gedragen hebben in hare Regieringe, dat de selve noyt hebben ghedisponeert van Oorloge aen te nemen, ofte Pays te maecken, Schat- tinge oft Contribution over den Landen te heffen, ofte van eenige andere saecken den Staet van den Lande betreffende (hoe wel de selve nochtans van goeden Raedt vanden Edelen ende Ingeboorenen vande Lande ordinarie waren versien) sonder advijs ende consent vanden Edelen ende Steden vanden Lande, die t’elcken daer op werden beschreven ende vergadert, ende heb
ben boven de voorsz Raedt, d’Edelen ende Steden vanden Lande fallen tyden ende in alle saecken gegeven favo
20 1 5 8 7 - CORTE VERTOONINGE
rable audientie, volkomen geloof, ende goede Resolutie, op a lle ’t gene de selve immermeer hadden te vertoonen, den Staet ende welvaren vanden Lande eenichsins betreffende.
Omme dan te ontdecken waer uyt de authoriteyt vanden Staten is spruytende, soo staet te considereren dat de Princen die oyt Wettelijcken hebben geregiert, niet alleen hare Regiei’inge met delatie, consent ende believen vanden Landtsaten herbben begonnen, maer oock sulcks vervolght, dat alle de Leden vande Licha- men, daer van sy tot Hooft zijn gestelt, zijn gebleven ongevioleert, onverkort ende onvermindert, d’welck niet en heeft konnen worden verhaeldt (dewijle de Princen by schalcke ande ambitieuse Luyden lichtelick worden ghecircumvenieert) ten ware de Landtsaten middel had
den om hem met goede ordre ende beleyt, fallen tyden tegen alle quade practijcken te opposeren, ende de Prince vande behoudenisse haerder vryheyt ende welvaren, uyten name van alle de Leden niet alleen fallen tyden te vermanen, maer oock om so wanneer de selve hen tot tyrannie souden laten misleyden, mette middelen van den Lande hen daer tegens f opposeren, tot desen eynde zijn de Landtsaten vanden voorschreven Landen ghe- deelt in tweederley Staten, te weten, dEdelen ende Steden.
Hieromme sal een yegelick gelieven te verstaen, dat die ghene die verklaren de Souverainiteyt der Landen te wesen by den Staten, sy niet en verstaen daer mede te spreken van eenige particuliere Persoonen ofte Ge- committeerde i n ’t particulier, maer van hare Principa- len, te weten, die Edelen ende Steden vanden Lande, die sy uyt krachte van hare Commissien representeren.
Midts alien ’t welcke wy klaerlick ende genoegsaem achten bewesen te zijn, hoe noodigh de authoriteyt vanden Staten dient gheconserveert, als wesende het
1 5 87 - CORTE VERTOONINGE 21
fundament daei’ op den ghemeenen stant vanden Lande is berustende, ’t welck sonder de ruine vande gemeene saecke niet en mach werden gekrenckt, ende dat de Souverainiteyt vanden Lande is by den Staten in alle saecken, niet min als die gheweest is by de voorgaende Princen deser Landen.
1602
HET OOST-INDISCHE OCTROOI
Het Oost-Indische Octrooi toont ons in grote trekken de opzet der kolonisatie in Nederlands Oost-Indie te weten een handelsmonopolie; voorts gezagsuitoefening en shtiten van verdragen met inheemse vorsten door de Compagnie in naam van de Staten-Generaal en onder enig toezicht van dit college. De compagnie zelf is opgezet als een lian- delslichaam en wordt dienovereenkomstig bestuurd.
Het Oost-Indische Octroy, Bij de Hooch-Mogende Heeren Staten Generael der Vereenichde Nederlanden, inden jare sesthien hondert ende twee verleent ende uyt-ghegeven.
I Dat in dese equipagie tot dienst ende profijt van dese Compagnie, de Camer vande Bewinthebbers bin- nen Amsterdam sal hebben te bevorderen en te besor- gen de helft, de Camer van Zeelant een vierde-part, ende de Cameren op de Mase, Noort-Hollant ende West- Vrieslant elcx een achtste-part.
II Dat soo dickwils als het van noode zijn sal, een generale Vergaderinge oft Collegie uyte voorschre- ven Cameren te houden, die gehouden sal worden van seventien Persoonen, daerinne uyt de Camer van A m sterdam sullen compareeren acht, uyt Zeelant vier, uyt de Mase twee, ende van gelijcken uyt Noort-Hollandt twee: Welverstaende dat den seventhienden Persoon by
* G root Placaet-Boeck, Eerste Deel, 1658.
1602 - HET OOST-INDISCHE OCTROOI 23
ghebei&rte van 'die van Zeelant, Mase en Noort-Hollandt sal werden inde Vergaderinge ghebracht, by de meeste stemmen, van welcke Persoonen alle saecken dese ver- eenichdeCompagnie aengaende, sullen verhandelt werden.
X X X IIII Ende op dat het voornemen van dese Com- pagnie met meerder vrucht uyt ghevoert mach worden, tot welstant der Geunieerde Provincien, conservatie ende augmentatie der Neeringe, midtsga- ders tot profijt van de Compagnie, Soo hebben wy de voorsz Compagnie geoctroyeert ende gheaccordeert, octroyeren ende accorderen mits desen, dat niemant van wat qualiteyt ofte conditie die zy, anders dan die vande voorsz Compagnie uyt dese Vereenichde Landen sal mogen varen, binnen den tijdt van een-en-twintich Jaren eerst-komende, beginnende met desen Iare sestien- hondert ende twee incluys, beoosten de Cape de bonne Esperance, oft door de Straet van Magellanes, op de ver- beurte vande Schepen en goederen, blijvende in haer geheel de consessien voor desen ghegeven aen eenige Compagnie, om te varen door de voorsz Straet van Magellanes, behoudelijck dat sy hare Schepen uyt dese Landen sullen af seynden, binnen vier Iaren naer date deses, op peyne van te verliesen ’t effect vande voorsz Consessie.
X X X V Item, dat die vande voorsz Compagnie sullen vermogen beoosten de Cape van bonne Espe
rance, mitsgaders in ende door de engte van Magellanes, met de Princen ende Potentaten verbintenissen te maecken, ende contractien op den naem vande Staten Generael vande Vereenichde Nederlanden, oft Hooge Overheden der selver, mitsgaders aldaer eenige For- teressen ende verseeckertheden te° bouwen, Gouver- neurs, Volclc van Oorloge, ende Officiers van Justitie,
2 4 1602 - HET OOST-INDISCHE OCTROOI
ende tot andere nootelijcke diensten, tot conservatie vande Plaetsen, onderhoudinge van goede ordeninge, Policie ende Iustitie eensamelijck tot voorderinge ende Neeringe te stellen, behoudelick tot de voorsz Gouver- neurs, Officiers, Volck van Justitie, ende Volck van Oorloge, sullen Eedt van ghetrouwicheyt doen aende Staten-Generael, ofte de Hooge Overigheyt voorsz, ende aende Compagnie, soo veel de Neeringe ende Traf- ficque aengaet, ende die sullen de voorschreve Gouver- neurs ende Officiers van Justitie af stellen, by soo verre sy bevinden, dat de selve hun qualick ende ontrou- welick dragen, met dien verstande, dat sy-luyden de voorsz Gouverneurs oft Officiers niet en sullen beletten, herwaerts over te komen, om hare doleantien oft klach- ten, so sy eenige meynen te hebben, aen ons te doen, ende dat die vande Compagnie t’elcker wederkomste van de Schepen gehouden sullen wesen de Heeren Staten Generael te informeeren van de Gouverneurs ende Offi- cieren, die sy in de voorsz Plaetsen sullen hebben ge- stelt, omme hunne Commissie alsdan geaggreeert ende geconfirmeert te worden.
1607
JOH AN VAN OLDENBARNEVELT, MEMORIE Tot de gebreken van d& staatsinrichting der Republiek behoorde voor alles het ontbreken van een voldoend centraal gezag. Het opgenomen frag
ment van Johan van Oldenbarnevelt, die wij, na de dood van Willem van Oranje, met Maurits als de grondvesters van de staat mogen beschouwen, toont dat hij dit gebrek scherp zag en dit in een tijd, waarin de Republiek voortdurend in macht en aanzien toenam. De geschiedenis zou hem echter volledig gelijk'geven.
Ick segge, als men aensiet, dat de Vereenichde Neder- landen nyet en syn een Republique, maer seven ver- scheyden Provintien, als het Hartochdom van Gelre, de Graefschappen Hollant en Zeelant, de Heerlyckheden van Utrecht, Vrieslant, Overyssel, Groningen, mit hare appendentien, hebbende elcx hare verscheydene forme van regeeringe, nyets gemeen hebbende mit malcanderen (naedat sy nu nyet meer een gemeen leger hebben) dan alleen t gunt by contract totte gemeene defensie gelooft is, t welck doch meer precario als necessario tot noch toe taliter qualiter is onderhouden; sonder datter ge- durende deese lange oorloge tot noch toe eenige vaste gemeyne Regeringe ofte eenige bestandige Republique is geformeert, maer alleenlyck een pi’ovisioneele maniere is gebruiyckt, als men sede vacante ofte durante inter- regno gewoon is te gebruycken: welcke forme by haer
o
V an D eventer, G edenkstukken v an J. v. Oldenbarnevelt, D eel III, p. 143. ’s-G ravenhage, 1865.
2 6 1 6 07 - JOHAN VAN OLDENBARNEVELT, M EM ORIE
selffs seer onseecker en periculeus is, en nae alle apparentie dus lange nyet en soude hebben kunnen bestaen, ten ware deselve mits de vreese voor den vyant en groote periculen van de oorloge staende gehouden ware. Daerom, als deftse noot en periculen souden ces- seeren, en men soude meenen den vrede wel gemaeckt te hebben, soo soude deese forme van regeeringe, deur jalousie en onse slaphartichheyt, terstont vervallen in de uyterste anarchie en eonfusie; welck een van de principaelste poincten is daermede de vyant meent tot synen wille te komen.
Want, indien wy nyet eene Regeeringe maecken m it behoorlycke autoriteyt om de Landen te regeeren, de provintien en steden te houden in haer debvoir van contributie en ordelycke eenicheyt, de onwilligen en contraventeurs te constringeren, des viants machina- tien te bejegenen, de landen van alle injurien en peri
culen dadelyck en tytelyck oock mit wapenen (als noot is) te defenderen, sonder nae rapporten en consultatien van de provintien en steeden te verwachten, soo moeten wy verloren gaen; want geene Republique kan bestaen,
sonder goede ordre in de generale Regeeringe.
1 6 2 2
HUGO DE GROOT
Hugo de Groot schreef de Apologie, of „V er- antivoordingh vande wettelijcke regieringh van Hollandt ende West-Vrieslandt” na zijn ontvluch- ting uit Loevestein. In het hier opgenomen frag
ment ivordt betoogd, dat de oude s o u v e re in ite x t
bij de Staten der gewesten berustte en niet bij de Staten-Generaal, die slechts macht hodden over de provincien voor zover deze daarin to e g e s te m d
hadden bij de Unie van Utrecht. De door De Groot daarvoor aangevoerde argumenten zijn stelhg overtuigend voor zijn tijd, waarin de souverevni- teit mderdaad bij de Staten der gewesten be
rustte. Wanneer hij dit echter eveneens betoogt voor de landsheerlijke tijd, treft hem de straks e
bespreken critiek van Simon van Sling eland .
VERANTW OORDINGH VANDE
WETTELIJCKE REG IERING H VAN HOLLAND 1 ENDE WEST-VRIESLANDT
I Capittel. Vande Souverainiteyt der respective Nederlandtsche Provincien
Die veranderingh van Regieringh voor hebben, con nen haar voornemen niet uytvoeren, sonder de standers vande wesende Regieringh van een Uan helpen: ’t welck dan niet glimpelijck en can ghesc ie e^>
sonder den selven yet te last te leggen. Als de selve n
* V ersch en en te Parijs, M et P rivilegie van den Coningh,
1622
.2 8 1 6 2 2 - HUGO DE GROOT
zijn Personen onbesproken van leven (gelijck de soodanighe meest altijdt beminnen de Regieringhe, die in wesen is) so en canmen niet anders vinden tot haar belastingh, dan het stuck vande Regieringh: ende om daarvan een delict te maken, soo moetmen susti- neren, de Regieringhe anders gheweest te zijn, dan sy inder daadt is geweest. Also hebben de Spaignaarden ende Spaansch-gesinden, voor-hebbende een vreemde dominatie inde Nederlanden in te voeren, de Luyden ghesocht te persuaderen, dat de oude Regieringh vande Nederlanden was gheweest een absolute Macht van de Princen: daar ter contrarien der Princen macht van alle oude tijden was bepaalt gheweest, soo met de Prive- legien, als met de macht der Staten. Ende onder het decksel van soodanighe verdrayinghe heeftmen de voorstaanders van de Privilegien door Commissarisen (die daar over de naam van Bloedt-raadt hebben beco- men) ghecondemneert, als ghecommitteert hebbende Crimen laesae Majestatis. Dat hier door eenighe altemet werden mislydt, en is niet vremt: alsoo tot de kennisse vande rechten Standt van de Regieringh van yeder Landt grondelijcke wetenschap vande Wetten ende Costuymen werdt vereyscht. Polybius, een Schrijver van groot oordeel, leert ons, dat in sijn tijdt de Griecken, ende andere vreemde Natien gheloofden, dat tot Romen de opperste macht was by de Senaat, om dat in de Senaat de Ambassadeurs hare Propositien deden, ende van de selve haar afscheydt bequamen. Alsoo en is ’t niet vremt, dat als nu eenighe Uytheemsche ghelooven, dat de vereenighde Provincien Souverainelijck gheregiert werden by de Ghedeputeerden van de selve Provincien, diemen noemt de Staten Generaal: om dat inde Verga- deringh van de Staten Generaal de Ambassadeurs wer
den ghehoort ende beantwoordt, ende dat oock aan Coninghen, Princen ende Republijcquen meest in alle
1622 - HUGO DE GROOT 29
saken agheschreven wert op de naam vande Staten Genei’aal, ende Ambassaden ghesonden op den selven naam. Max- gelijck Polybius betoont, dat inderdaadt de opperste macht niet en was by den Senaat, maar by de Alinghe Ghemeente: also canmen, met de waax'heydt seggen, dat de Souveraine Regieringh van yeder Pro- vincie by ons besta^t, niet by de voox’schx'even Ghedepu- teex'den, die ghenoemt wex-den de Staten Generaal; maar by de Staten vande respective Pi’ovincien: welcke Staten vande Proviixcien door een sterck Vex’bondt aan malcander zijn gheassocieei’t ende gheunieex’t tot ghe- meexxe beschex’m ingh: staande ovex*-sulcks tot dispositie vande Staten Gexxex’aal de saken, die de selve ghenxeene beschex’mingh raken, ofte specialijck by de Unie, ofte particulier consent aaxx de Genex’aliteyt zijn ghedefe- x-eex’t: blijvende voox-ts alle andex’e saken tex* dispositie vande Staten vasde respective Provincien.
Ick can oock metter waax'heydt segghen, dat soo langh ick de Vei’gaderingh vande Staten van Hollandt heb ghefrequenteert, ick altijdt de Souverainiteyt vande Pro
vincien heb hooren stellen als vast ende onghetwijffelt:
sonder dat oyt onder de Leden vande Vei'gadex’ingh hier over eenighe discrepantie is ghevallen: uytgheno- men een maandt of twee voor onse apprehensie; sedert welcke tijdt eenighe Steden van Hollandt ende West- Vdrieslandt, haar heymelijck verbonden hebbende met eenighe andere Px’ovincien, ten deele zijn afgheweecken van het oude gesustineerde. De l'edenen, die my, ende anderen de saack (soo als nu by my gheseydt is) vastelijck hebben doen gelooven zijn dese.
Voor eerst is kennelijck, dat de Nederlandtsche Pro
vincien, die nu zijn gheunieert, van oudts hebben ge- hadt diverse Landt-Fursten, uytghenomen dat Holland ende Zeelandt zijn gheregiert gheweest by de selve Graven.
3 0 1 6 2 2 - HUGO DE GROOT
N a ’t aannemen vande wapenen voor de Vryhgydt en is de sake in desen deele oock niet verandert. W ant de selve Wapenen eerst niet en zijn aanghenomen by de Staten Generaal vande Nederlanden; maar by de Staten van Hollandt ende Zeelandt alleen, met weynigh gheas- socieerde, blijvende Ghelderlandt, Utrecht, Vrieslandt, Over-yssel, Groninghen ende Ommelanden, noch langh daar na, onder de Spaansche Gouverneurs. De selve Sta
ten van Hollandt ende Zeelandt, schrijvende inden Jare 1573, aan de Staten Generaal vande Nederlanden, er- kennen de selve in haren Brief niet anders, dan als hare vrunden ende mede-broeders: ende schrijvende ten selven tijde aan de Coningh van Spaigne; segghen uytdruckelijck, dat dese Landen, wesende eertijdts onder verscheyde Lants-heeren, namaals by huwelijcksche voorwaarden ende onderlinghe Tractaten, ende alsoo by recht van wettelijcke successie ende conventie, onder een hooft des Huys van Bourgoigne ghecomen waren, ende daar na, by middel van huwelijcken, metten hoogh- loffelijcken Huyse van Oostenrijck, ende ten laaste met den groot-machtigen Coningh-rijcke van Spaigne gheal- lieert: doch altijdt by uythgedruckte bespreke ende voor- waarde, dat de selve Landen, ende ELCKE PRO V IN C IE BYSONDER souden blijven ende onderhouden werden in syn EYGEN Politien, Rechten, ende vryheden, daar in sy van alle oude hercomen waren. W aar na inden Jare 1576 de Staten van Hollandt ende Zeelandt ende hare gheassocieerde, makende met de Staten van de andere Nederlandtsche Provincien de Confederate, die ghenoemt werdt, de Pacificatie van Gent, hebben ghe- wilt, dat mijn Heer den Prins II. L. M em o rie, in IIol- landt, Zeelandt encle andere gheassocieerde plaatsen, soude blyven ghebieden, soo als hy doe was ghebiedende, dat is, sonder te staan onder eenige Generalen Gouver- neur: dat oock gheen Placcaten, Mandamenten Provisien
1622 - HUGO DE GROOT 31
noch IJxploicten aldaar plaats souden hebben, dan die by syn Excel, ofte by den Rade, Magistraten ofte Officiers aldaar gheapprobeert ofte ghedecerneert sou
den zijn. Dien volghende, hoe wel de andere Nederlandt- sche Provincien daar na den Eertshertogh Mathias had- den aangenomen tot Gouverneur, ende nevens hem een Raadt gheordonneert over de saken van het Gouverne- ment: soo hebben die van Hollandt ende Zeelandt ghe- resolveert, gene beveelen, by den selven Eertshertogh ofte sijnen Raadt gedaan, te willen obedieren: glielijck sy haar oock noch niet verbonden en houden in de schulden, die ten selven tijde by de Staten Generaal zijn ghemaackt. Soo verre is het van daar, dat de Regierders van Hollandt in die tijdt met de andere Provincien sou
den willen aangaan hebben eenighe ghemeenschap van Souverainiteyt.
I n ’t stuck vande Souverainiteyt en is oock geen ver- anderingh ghevallen by de Unie, tot Utrecht ghemaackt inden Jare 1579. Wel is waar, dat de Provincien vande selve Unie haar daar by verbinden. confedereren ende vereenigen, als of sy maar eene Provincie en waren:
maar hoe verre dat sy souden zijn, als of sy eene Pro
vincie waren, werdt aldaar uytgeleydt, te weten, om niet ghescheyden te werden, maar malcander by te staan ende te assisteren. Ende dat de intentie gheensins en is ghe- weest de Souverainiteyt vande respective Provincien ghemeen te maken, blijckt eerst uyt het woort Confe- deratie, (’t welc is een Contract van verscheyde Sou- verainen) ende dat niet gheseydt en wert, dat de Pro
vincien voortaan eene Provincie sullen zijn, maar verbon
den, als of sy eene Provincie w aren: welcke woorden, g he lijck en is medebrengende, presupponeren de sake inder daadt anders te zijn gelegen: want niet en wert geleken met hem selve. ’T welck te naarder blijckt, alsmen daar mede confereert de Unie van Hoi-
3 2 1 6 22 - HUGO DE GROOT
landt ende Zeelandt, ghemaackt, inden Jare 157,p, waar by geseyt wert: Dat by de Bondtgenoten de saken vanden Oorloge sullen werden beleyt onder sulcken vasten eenigheyt en Verbond, als of de voorseyde Landen ende Steden onder de Republijcque van eene Stede mochten werden gherekent ende begrepen. Blijckt voorts oock uyt de woorden, gestelt in het eerste Artijckel vande voorschreven Unie van Utrecht, Onver- mindert nochtans een yegelijcks Provincien, Steden, Leden ende Inghesetenen Privelegien, Vryheden, Rech- ten, Statuten, loffelijcke Coustuymen, ende sullen met lijf ende goedt, ende alle behoorlijcke middelen de selve helpen, stijven ende stercken, ende oock beschermen jeghens een yeghelijck, diese soude overvallen. W ant alsoo vertoont is, dat onder de gherechtigheden van de Provincien altijdt was gheweest de Souveraine Regie
ringh binnen haar destrict, soo moet verstaan werden onder den naam van Gherechtigheden ende Coustuymen dit mede te zijn begrepen, ende dat over sulcks de Pro
vincien daar in malcander schuldigh zijn te mainteneren:
soo verre ist van daar, dat op de Souverainiteyt vande respective Provincien yet wettelijck op den naam vande Generaliteyt soude moghen werden gheusurpeert. De volghende practijcque heeft dit oock’ claai’lijck ghe- leert: want alsoo de handelingh tot Colen vruchteloos was afgheloopen, hebben die van Hollandt ende Zeelandt belooft, de andere Provincien te helpen ende te assis- teren, ’t sy oock wat Prince ofte Heere de selve Provin
cien soude willen aan-nemen; midts dat sy Luyden souden blijven by de jegenwoordighe Staat: waar naa eenighe Provincien (sonder de anderen) hebben ghecontracteert met den Hertogh van Anjou, om haar te begheven on
der sijne Regieringe, By ’t PlaCCaat van den Jare 1581, Waar by de Coning van Spaigne verclaart wert, ver- vallen te zijn vande heerschappy del’ Nederlanden,
V E X A S ^ T W O O H V l S ^ C j H
l l l u t f c l t j c i s e i k t g t m n s ! )
H O L L A N D T
<nbe
WEST-VRIESLANDT,
JDiDtfrjaterdCcnlgfjet nabupjiglje 0iobtncten/ fulcbs Die vbas boo; De bctanDetingft / gtjcballen in Den Jarc
?E t> 3tc- m lUnj. jljcfrtjititm bii
M r. H ugo dc G ro o t,
O o o i Deftii H B b w a a tfifra a l Dan y o ltatiO t: r t t l a i m t mOf tDcft-biicr- lanDt/ niBt Daar t u UanDc tiiDt p tn fu m aru l D trfbfitU oitrr--
Dam nUJt (jljtto n m u ttrm m (jrt Colltgtt uanDcOc.- cnm nuttnroc U aD nt UAnDcbooifnibctUri.
Dm Dan tyollaiiDt nific IB cfb D.’iriUiiDt.
M E T
W cd e rk gp 'n gh Tan dc Proceduren ende S E N T E N T I E N , jegcnj den felven D E G R O O T ende andereo ghe-
houdco ende ghewelco.
S tc o jtu a t n u t Rrt la tg n ft^ / a&ebjucfit
T O T P A R I S ,
M et F iiv ilcg ic Tin den C c n in g h . m u ,
T itelp a gin a V erantw oordingh van Hugo de Groot (K oninklijke Bibliotheek)
1622 - HUGO DE GROOT 33
wert voor eerst onderscheyt ghemaact tusschen saken, rakende de gemene Regiering, ende tusschen saken rakende Politie, administratie van Justitie ende andere particuliere, in elck Lant bysondere: ende wert ge
seyt, dat inde saken van de Regieringe vande Provin
cien in ’t bysonder sal ghebruyckt werden den Naam, Tijtel ende Zegel van de Landen respectivelijck: maar in de saken, betreffende de ghemeene Regieringh, werdt wederom onderscheydt ghemaackt tusschen de Provin
cien van Hollandt, ende Zeelandt, ende tusschen de ande
ren : ende werdt gheseyt, dat in de selve Provincien van Hollandt ende Zeelandt den Naam vande Prins van Oraingi, ende vande Staten vande selve Landen, soude werden ghebruyckt tot de instellinghe toe vande Landt- raadt: ende dat in de andere Landen den Naam ende Tijtel van de Staten Generaal in ghelijcke saken gebruyckt soude werden. By het Tractaat, aanghegaan met den Hertogh van Anjou, was bedonghen, dat die van Hol
landt ende Zeelandt souden blijven in haren voorighen Staat, ’t welck by particuliere Acte naarder was ghe- expliceert: Ende hoe wel terstondt daar aan een Landt- raadt wierdt opgherecht, hebben die van Hollandt ende Zeelandt expresselijck verclaart, haar onder den selven Landtraadt niet te willen stellen, dan voor soo veel de ghemeene Contributien ende beleydt van Oorlogh soude betreffen: hebben oock de selve Provincien alleen, sonder de anderen, ten selven tijde aan den Prins van Orangie, H. L. Memorie, ghedefereert de Macht ende Tijtel van Hooghe Overheydt, waar over den Eedt ten beyde sijde is ghedaan in presentie van de Staten Generaal:
Ende heeft den Hertogh van Anjou alle Placcaten ende dispositien, by hem ofte sijnen Raadt gheemaneert, al- tijdt ghesonden aan den Prins van Orainge, om binnen Hollandt ende Zeelandt op des selfs Princes naam ghe- depescheert te werden. Dat meer is, inden Jare 1583,
3
1 6 2 2 - HUGO DE GROOT
hebben de Staten van Hollandt ende Zeelandt (sonder de andere gheunieerde Provincien) met de Hoogh-ghemelte Heere Prince van Orainge ghehandelt, om hem het Graaffschap op seeckere conditien te defereren, ende alsoo eenighe andere Provincien hier over te onvrede waren, hebben de Staten van Hollandt by hare Missive, ghedateert den sesten May des voorschreven Jaars, haar recht ende redenen, om sulcks te doen, i n ’t breede ghe- deduceert: waar na ghehandelt zijnde met de Coninghinne van Enghelandt, onder het Zeghel van de respective Provincien, ende onder het Gouvernement vande Grave van Licester, misverstandt op ’t stuck vande Regie
ringh zijnde gheresen, hebben de Staten van Hollandt, in den Jare 1587, door Meester Franchoys Francken, doen Pensionaris der Stadt Goude, doen instellen een Placcaat, deducerende daar in het Recht van de Souverainiteyt, haar van oudts ende als noch competerende: hebben oock omtrent den selven tijdt vele ende verscheyde Remon- strantien ghedaan, tot conservatie van het Recht van de Provincien: waar van hier na breeder sal werden ge- sproken. De Staten Generaal selve by hare Remonstran- tie op den 30. Augusti, int Jaar 1587, ghedaan aan den Graaf van Licester, segghen te verstaan, dat het Zegel, Contrezeghel ende Cachet vande Staten Generaal sal werden gebruyckt, in ghevalle de saken de Provincien int ghemeen aangaan. Maar soo die eenighe Provincien int particulier betreffen, soo souden die ghedaan werden op den Naam ende Zeghel der selve Provincie.
Na ’t vertreck van de Graaf van Licester is altijdt ghebruyckt, dat de Persoonen, comparerende inde Ver- gaderingh van de Staten van Hollandt ende West-Vries- landt, Eedt doen, Van ’sLandts (te weten van Hollandt ) Privilegien, Handtvesten, Gherechtigheden ende oude lof- felijcke Coustuymen te sullen voorstaan, alle Ordonnan- tien ende Resolutien van de Staten, naar hun vermoghen,
1622 - HUGO DE GROOT 35
te volopmen. Ghelijclc oock de Officiers ende Justiciers Eed doen aan de Graaflijckheydt van Hollandt, sonder mentie van de Generaliteyt: ende de Magistraten van de Steden, midtsgaders Schutters ende Burghers aan de Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt. By exempel, den Eed van de Veertigen van Leyden luyt aldus: Uat sy de Graaflijckheyt ende Hooghe Overheydt van Hol
landt, Zeelandt, ende West-Vrieslandt, ende sulcks oock dese Landen, mitsgaders dese Stede goet, ghehouw ende ghetrouw sullen wesen, de selve Graaflijckheydt ende Hooghe Overheydt, Landen ende Stadt sullen ghehoor- samen. In andere steden ten naaste by dierghelijcke. Op eenighe plaatsen werdt daar by ghevoegt, ende anderen, die met haar sullen blijven gheunieert, maar accessoir- lijck, na dat de Staten van Hollandt, ende West-Vries- landt met haar eyghen naam voor aan zijn ghestelt. De Hooghghemelte Staten van Hollandt, als oock andere Provincien, voeren oock in haar Wapenen een Souveraine Croon.
Indien men oock wil letten op alle de essentiele deelen ende bewijs teeckenen van Souveraniteyt, die by de poli- tycquen werden ghestelt, men sal bevinden, dat de selve passen op de respective Provincien.
Want voor eerst, werden by de Staten vande respec
tive Provincien Wetten ende Placcaten gemaackt op allerley saken van Politie, sonder kennisse van de Gene
raliteyt: ghelijck blijckt by ontallijcke exempelen. Daar- en-teghen de Placcaten vande Generaliteyt werden ghe- addresseert aan de Staten van de Provincien, by maniere van versoeck, niet by maniere van ghebodt, om de selven in den hare te doen publiceren. Indien men onlanghs anders heeft begonst te practiseren van eenighe Wet- schrijvinghe, Petitie, ende dierghelijcke te senden aan de Steden, voor-by-gaande de Staten van de Pro
vincien, sulcks is een nieuwigheydt, ende een teecken
3 6 1622 - HUGO DE GROOT
van dat in de Regieringh veranderingh is gheschiedt.
Wat de Justitie belanght, van oudts voor den tijd t van Hertogh Carel van Bourgoigne, plagh elcke Provincie, soo i n ’t civijl, als i n ’t crimineel, te hebben binnen haar selve het uyterste resort van Judicature: maar is daar na by bewilligingh van de Provincien inghestelt den Grooten Raadt tot Mechelen, alwaar de civijle Processen werden ghebracht uyt eenighe Provincien by appel, uyt eenighe by revisie, na de Verdraghen, die daar op ghe- maackt waren. Dan na het aannemen van de Wapenen, oock sedert de Pacificatie van Gendt, heeft de Authori
teyt van desen Grooten Raadt over Hollandt ende Zee
landt ghecesseert: ende is in plaatse van dien in Hollandt ende Zeelandt opgherecht een Collegie van den Hooghen Raadt. De Raden van den selven Hooghen Raadt, soo wel als die van den Provincialen Raadt, doen eedt aan de Staten van Hollandt ende Zeelandt, ende zijn by hare In- structie verbonden, hare Placcaten ende Ordonnantien na te comen, sonder dat in de selve Instructie eenighe mentie werdt ghemaackt van de Staten-Generaal. De selve Hoven doen recht uyt den naam van de Hooghe Overheydt, niet van alle de Provincien, maar van de Provincien, by de welcke sy zijn ghestelt, tot een seker teecken, dat de Staten Generaal hare Hooghe Overheydt niet en zijn. De Provincien van Gelderlandt, Utrecht, Vrieslandt, Over-Yssel, Groeninghen met Ommelanden, hebben elcks haar uyterste resort binnen haar selve, ende werdt van de Arresten revisie versocht aan de Staten van de respective Landt-schappen, sonder dat tot noch toe eenigh ghemeen Collegie van Judicature is ghestelt over de gheunieerde Provincien. Remissien, pardonnen, abolitien, ende alle andere gratien, werden verleent by de Staten van de Respective Provincien, ofte by de Stadt-houders, uyt cracht van hare Com- missie, ende op den naam van de selve Heeren Staten.
1622 - HUGO DE GROOT 37
De Staten van Hollandt ende West-Vrieslandt hebben hare Domeynen apart, waar van de administratie is by de Reeckencamer, die by Eede verplicht zijn aan de Graaf- lijckheyt van Hollandt: Ghelijck ghebruyck is by de andere respective Provincien van de Unie: Elcke Provin
cie heeft oock haar recht van Munte.
Den Naam brenght ook het selve mede: want men noemt het de Gheunieerde Landen, met het woordt, Lan
den, betoonende, dat het niet en is een Landt aan ver- scheyde quartieren verdeelt, maar dat het zijn inder daadt verscheyde Landen: ende met het woordt Ghe- unieerde, dat de selve Landen door een vast Verbondt zijn verknocht: ghelijckmen noemt de gheunieerde Vorsten van Duytsch-landt. Over sulcks inde handelingh van ’t Bestandt is ghestelt, dat de Eerts-hertoghen de Veree- nighde Provincien houden voor vrye Landen, Provincien ende Staten. Nu is kennelijck, dat met de vryheydt ver- staan werdt Souverainiteyt. Noch huydensdaaghs de Staten van de Provincien, schrijvende aan de Staten Generaal, qualificeren haar selven Bondtghenoten, niet Ondersaten, ghelijck als wel doen de Magistraten vande Steden, als de selve schrijven aan de Staten van de res
pective Provincien.
1 6 48
V REDE VAN MUNSTER
Dit fragment uit de Vrede van Munster ver- meldt hoe de erfgenaam van de laatste landsheer toestemt in de onafhankelijkheid van de Republiek.
In den eersten, verklaert den voorsz Heer Coninck, ende erkent dat de voorz Heeren Staten Generael vande Vereenichde Nederlanden, en de respective Provintien vande selve, met alle haer geassocieerde Lantschappen, Steden en aenhoorige Landen, syn vrye ende Souveraine Staten, Provintien en Landen, op de welcke, noch op haer gheassocieerde Landtschappen, Steden en Landen voorsz, hy Heer Coninck niet en pretendeert, noch nu ofte na- maels, voor hem selven, syne Successeurs en Nakomelin- gen immermeer yets sal pretenderen; ende dien volgens te vreden te zijn met de selve Heeren Staten te tracteren, gelijck hy doet by dese jegenwoordige E E N E E U W IG E VREDE, op de Conditien hier naer beschreven en ver
klaert.
* G root Placaet-Boeck, Eerste Deel, ’s- G ravenhage, 1658.
1682
OCTROY VOOR DE COLONIE VAN SURINAME Het octrooi der West-Indische Compagnie heeft geen principiele verschillen met dat der Oost- Indische. Ook hier een monopolistisch handels- lichaam. Een geheel andere strekking spreekt echter uit het door ons opgenomen fragment van het Octroy voor de Colonie van Suriname. Hier is niet de vestiging van een handelsmonopolie be- doeld, maar van een volksplanting met vrije ves
tiging voor een ieder, een vrije handel voor alle ingezetenen van de Republiek. In de samenstelling en bevoegdheden van de Politielce Raad vinden wij de eerste uitingen van een georganiseerde invloed der kolonisten op de regering der kolonie.
Octroy of fondamentele Conditien, onder de welcke haer Hoogh Mog. ten besten ende voordeele van de Ingezetenen deser Landen, de Colonie van Suriname hebben doen vallen in handen, ende onder de directie van de Bewinthebberen van de generale Nederlandtsche Geotroyeerde West-Indische Compagnie. In date den drie en twintighsten September 1682.
X I Dat om de voorsz Colonie krachtelijck ende so veel mogelijck voort te setten, ende om alle voordelen, de welcke by verhoopt succes van de selve sullen komen af te vloeyen, te doen vallen in den schoot van de Colo- niers en Planters aldaer, ende van de Ingezetenen van desen Staet, den Handel en trafficque op Suriname,
* G root Placaet-Boeck, Derde Deel, ’s-Gravenhage 1683.
4 0 1 6 8 2 - OCTROY VOOR DE COLONIE VAN SURINAME
ende van daer indistinctelijck liber en open sal zijn aen alle Inghezetenen van desen Staet.
XV Dat gelijck het yder een.vry staet, met sijn Per- soon, Familie, en Goederen in de voorsz Colonie te komen, het oock also sal wesen ghepermitteert aen een yeghelijck, de welcke alrede sich daer ter neder ghestelt heeft, of sal komen te stellen, ten alien tyden van daer te vertrecken met hare Slaven, Beesten,en verdere roerende Goederen, ende dat na soodanige andere Plaetsen of Eylanden als het haer sal believen, konnende tot het voorsz transport, huyren, of koopen alsulcke Schepen of Vaertuygen als sy tot haer voorsz desseyn hen sullen oordelen dienstigh te wesen.
XV I Ende op dat de Coloniers ende Planters in Surina
me, midtsgaders de Inghezetenen deser Landen met de selve commercierende, volkomen gerust moghen zijn, dat de voorsz exemptien ende privilegien effective sullen worden achtervolght en naerghekomen, soo sal den Gouverneur ende den Politijcquen Raedt, in voegen de selve hier naer sullen worden aengestelt, gehouden zijn op haren Eedt te besorgen, dat daer jegens geen infractien komen gemaeckt te worden.
X V II Sullende den Gouverneur d i e ’t hooghste gesagh sal competeren, by de Compagnie absolute aen
gestelt worden, midts de selve, ende oock syne Instructie by hoogh-gemelte haer Hoogh Mog. werde geapprobeert, en dat hem by de selve haer Hoogh Mog., ende syne Hoogheyt den Heere Prince van Orange, de nodige Com- missie gegeven sal moeten worden.
X V III Dat den voorsz Politijquen Raedt sal bestaen en ghecomposeert wesen nu voor de eerste-mael
1682 - OCTROY VOOR DE COLONIE VAN SURINAME 41
uyt thjen Personen, en by vervolgh van tyden na het accrois van de Colonie, de inclinatie van de Ingezetenen, of om andere redenen op het welgevalle en goedtvinden van de voornoemde Compagnie moghen werden ver- hooght tot veertigh Personen incluys.
X IX Sullende de voornoemde Raedts-personen uyt de aensienlijckste, verstandighste en moderaetste onder de Coloniers, haer leven langh geduyrende, tot de voorsz Raedts-plaets beroepen werden; Te weten door pluraliteyt van stemmen van alle de Coloniers een dub- belt getal genomineert wesende, sal den Governeur daer uyt eleetie doen, waer in by afstervingh of vertreck tot suppletie ghecontinueert sal werden, ter tijdt en wyle het ghetal der Coloniers so groot sal wesen, dat het selve niet wel als met een dis-ordre soude kunnen werden gepractiseert, als wanneer de Compagnie op approbatie van haer Hoogh Mog. sal mogen ordonneren, dat denomi- natie tot de voorsz suppletie jaerlijeks op een vast-ge- stelden dagh geschiede door de overgebleven Raedts- personen alleen; sullende echter de voorsz veranderinge niet mogen werden gemaeckt, als daer het getal der Raedts-personen ten minsten tot dertigh Personen s'al wesen geaugmenteert.
X X Dat al-hoe-wel den gemelten Gouverneur in alle saecken, so Politijcq als Militair, het opperste ghe- sagh sal hebben, so sal hy evenwel daer omtrent in saec
ken van eenigh aenbelangh ghehouden zijn den ghe- melten Raedt te convoceren, de saecke aldaer voordragen, ende in deliberatie leggen, ende het besluyt formeren, so, ende in dier voeghen als by pluraliteyt van stemmen oirbaer en dienstigh geoordeelt sal wesen, sullende so- danigh besluyt, so als het soude mogen leggen, door den
4 2 1 6 8 2 - OCTROY VOOR DE COLONIE VAN SURINAME
ghemelten Gouverneur moeten opgevolght en getrou- welijck ter executie geleyt werden.
X X I Behoudelijck nochtans, dat den Gemelten Gouver
neur, midtsgaders den Raedt ghesamentlijck, ende yder in het bysonder, in alle saecken, in dese fundamen- tele Articulen niet specialijck gelimitteert en bepaelt, gehouden sullen zijn te obtempereren, ende op te volgen het bevel ende de ordres dewelcke haer van tijdt tot tijd t door de gemelte Compagnie ghegeven ende geprescri- beert sullen werden, ende dat op den Eedt by hun respectivelyck ten ingangh van hunne Bedieninge ge- daen, ende sulcks dat de voorsz hare besluyten alleen plaets sullen hebben in alle saecken, de welcke in dese Articulen als Privilegien bevat zijn, en verders in alle andere saecken, waer omtrent den gemelten Gouverneur gheen speciale last en ordre of Instructie sal hebben be- komen.
X X IX Dat oock den ghemelten Gouverneur en Raedt, op approbatievan Bewindthebberen sullen mogen stellen eenighe kleyne en modicque lasten, tot verval van de nodige kosten van de ghemelte respective Collegien van Raden en Rechters, midtsgaders tot onderhoudt van Kercken-dienst, Schoolmeesters en diergelijeke, voor so veel ’t selve soude mogen werden geoordeelt nootsaec- kelijck of dienstigh te wesen.
X X X Dat den ghemelten Gouverneur en Raden niet en sullen wesen bevoeght eenige Imposition of Lasten te mogen stellen of heffen anders als op speciale
approbatie van haer Ho. Mog., en van de Heeren Be
windthebberen, ten eynde de gemelte Coloniers oock mogen wesen gerust ten respecte van de buytesporig- heden, waer in de gemelte Raden selve soude mogen komen te vervallen.
1716
Mr SIMON VAN SLINGELANDT
Eerst bij Van Slingelandt treffen w ij een scherp inzicht aan in het ontstaan der staatsorganen, zonder dat dit aan de geschiedenis geiveld aan- doet. Hy beraamt ook middelen om het gebrek aan een centraal gezag, het grootste euvel in de staatsvorm van de Republiek, te verbeteren. Deze geivichtige redenen brachten ons ertoe een grote plaats aan zijn werk in te ruimen.
Uit de belangrijke „Staatkundige geschriften”
namen wij op het betoog over een vrij volk en een vrije regering; een ideaal, waarvan hij niets ver- wezenlijkt heeft mogen zien. Vervolgens de gron- dige en juiste weerlegging van de staatsleer der
„Corte vertooninge”. Daartia de beschouwingen over de drie zeer verschillende betekeriissen van de funetie, die achtereenvolgens met het woord stadhouder aangeduid is. In de eerste plaats: ver- tegenwoordiger van de landsheer, zoals Willem van Oranje ivas tot de komst van Alva. In de tiveede plaats: niet-erfelijk landsheer, zoals de Prins in 1572 in werkelijkheid was en ook na de
„Akte van afzwering” openlijk verklaard icerd, niettegenstaande zijn formele aanstelling als ver- tegemvoordiger van de landsheer. En in de derde plaats: een door de Staten opgedragen ambt, zoals Prins Maurits en zijn opvolgers het uitoefenden.
Tot slot namen wij een drietal fragmenten op uit het „Discours over de defecten in de jeegens- woordige constitutie der Regeeiring van de Staat der Vereenigden Nederlanden, en over de middelen van redres”.
4 4 1 7 1 6 - MR SIMON VAN SLINGELANDT
STAATKUNDIGE G ESCH RIFT EN EERSTE D E E L
VOORREDEN
Het is een vry Volk, en een vrye Regeering, daar de magt om Wetten te maken, om schattingen op te stellen, om Oorlogh en Vreede te maken en om te veranderen de vastgestelde forme van Regeeringh, is in handen van het Volk, of van de Staten, die het Volk representeren, en niet daar elk Lit kan aan het Volk, of aan de Staten, de handen binden, en beletten de nuttigste en nodigste Resolutien.
Het is, in de tweede plaats, een vry Volk, en een vrye Regeering, daar de Wetten, en daar de Ordonnantien op den ophef der schattingen, egalyk en zonder onderscheid van groot en kleyn geexecuteerd worden, en daar nie- mand als het Volk, of de Staten, de magt heeft, om zig of anderen daar van te eximeren, en niet daar elk Lidt meester is van de intentie der Placaten en Ordonnantien, zo veel aangaat dat gedeelte van het Volk, dat zy repre
senteren, en uit der Staten naam en gesag regeert.
Ten derden, en ten laasten, het is een vry Volk, en een vrye Regeering, daar de geene, aan welke de executie der Wetten en Ordonnantien door het Volk, of door de Staten, aanbevolen is, aan de eene zijde wel hebben de nodige magt, en authoriteyt, om die egalyk en volstrek- telyk te doen observeeren, en de overtreeders te straffen, maar aan de andere zyde die magt en authoriteid niet konnen misbruyken tot onderdrukking van het Volk, en niet daar de reeden, om voor geen misbruyk te vreesen, is, dat aan de geenen, waar aan de executie der Wetten en Ordonnantien aanbevolen is, de nodige m agt man-
* S ta a tk u n d ig e g esch riften , o p gesteld en n a g e la te n door Mr Sim on v a n S lin g elan d t, ls t e deel. A m sterd am , 1784.
