Security of Supply onberekenbaar?
Twee methodes getoetst op Bulgarije, Estland en Polen
! "!
Inhoudsopgave
Inleiding !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!"! 1. Security of supply in de literatuur!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! #$!
1.1 Het begrip security of supply !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!#$! 1.2 Kwantificeren van security of supply!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!#%!
2. A’s van APERC !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! &$!
2.1 Availability !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!&&! 2.1.1 Energieproductie en voorraden ################################################################################################################ ""! 2.2 Accessibility!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!&'! 2.1.1 Geopolitiek ##################################################################################################################################################### "$! 2.2.2 Geografie ######################################################################################################################################################### %&! 2.2.3 Energienetwerk en transport ##################################################################################################################### %'! 2.2.4 Overige risico’s ############################################################################################################################################# ("! 2.3 Affordability !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!("! 2.3.1 Energieprijs##################################################################################################################################################### (%! 2.3.2 Prijsvolatiliteit ############################################################################################################################################### ((! 2.4 Acceptability !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!()! 2.4.1 Vervuiling energieconsumptie ################################################################################################################# )*! 2.4.2 Milieu in beleid en regelgeving ############################################################################################################### ))!
2.5 Adaptability !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!*'!
Conclusie !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!*)!
3. Shannon-Weiner Index !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! %&!
3.1 Diversiteit gemeten met de Shannon-Weiner Index!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!%"!
3.1.1 Diversiteit van de energiebronnen ########################################################################################################## &%! 3.1.2 diversiteit van de exportlanden ################################################################################################################ &+! 3.1.3 SW index voor diversiteit nader bekeken############################################################################################# +*!
3.2 Uitbreiding van de Shannon-Weiner Index !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!+(!
3.2.1 Politieke stabiliteit######################################################################################################################################## +(! 3.2.2 Overige aanvullende indicatoren############################################################################################################# +$!
Conclusie!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! '&! Literatuurlijst !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! ''! Bijlagen:!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! )&!
! %!
Inleiding
Kan men er op aan dat de lampen kunnen blijven branden en de gaskachel in de winter hoog op kan laaien? Dit zijn vragen die veel aandacht krijgen in de huidige politiek en ook in de wetenschap. Men maakt zich zorgen over de levering van energie aan huishoudens, maar vooral ook aan de industrie. Security of supply (SOS) staat steeds vaker op de agenda. De Europese Unie (EU) noemt het een van de speerpunten van zijn energiebeleid.1
Alhoewel het begrip al veelvuldig in de internationale en nationale politiek wordt gebruikt, is er in de wetenschap nog veel discussie over. Dieter Helm noemt security of supply zelfs het meest te veel en fout gebruikte begrip in het energiedebat.2
Security of supply kwam als begrip op tijdens de eerste oliecrisis in de jaren zeventig. Toen de olieproducenten de productie beperkten en de export naar sommige landen zelfs stopzetten, werd de Westerse afhankelijkheid duidelijk zichtbaar.3
Er bleek geen garantie te bestaan dat olie als product op de wereldmarkt altijd kon worden gekocht. Ook nu staat het begrip hoog op de politieke agenda. Dit is op zichzelf niet verwonderlijk. Energie is voor de economie van elk land van onmiskenbaar belang. Daarbij komt dat de olieprijzen de laatste jaren enorm zijn gestegen (hoewel er in 2009 een tijdelijke teruggang te zien was, als gevolg van de economische crisis). En de vraag naar energie zal volgens projecties van de International Energy Agency (IEA) blijven stijgen. Opkomende economieën India en China zijn de grootste kracht achter deze stijging.4
Tegelijkertijd is er sprake van een toenemende concentratie van het energieaanbod. Slechts een klein aantal – vaak instabiele – landen beschikt over deze bronnen en een groot aantal landen is van hen afhankelijk voor hun energietoevoer.5
De concurrentie om betrouwbare voorraden neemt toe. SOS is daarmee een vraagstuk van toenemend belang.
De onderbrekingen in de energietoevoer door de gascrisis in Oekraïne in 2009 werden dan ook met argusogen bekeken. En vooral in Centraal- en Oost-Europa waren de gevolgen
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
1 Europese Commissie, Groenboek: een Europese strategie voor duurzame, concurrerende en continu geleverde energie voor Europa COM 105 (Brussel 2006) 20.
2 Helm, D., ‘Energy Policy: Security of Supply, Sustainability and Competition’ Energy Policy Volume 30 Issue 15 (2002) 175.
3 Chevalier, J.M., ‘Security of Energy Supply for the European Union’ European Review of Energy Markets Volume 1 Issue 3 (2006) 8.
! (! van deze gascrisis uiteindelijk duidelijk merkbaar.6
Veel Centraal- en Oost-Europese landen zijn voor hun energietoevoer grotendeels afhankelijk van de Russische Federatie. In sommige landen lag de industrie plat en konden huizen niet meer verwarmd worden.7
De gascrisis in Oekraïne is aanleiding om SOS juist in Centraal- en Oost-Europa te bekijken. Hoe zit het werkelijk met de security of supply in deze landen?
De energie-infrastructuur in Centraal- en Oost-Europa stamt nog uit de Sovjettijd en is eenzijdig op Rusland gericht.8
De verwachting is dat Centraal- en Oost-Europa daarmee gevoelig zijn voor onderbrekingen in de energievoorziening. Security of supply is belangrijk voor alle energie-importerende landen, energie is immers schaars. Toch lijkt de kwestie in Centraal- en Oost-Europa gevoeliger. Veel Centraal- en Oost-Europese landen zijn toegetreden tot de EU en ook de NAVO. Rusland ziet het gebied echter liever binnen zijn eigen invloedsfeer.9
De energie-exporten uit Rusland kunnen voor veel Centraal- en Oost-Europese landen niet los worden gezien van politiek. Hun beoogde politieke onafhankelijkheid van Rusland staat in contrast met hun energieafhankelijkheid van Rusland. Daarnaast ligt Centraal- en Oost-Europa geografisch gezien op het kruispunt tussen energieproducenten in Rusland en het Kaspische Zee gebied en de grote energieconsumenten in West-Europa.10
Dit maakt Centraal- en Oost-Europa belangrijk voor de doorvoer van energieleveringen. Maar stelt dit de energietoevoer ook veilig?
In dit onderzoek bekijk ik in hoeverre de wetenschap inzicht kan geven in security of supply. Ik heb ervoor gekozen het onderzoek tot drie landen in Centraal- en Oost-Europa te beperken. Een studie naar alle landen van Centraal- en Oost-Europa zou te veelomvattend geweest zijn en een studie naar de regio zou de diversiteit van de landen onrecht aandoen. Dit onderzoek is een aanvulling op de literatuur, die merendeels uit regionale studies bestaat.11 Bulgarije, Polen en Estland zijn gekozen als casuslanden. Estland en Polen zijn sinds 2004 lid van de EU en Bulgarije volgde in 2007. Ze hebben ieder een strategische positie ten opzichte van Rusland en zijn voor hun energie in grote mate van dat land afhankelijk. Estland grenst !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
6 Centraal-, en Oost-Europa is een term die door veel wetenschappers gebruikt voor de staten van de voormalige Sovjet-Unie. De OECD rekent de volgende staten tot het gebied: Albanië, Bulgarije, Kroatië, Tsjechië,
Hongarije, Polen, Roemenië, e, Slowakije, Slovenië, Estland, Letland en Litouwen. !
7 Waaronder Albanië, Bosnië en Herzegovina, Bulgarije, Kroatië, Bosnië, Griekenland, Macedonië en Roemenie; http://www.oxfordenergy.org/pdfs/NG29.pdf geraadpleegd op 10-06-2010.
8 Monaghan, A., ‘Russian Oil and EU Energy Security’, Conflict Studies Research Centre Russian Series 05/65 (2005) 9.
9 Smith, K.C., ‘Russian Energy Dependency and the Conflicting Interests of the Old and New Europe’ Central of Strategic and International Studies (2009) 1-2, 5.
! )! aan Rusland, maar oriënteert zich liever op West-Europa. Bulgarije kampte afgelopen winter met grote problemen, toen het geen gas meer kreeg nadat Rusland de kranen naar Oekraïne had dichtgedraaid. Polen probeert met zijn toenadering tot het Westen zijn afhankelijkheid ten opzichte van Rusland zoveel mogelijk te beperken. Het is te verwachten dat de security of supply in deze landen niet groot is, met name ook de perceptie ervan niet. Maar hoe ziet men dit in de wetenschap?
De vraag die onderzoekers allereerst bezighoudt, is wat security of supply precies inhoudt. Oftewel, wanneer is de energielevering in een land zeker? In de literatuur worden verschillende definities voor SOS gegeven. Er is geen overeenstemming. In de jaren zeventig en tachtig concentreerden definities zich rond de beschikbaarheid van olievoorraden. Nu worden de definities steeds breder. Er worden verschillende factoren naar voren gebracht die invloed zouden hebben op de security of supply. Enkele voorbeelden hiervan zijn: energietransport en -verwerking, geopolitieke verhoudingen, energieprijzen, politieke situatie van het exportland en/of de doorvoerlanden.12
Aan de andere kant zijn er wetenschappers – voornamelijk economen- die stellen dat er geen veiligheidsprobleem bestaat voor energie, de marktwerking is al bepalend. Energie wordt verhandeld op de wereldmarkt waar vraag en aanbod elkaar altijd vinden tegen de juiste prijs.13
Dit komt eveneens terug in het gedachtegoed van de liberale politiek. Hier wordt tegenin gebracht dat de energiemarkt geen optimale markt is in economische zin, omdat overheden zich er mee bemoeien om energie zeker te stellen voor hun burgers.14
Ook zijn er in toenemende mate staatsenergiebedrijven die naast winst ook andere doelen nastreven.15
Afgezien van de discussie over welke factoren van invloed zijn op SOS, is er de discussie over hoe en in welke mate deze factoren - zoals bijvoorbeeld energietransport - SOS kunnen garanderen. Welke factor telt zwaarder? Op deze manier is het lastig conclusies te trekken. Dit probleem komt ook terug bij wetenschappers die SOS proberen te kwantificeren door middel van modellen. Tevens ondervinden zij moeilijkheden bij het ‘meten’ van politieke factoren, zoals geopolitiek. Het kwantificeren van security of supply is echter wel nuttig om de security of supply van landen onderling met elkaar te kunnen vergelijken. Wetenschappers geven daarom aan dat er meer onderzoek naar SOS zou moeten worden !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
12 Jansen, J.C., van Arkel, W.G., Boots, M.G., ‘Designing Indicators of Long-Term Energy Supply Security’ ECN Working Paper (2004) 22-23.
13 Bohi, D.R., Toman, M.A., The Economics of Energy Security (Norwell Springer 1996) 2-3.
14 Löschel, A., Moslener, U., Rübbelke, D., ‘Indicators of Energy Security in Industrialised Countries’ Energy Policy Volume 38 Issue 4 (2009) 1656.
! &! gedaan.16
In dit onderzoek heb ik de SOS in Bulgarije, Polen en Estland aan de hand van twee methodes bekeken. Ik heb ervoor gekozen eerst een methode te toetsen dat zich meer op het conceptuele kader van SOS richt en daarna een tweede te toetsen dat zich juist op het kwantificeren van SOS richt. Op deze manier maak ik gebruik van het brede spectrum aan studies naar security of supply. De studie van het Asia Pacific Energy Research Centre (APERC) richt zich op het concept security of supply. Welke elementen omvat SOS en hoe worden deze in kaart gebracht? De studie bekijkt de SOS van de regio van de lidstaten van de Asia-Pacific Economic Cooperation (APEC).17
Aangezien de studie regionaal is, heb ik deze voor het onderzoek omgevormd naar een nationaal analyseniveau. De tweede theorie ontwikkelt de Shannon-Weiner Index (SW Index). De SW Index heeft een empirisch uitgangspunt om SOS te kwantificeren.
De hoofdvraag is: in hoeverre zijn de definitie van de APERC en de Shannon-Weiner Index bruikbaar voor het bepalen van de security of supply van Polen, Letland en Bulgarije? Het achterliggende doel is vast te stellen of SOS zodanig te kwantificeren is dat eenduidige comparatieve landenanalyses zijn te maken.
De studie ‘A Quest for Energy Security in the 21st
Century’ van het APERC richt zich op het concept security of supply. Er wordt een brede definitie voor SOS gehanteerd, wat aansluit bij de huidige discussie in de literatuur. APERC definieert SOS als ‘the ability of an economy to guarantee the availability of energy resource supply in a sustainable and timely manner with the energy price being at a level that will not adversely affect the economic performance of the economy’.18
Deze definitie deelt APERC vervolgens op in vier categorieën, namelijk de vier A’s: Availability, Accessibility, Affordability en Acceptability. Availability doelt op de beschikbaarheid van voorraden van energiebronnen en de beschikbaarheid van het huidige energieaanbod. Accessibility bekijkt of deze energiebronnen ook daadwerkelijk geconsumeerd kunnen worden. Hier speelt ondermeer geopolitiek een grote rol. Affordability bekijkt of het economisch mogelijk is deze energiebronnen aan te boren. Ten slotte wordt er bij Acceptability gekeken of de aanschaf van de energiebronnen wel wenselijk is gezien het milieu.19
Wanneer energie op elk van deze punten kan worden gegarandeerd, is er sprake van zekerheid van het energieaanbod. Dit kan worden bekeken aan !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
16 Löschel A., Moslener, U., Rübbelke, D., ‘Indicators of Energy Security’, 1660.
17APERC, ‘A Quest for Energy Security in the 21st Century: Resources and Constraints’ APERC Research Study (2007), 1-2.
! +! de hand van de indicatoren die APERC hier per categorie voor heeft opgesteld. Hoofdstuk 2 gaat hier verder op in.
Vooral de categorie Acceptability staat ter discussie in de literatuur. Men is er niet over uit of het milieu in de definitie van SOS moet worden opgenomen.20
De meeste definities doen dit niet.21 APERC doet dit wel en maakt bovendien geen onderscheid in belang tussen de verschillende categorieën. Men kan zich echter afvragen of voor de energiezekerheid van een land de beschikbaarheid van energiebronnen even belangrijk is als de schade aan het milieu als gevolg van de energieproductie. Daarnaast verschaft APERC geen duidelijkheid over in welke mate en tegen welk niveau bijvoorbeeld de categorie Affordability de energiezekerheid kan garanderen. In de definitie wordt slechts gesteld dat de economie niet mag worden ‘verstoord’. Maar wanneer wordt deze verstoord? Op deze vraag geeft APERC geen antwoord en hierdoor moet APERC zich beperken tot vrij algemene conclusies op basis van de A’s. Bij de bespreking van het begrip security of supply in het algemeen bleek ook al dat deze waarden moeilijk kunnen worden ingevuld; de invloed van de verschillende factoren op de SOS is niet vast te stellen.
De tweede theorie die wordt gebruikt is de Shannon-Weiner Index voor diversiteit.22 Deze index, die uit de informatietechnologie afkomstig is, wordt tegenwoordig in diverse wetenschappen toegepast waaronder statistische mechanica, economie en biologie.23
De SW Index bekijkt diversiteit tweeledig. Zowel de variëteit van de gemeten onderdelen als de onderlinge balans worden meegewogen waardoor men spreekt van een robuuste kwantificering van diversiteit.24
Wanneer de index wordt toepast op SOS, betrekt de index diversiteit van de energiebronnen (keuze uit steenkool, olie, gas, nucleaire en duurzame energie) en de energieleveranciers (keuze uit exportlanden). Men gaat er daarbij vanuit dat diversiteit het risico op onzekerheden, in dit geval onderbrekingen in de energietoevoer, verkleint. Dit is een gevoelsmatige instelling, men kan niet zeggen of en in welke mate diversiteit security of supply kan garanderen. Toch beschouwen de meeste onderzoekers
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
20 Noël, P., ‘Ask the Expert: Is Energy Security a Political, Military or Market Problem?’ Financial Times (2008) 1.
21 Dit is te zien in het overzicht van definities gegeven in hoofdstuk 1.
22 Shannon, C., Weaver, W., The Mathematical Theory of Communication (Illinois University of Illinois Press 1962) 42.
23 Stirling, A., ‘On the Economics and Analysis of Diversity’, Electronic Working Paper Series 28 (1998), 50.
! '! ‘voldoende diversiteit van import’ als de beste garantie voor SOS.25
Wanneer een energiebron door bijvoorbeeld een natuurramp tijdelijk niet kan worden geleverd, zal een land dat energie uit diverse bronnen en exportlanden importeert minder negatieve gevolgen voor de energieveiligheid voelen dan landen die eenzijdig van één energiebron en één exportland afhankelijk zijn.
Daarnaast zijn er aan de SW index nog aanvullende indicatoren toe te voegen. Dit biedt mogelijkheden de index aan te passen naar de brede definitie die in de literatuur wordt gegeven. Voor dit onderzoek wordt de politieke stabiliteit van de exportlanden als extra indicator bekeken. Er wordt verondersteld dat de energielevering uit een stabiel land minder kans heeft op een onderbreking dan uit een instabiel land. Mijns inziens is dit een belangrijke aanvulling, gezien de wereldwijde energievoorraden vaak in politiek instabiele landen te vinden zijn. In de literatuur worden echter verschillende methoden gebruikt om politieke stabiliteit in kaart te brengen. Zo gebruikt Jansen de Human Development Index (HDI) van het United Nations Development Program (UNDP) en stelt Lehr voor de World Governance Indicators te gebruiken of de Euler Hermes Indicator van de gelijknamige kredietverzekeraar die in het bedrijfsleven veel gebruikt wordt.26
In hoofdstuk 3 wordt hier nader op ingegaan. Ook wordt bekeken hoe de SW Index verder kan worden aangevuld.
In de literatuur is ook kritiek op de SW Index te vinden. Deze kritiek richt zich in eerste instantie op het belang van diversiteit voor energiezekerheid. Roques zegt dat diversiteit geen noodzakelijke voorwaarde is voor SOS. Het is niet wetenschappelijk bewezen dat diversiteit het risico op onderbrekingen in de energievoorziening verkleint. Met weinig diversiteit maar met goede energiecontracten kan hetzelfde worden bereikt en tegelijkertijd kan een grote diversiteit geen garanties bieden. Ook stelt hij dat de kosten van diversiteit hoog op kunnen lopen en zo de voordelen kunnen overstijgen.27
Daarnaast is het niet duidelijk hoeveel diversiteit nodig is om de energievoorziening van een land veilig te kunnen stellen; men kan niet stellen dat het importeren uit tien verschillende landen leidt tot ‘voldoende’ mate van SOS en het importeren uit negen landen niet. Men stelt dat security of supply te complex is om samen te vatten in een enkel cijfer. SOS hangt af van zoveel factoren en bovendien is de invloed hiervan niet exact te bepalen. En hoewel de SW index is uitgebreid met aanvullende indicatoren, omvat het nog steeds niet alle factoren die in de literatuur worden genoemd. !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
25 Hirschhausen, C. von, ‘Strategies for Energy Security: a Transatlantic Comparison’ Consensus Report HITI Workshop (2005) 2.
26 Jansen, J.C., Arkel, W.G. van, Boots, M.G., ‘Designing Indicators of Long-Term Energy Supply Security’, 22-23. Lehr, U., ‘More baskets? Renewable Energy and Energy Security’ AAEE Paper (2009) 7.
! ,*!
1. Security of supply in de literatuur
1.1 Het begrip security of supply
Security of supply is een begrip dat vele definities kent en veel gebruikt wordt in zowel de politiek als in de wetenschap. In deze paragraaf wordt een overzicht gegeven van het begrip in de wetenschappelijke literatuur.
In de jaren zeventig stond security van supply hoog op de agenda toen de toevoer van olie door onrust in het Midden-Oosten onder druk stond. Daarna verloor SOS aan importantie toen in de jaren tachtig en negentig energieprijzen relatief laag waren en er wat betreft de toevoer van energie in het algemeen weinig te vrezen leek. Nu is SOS weer volop onder de aandacht. Met de oorlog in Irak, de recente onderbrekingen in de energievoorziening door orkaan Katrina (2005) en de gascrises in Oekraïne (2006 en 2009) bleek opnieuw het belang van voldoende toevoer van energie. Eerst werd security of supply nog voornamelijk omschreven als veiligheid van de olievoorraden. Nu is het begrip verbreed naar de andere energiebronnen. Gas heeft zijn marktaandeel zien toenemen en is logischerwijs belangrijker geworden binnen de SOS. Ook nucleaire energie, steenkool en duurzame energie worden door wetenschappers tegenwoordig als onderdeel van SOS gezien. Het gaat om de totale energiemix van een land.
Waar geen consensus over bestaat is de vraag hoe men SOS vervolgens moet definiëren. Aan de ene kant kan energieveiligheid worden bezien vanuit een politieke invalshoek en aan de andere kant vanuit een puur economische invalshoek. Dit hangt samen met het vraagstuk of men de energiemarkt zijn gang moet laten gaan of dat de overheid moet interveniëren op de markt om een voldoende en betaalbaar niveau van energievoorziening te kunnen garanderen voor haar burgers. Deze twee uitgangspunten zijn terug te vinden in de politieke ideologie; waar de liberale ideologie de economie meer haar gang wil laten gaan en sociale politieke stromingen graag zien dat de overheid zorg draagt voor haar burgers. Voor veel economen is SOS een ‘nietszeggend’ begrip, omdat de markt regeert en daarmee politieke en ‘hard power’ factoren er niet toe doen.28
In de politiek sluiten vooral de liberalen zich bij deze stellingname aan. De markt verzorgt op deze manier de energievoorziening en !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
28
! ,,! daarmee de SOS. Zo pleit Noël ervoor de markt zoveel mogelijk vrij te laten. Energie onzekerheid treedt volgens hem alleen op wanneer de energiemarkten niet goed functioneren. Een hoge energieprijs is in de lijn van deze redenering niet een probleem, maar een oplossing: het brengt vraag en aanbod weer bij elkaar. Ook Bohi en Toman stellen de markt voorop; zij gaan in hun studie op zoek naar de externaliteiten van SOS, ofwel het internaliseren van de kosten daar waar de markt faalt.29 Op deze manier gaat de markt beter functioneren: inefficiënties worden weggenomen.30
Andere studies zien een grotere rol weggelegd voor de politiek. Energie is niet alleen voor de economie van belang, maar ook voor de burgers en de samenleving als geheel. Energie kan op deze manier worden gezien als maatschappelijk belang. Gezien de huidige geopolitieke spanningen, krappe energiemarkt en allocatie van energiebronnen vinden zij het belangrijk dat regeringen alles in het werk stellen -zij het diplomatiek, zij het gewapend- om de energievoorziening van hun land veilig te stellen. Energiebronnen liggen veelal in politiek instabiele landen waardoor men vreest dat zij energie strategisch zullen inzetten -het zogenaamde ‘energy weapon’- om hun macht te vergroten.31
Volgens Müller-Kraenner is de strijd om energiebronnen daarom allang een belangrijk onderdeel van de buitenlandse en veiligheidspolitiek van de grote economische machten.32
Löschel voert aan dat de economische verklaringen te kort schieten wanneer het gaat om veranderingen in vraag en aanbod van energie die politiek gemotiveerd zijn.33
Ook Skinner noemt het belang van de internationale politiek. SOS is afhankelijk van de bilaterale politieke relatie tussen export- en importland. Het ene land vertrouwt men meer dan het andere wat bijdraagt aan het gevoel van veiligheid. Skinner ziet daarom perceptie van de energie handelsrelaties als een belangrijk onderdeel van SOS.34
Dit is een interessant uitgangspunt: gaat het om de perceptie van energieveiligheid of de energieveiligheid zelf? Dit hoeft niet overeen te komen. SOS wordt vaak benaderd door het begrip om te draaien: hoe voorkomt men insecurity of supply. Dit is niet alleen eigen aan studies naar energieveiligheid, maar aan alle veiligheidsonderzoek. Wanneer men spreekt van de ‘veiligheid’ van een bepaald onderwerp gaat men er impliciet !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
29 Externaliteit wordt in de economie gedefinieerd als de kosten of voordelen die door de markt zijn genegeerd bij het berekenen van de prijzen, aldus Bohi en Toman.
30 Bohi, D.R., Toman, M.A., The Economics of Energy Security, 2-3. 31
Baran, Z., ‘The Common Foreign and Security Policy and the Security of Energy Supplies’ Hudson Institute Studies (2006) 2.
32 Müller-Kraenner, S., Energy Security (München Earthscan Publications Ltd 2007).19. 33
A. Löschel, U. Moslener, D. Rübbelke, ‘Indicators of Energy Security in Industrialised Countries’, 2. 34
! ,"! van uit dat er een dreiging bestaat.35
Maar wanneer men uitgaat van onveiligheid, kan de perceptie ook te ver doorschieten: de angst voor een onderbreking wordt groter dan de kans op een onderbreking. Hierin schuilt het risico om zoals Noël stelt SOS te politiseren tot een veiligheidskwestie ‘alsof het gelijk staat aan oorlog’.36
Security of supply kan dus niet alleen economisch worden bezien, maar ook vanuit een politieke invalshoek. Mijns inziens leveren beide invalshoeken een bijdrage aan SOS. Ik sluit mij daarbij aan bij Checchi die de economische en politieke kant van SOS beschrijft als de ‘two sides of the coin’.37
De situatie is niet zo zwart-wit als aanhangers van beide invalshoeken schetsen. Aan de ene kant brengt de markt het aanbod daar waar de vraag het grootst is tegen de hoogste prijs (mits de energie-infrastructuur beschikbaar is). Aan de andere kant is energie van dusdanig belang voor de economie en maatschappij dat een bepaalde mate en ook een bepaalde prijs van energievoorziening gewenst is. Overheden bemoeien zich daarom met de markt waardoor er van een optimale markt in economische zin geen sprake is. Een strikt economische uitleg van SOS schiet hierdoor tekort. Bovendien zijn energiebedrijven in veel landen in staatshanden waardoor politiek en economie nog meer met elkaar vervlochten raken.
Afgezien van de discussie tussen economen en politicologen zijn er in de literatuur toch overeenkomsten tussen definities te vinden. Kruyt heeft in een studie naar verschillende indicatoren voor SOS een indeling gemaakt naar de vier A’s voorgesteld door APERC. Zoals in de inleiding besproken zijn dit: Availability, Accessibility, Affordability en Acceptability. In dit onderzoek wordt in hoofdstuk 2 uitgegaan van deze categorieën. Daarom is het interessant om voor de literatuurstudie ook te bekijken op welke A’s de verschillende definities betrekking hebben. In tabel 1.1 staat een aantal vooraanstaande definities op een rij met daarnaast de A’s op welke ze betrekking hebben.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
35 Buzan, B., Waever, O., Wilde, J. de, Security: A New Framework for Analysis (Boulder, Col. Lynne Rieder 1998) 24.
36 Noël, P. ‘Challenging the Myths of Energy Security’ Financial Times (2008) 1.
! ,%!
Tabel 1.1 Definities van security of supply
Definitie A’s van
APERC
IEA38 ‘SOS means adequate, affordable and reliable
supplies of energy.’
Availability Accessibility Affordability Bohi & Toman39 ‘SOS refers to the loss of economic welfare
that may occur as a result of a change in price or availability of energy.’
Availability Affordability Chevalier40 ‘SOS is reliable supply of energy, reliable
transportation of supply, reliable distribution and delivery of supply; all at a reasonable price.’
Availability Accessibility Affordability (Acceptability)
Noël41 ‘narrow definition centred on the availability
of energy to those who are willing to pay the market price. Energy security is then linked to situations when energy markets do not
function properly.’
Availability
Von Hirschhausen42 ‘SOS (..) as a state where the risks related to
high dependence on energy imports, political instability in producing or transit countries as well as other adverse contingencies are mastered at reasonable economic costs.’
Availability Accessibility Affordability
APERC43 ‘SOS (..) as the ability of an economy to
guarantee the availability of energy resource supply in a sustainable and timely manner with the energy price being at a level that will not adversely affect the economic performance of the economy.’
Availability Accessibility Affordability Acceptability
In de tabel is te zien dat in alle definities de beschikbaarheid (Availability) van energie wordt genoemd. Dit gaat om de voorraden van energie die in geologische zin beschikbaar zijn. !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
38 IEA, World Energy Outlook: China and India Insights, 160-161. 39 Bohi, D.R., Toman, M.A., The Economics of Energy Security, 1. 40
Chevalier, J., ‘Security of Energy Supply for the European Union’, 1-2.
! ,(! Daarnaast is er een prijselement (Affordability) in de definities te vinden. De prijs van bijvoorbeeld olie maakt dat consumenten het product wel of niet kunnen aanschaffen. Helm brengt naar voren dat aan de ene kant het energieaanbod bijna altijd gelijk wordt gebracht aan de vraag, wanneer de prijs maar kan fluctueren. Aan de andere kant is dit fluctueren van de prijs voor consumenten een probleem, zij willen stabiele en voorspelbare prijzen.44 Daarom vinden veel wetenschappers het van belang bij SOS te kijken naar prijzen die consumenten willen en kunnen betalen. Een basisdefinitie is‘simply the availability of sufficient supplies at affordable prices’.45
Vanuit de economische invalshoek staat daarentegen de marktprijs voorop. De strikt economische definities wijken daarmee al snel af van de classificatie van APERC en gaan bovendien uit van een optimaal functionerende markt, terwijl daar bij de energiemarkt geen sprake van is.
Veel definities hebben daarnaast aandacht voor geopolitieke verhoudingen of politieke stabiliteit van de export-, en doorvoerlanden. In de classificatie van APERC is dit terug te vinden onder Accessibility, namelijk de daadwerkelijke toegang tot het energieaanbod. Deze toegang kan overigens niet alleen gehinderd worden door politieke factoren; ook bedrijfsmatige en technologische factoren of juist onverwachte natuurrampen kunnen de gang van productie naar consumptie verstoren.46
Dit is terug te zien in de definitie van de IEA waarin men spreekt van een ‘betrouwbaar’ energieaanbod, men laat echter in het midden waar deze betrouwbaarheid vanaf hangt. Von Hirschhausen noemt politieke stabiliteit expliciet in zijn definitie. Daarnaast spreekt hij van ‘other adverse contengencies’; dit blijft echter vaag waardoor de definitie niet concreet is. Tenslotte noemt Chevalier transport, distributie en het bezorgen van energie expliciet in zijn definitie. Hij benadrukt hiermee dat de volledige keten van de energiemarkt van belang is. Deze zijn volgens Chevalier allen kwetsbaar voor onzekerheden aangaande klimaat, milieubeleid, geopolitiek, regelgeving en ook onverwachte onzekerheden als terrorisme en epidemieën.47
Chevalier geeft daarmee als enige meer inzicht in het soort risico dat SOS kan bedreigen. Men heeft duidelijk moeite Accessibility goed onder woorden te brengen; verschillende ‘adverse contengencies’ of ‘onzekerheden’ kunnen SOS bedreigen, maar dit komt niet duidelijk terug in de definities. Ook in de overige literatuur is er geen overeenstemming over welke risico’s gevaar opleveren voor SOS. Yergin
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
44 Helm, D., ‘Energy Policy: Security of Supply, Sustainability and Competion’, 174. 45 Yergin, D., ‘Ensuring Energy Security’ Foreign Affairs Volume 84 Issue 2 (2006) 70. 46 APERC, ‘A Quest for Energy Security’, 31.
47
! ,)! en Pieterse merken op dat raffinage een groot risico vormt; hier is onvoldoende capaciteit.48 Jamasb en Helm stellen juist dat energienetwerken zeer van belang zijn.49
Lavoro hamert vervolgens op het belang van betrouwbaar transport van energie.50
Von Hirschhausen en ook Chevalier betrekken de vraagzijde bij SOS; voorspelbare vraagpatronen en mogelijk verminderde consumptie nemen de druk van de markt weg. In de studie van Scheepers e.a. wordt naast de vraag naar energie ook het belang van crisismanagement genoemd.51 Er kan worden gesteld dat deze indicatoren allemaal werken aan een betrouwbare energietoevoer. Niet duidelijk is welke indicator belangrijker is of welke de doorslag geeft. Dit is een zwak punt in de literatuur. In hoofdstuk 2 wordt bekeken of een verdere invulling van de categorieën van APERC een handvat kan bieden om orde te scheppen in de risico’s van SOS.
Een laatste twistpunt is de vraag of het milieu onderdeel moet zijn van de definitie van SOS. APERC noemt dit wel, zowel in zijn definitie (‘sustainable manner’) als in zijn classificatie (Acceptability). Chevalier lijkt eerst geen aandacht te besteden aan het milieu als onderdeel van zijn definitie, terwijl dit element bij de door hem gestelde onzekerheden van SOS wel terugkomt. Er kan worden gesteld dat het milieu, gezien de vaak vervuilende vormen van energielevering en productie, van invloed is op SOS. Daarnaast kunnen milieuvoorschriften, zoals Kyoto, een beperking vormen op de mogelijkheden security of supply te vergroten. Kessels spreekt juist ook van kansen wanneer SOS en milieubeleid worden gecombineerd; beide zijn bijvoorbeeld gebaat bij meer gebruik van duurzame energie.52
Hier kan tegenin worden gebracht dat SOS en milieu ook kunnen botsen. Aangezien beide onderwerpen hoog op de politieke agenda staan, kunnen ze eigenlijk niet meer los van elkaar worden gezien.
Conclusie
In de literatuur zijn wat betreft definities van SOS twee uitgangspunten te onderscheiden. De economische visie gaat er vanuit dat vraag en aanbod elkaar altijd zullen vinden op de !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
48 Yergin, D., ‘Ensuring Energy Security’, 73. Pieterse, W., Correljé, A., ‘Crude Oil Demand Refinery and the Product Market: Refining as Bottleneck in the Petroleum Industry’ Clingendael Energy Paper (2008). 49Jamasb T., en Pollitt M., ‘Security of Supply and Regulation of Energy Networks’ Energy Policy Volume 36 Issue 12 (2008) 4584. Helm, D., ‘Energy Policy: Security of Supply, Sustainability and Competion’, 176-177. 50 Fisk, D., ‘Transport Energy Security: the Unseen risk?’ Note di Lavaro Paper 118.2004(Londen 2004) 2. 51 Scheepers M., de Jong, J. de, e.a., ‘EU Standards for Energy Security of Supply’ ECN/Clingendael International Energy Program (2006) 27, 28.
! ,&! energiemarkt. Er is geen veiligheidsprobleem, slechts eventuele marktinefficiënties. Daar brengt de meer politieke visie tegenin dat de relatie met het exportland ook een rol speelt. Bovendien vinden zij het wenselijk dat de overheid haar burgers een zekere energievoorziening tegen een betaalbare prijs garandeert. Energie is van maatschappelijk belang. In de praktijk is te zien dat als gevolg van de inmenging in de markt door overheden, er van een in economische zin optimale marktwerking geen sprake is. Hoewel ik de economische kant van SOS onderken, schiet een strikt economische uitleg van SOS wel tekort. Dit wil niet zeggen dat SOS geregeerd wordt door ‘hard power’ en ‘energy weapons’. In de onderzochte definities komt naar voren dat geopolitiek lang niet het enige risico is wat SOS bedreigt: een natuurramp of een gebrek aan raffinagecapaciteit kan bijvoorbeeld ook de energievoorziening in de weg zitten. Het brede scala aan risico’s leidt tot brede definities. Dit is terug te zien in de indeling naar de A’s van APERC: Availability, Accessibility, Affordability en Acceptability dekken de volledige breedte van SOS zoals in de literatuur besproken. De energievoorziening dient betrouwbaar te zijn. Maar wat is betrouwbaar en hoe zorgt men daarvoor? Welke risico’s moet men zien te beperken? Hier is in de literatuur geen overeenstemming over. Ook wil men dat energie betaalbaar is. Weer kan niet worden ingevuld wat betaalbaar is. Het milieu blijft überhaupt een twistpunt. Wanneer een definitie onduidelijk is, is het moeilijk hier in een analyse objectief invulling aan te geven. Een verdere uitwerking van de verschillende risico’s voor SOS is daarom gewenst. Een indeling van de verschillende risico’s zou ervoor kunnen zorgen dat men toch een overzicht van het brede begrip SOS kan krijgen. In hoofdstuk 2 wordt bekeken of de indeling van risico’s naar de A’s van APERC hier houvast kan bieden.
1.2 Kwantificeren van security of supply !
In de literatuur zijn verschillende modellen te vinden die het totaalconcept van security of supply in kaart proberen te brengen. Het kwantificeren van SOS maakt onderlinge vergelijking met andere landen mogelijk. Dit kan bijvoorbeeld als basis worden gebruikt voor het energiebeleid van de EU. Bij de bespreking van de definities werd echter al duidelijk dat er geen overeenstemming bestaat over welk factor meer en welke factor minder invloed heeft op SOS. Dit maakt kwantificeren moeilijk. In deze paragraaf worden een aantal modellen die toch SOS in kaart proberen te brengen besproken.
! ,+! afkomstig uit de banksector en rekent het maximale te verwachten verlies voor een investering uit, gegeven voor een bepaalde tijdsperiode en een bepaald vertrouwen. Op deze manier is ook er voor een land een optimale portfolio aan energie samen te stellen; dit gebeurt ondermeer in de studie van Awerbuch.53
De benadering valt of staat echter bij een redelijke schatting van prijsschommelingen.54 Daarnaast is er kritiek op het feit dat gegevens uit het verleden niet altijd een betrouwbare voorspelling van de toekomst geven, terwijl het optimale portfolio juist op basis daarvan berekend wordt.55
De EU Standards Study meet SOS aan de hand van een ‘Supply/Demand’ Index en een ‘Crisis Capability’ Index.56
Interessant is dat hier de vraagzijde wordt opgenomen in het model. Men gaat er hierbij vanuit dat wanneer de vraag daalt, als gevolg van bijvoorbeeld energiebezuinigingen, de SOS minder kwetsbaar wordt. Ook is er een grote rol weggelegd voor crisisbeheersing en de mogelijkheden die verschillende landen hebben op te treden in geval van een energieonderbreking. Een groot nadeel van dit model is echter dat er veel normatieve invulling aan moet worden gegeven. Hoewel dit gebeurt op basis van de meningen van experts, komt dit de objectiviteit van het model niet ten goede.
In deze modellen wordt gebruik gemaakt van voorspellingen. Er is echter zoveel onzekerheid over de sociale en economische toekomst dat men nauwelijks voorspellingen kan maken. De betrouwbaarheid van de modellen moet daarom in twijfel worden getrokken. Daarbij komt dat men, zoals in de vorige paragraaf besproken, weinig inzicht heeft in de vele risico’s die SOS kunnen beperken. In geval van dusdanige onzekerheid kan men het beste de risico’s spreiden stelt Stirling.57
Diversiteit is daarom, hoewel het niet wetenschappelijk te bewijzen is, een geaccepteerd uitgangspunt in de wetenschap die zich bezighoudt met SOS. Het spreiden over bronnen en leveranciers beperkt de risico’s op een onderbreking van de energietoevoer. Stirling quote hiervoor Brooks: ‘putting eggs in different baskets hedges against surprises’.58
Het is echter niet duidelijk in welke mate diversiteit nodig is voor een betrouwbare energietoevoer. Bovendien brengt het spreiden van energietoevoer kosten met
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
53 Awerbuch, S., Berger, M., ‘Energy Security and Diversity in the EU: a Mean-Variance Portfolio Approach’, IEA Report EET/2003/30 (2003) 16.
54 Roques, F.A., Analytic Approaches to Quantify and Value Fuel Mix Diversity, 9.
55 Brazilian, M., O’Leary, F., Ó Gallachóir, B., Howley, M.,‘Security of Supply Metrics’ Sustainable Energy Ireland (SEI) Report Energy Policy Statistical Supply Unit (2006) 9.
56 Scheepers M., de Jong, J. de, ‘EU Standards for Energy Security of Supply‘, 22-24, 29-30.
57 Stirling, A., ‘Multicriteria Diversity Analysis: a Novel Heuristic Framework for Appraising Energy Porfolios’ Energy Policy Volume 38 Issue 4 (2009) 1624.
! ,'! zich mee; deze moeten wel opwegen tegen de voordelen die ze opbrengen.59
Ik bekijk twee modellen die zich richten op diversiteit.
De Herfindahl-Hirschman Index richt zich op het meten van de marktconcentratie. Frondel en Schmidt en Lecoq gebruiken dit model.60
De index gaat uit van diversiteit wat het model veel op de SW Index doet lijken. Een verschil is dat de Herfindahl-Hirschmann Index meer gewicht geeft aan grote aanbieders van energie, terwijl de SW Index dit gelijkmatig verdeelt.61
Bij een onderbreking van de energietoevoer uit één land, kan de toevoer uit overige landen -zij het klein- toch zorgen voor een noodvoorziening.
De Shannon-Weiner Index meet zowel diversiteit van energiebronnen als onder energieleveranciers; oftewel de variëteit en balans van het energieaanbod. Zo kan een land weliswaar uit veel landen energie importeren, maar toch het merendeel in absolute zin uit één land. Stirling stelt dat diversiteit naast variëteit en balans ook uit dispariteit moet bestaan. Er is alleen geen index die alle de drie eigenschappen van diversiteit meeneemt. Daarmee is de SW Index volgens Stirling een simpele en robuuste index.62
Een punt van kritiek is echter dat de verschillende energiebronnen even zwaar meetellen in de index. Je zou kunnen zeggen dat gas en elektriciteit kwetsbaarder zijn door hun inflexibele vorm van transport. Neumann meet daarom voor de verschillende energiebronnen afzonderlijk de SOS.63
Jansen neemt de energiebronnen toch samen om tot een totaalbeeld van SOS in een land te komen.64 Binnenlandse energieproductie heeft binnen de index een positief effect op security of supply. Men gaat ervan uit dat deze energie een hoge mate van betrouwbaarheid heeft; men is hiervoor immers niet afhankelijk van andere landen. Is dit altijd waar? Hier zit feitelijk een nationalistisch denken in verscholen. Roques kaart aan dat de grootste onderbrekingen in Engeland een binnenlandse oorspong hadden, waaronder mijnwerkersstakingen en elektriciteitsuitval.65
Een voordeel van de SW Index is dat andere indicatoren makkelijk aan het model kunnen worden toegevoegd. Dit is wenselijk omdat diversiteit weliswaar kansen spreidt, maar niet ingaat op de verschillende risico’s voor SOS. Eventuele zwakke punten van een land, !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
59 Helm, D., ‘Energy Policy: Security of Supply, Sustainability and Competion’, 177.
60 Frondel, M., Schmidt, C.M., ‘Measuring Energy Security: a Conceptual Note’ Ruhr Ecnomic Papers 52 (2008) 6-8.
61 Coq, C. le, Paltseva, E., ‘Measuring the Security of External Energy Supply in the European Union’ Energy Policy Volume 37 Issue 11 (2009) 4478.
62 Stirling A., ‘On the Economics and Analysis of Diversity’, 95.
! ,$! bijvoorbeeld slecht onderhoud aan de energiecentrales, worden zo over het hoofd gezien. Ook is er een verschil tussen de betrouwbaarheid van exportlanden. Jansen breidt de index uit met politieke stabiliteit van de exportlanden en uitputting van bronnen. Wanneer de spreiding van energiebronnen zeer groot is, maar afkomstig van onbetrouwbare landen, is de SOS niet gewaarborgd. Dit uitgangspunt is mijns inziens van grote waarde, omdat – zoals reeds vermeld – energiebronnen gecentreerd zijn in veelal instabiele landen. Politieke stabiliteit kan men op verschillende manieren meten. Waar Jansen voorstelt uit te gaan van UNDP’s Human Development Index, gebruiken anderen de index voor de Worldwide Governance Indicators of de Hermes Index.66
Voor elk van deze indexen zijn kritieken te bedenken. Dit is niet onlogisch, ze zijn immers niet direct op het betrouwbaar leveren van energie gericht. Zo valt de politieke stabiliteit van Rusland gemeten naar de HDI erg hoog uit omdat zij de geletterdheid onder de bevolking een belangrijke plek geeft. Indexen die corruptie meerekenen geven een lager cijfer aan Rusland. Het gebruik van de index moet goed in de context worden bekeken.
Een nadeel van het toevoegen van indicatoren aan de SW Index is dat de weging van de factoren onderling lastig is. Hier komt net als in de paragraaf van definities naar voren dat men niet kan zeggen welke factor meer of minder belangrijk is voor SOS. Bovendien zijn sommige zaken moeilijk te meten. Hoe meet je bijvoorbeeld relaties tussen landen? De vraag is dan of het wel wenselijk is om indicatoren toe te voegen.
Conclusie !
Net als bij het definiëren van SOS, loopt men bij het kwantificeren tegen het probleem aan dat er veel onzeker is rondom SOS. Welke risico’s bestaan er en welk risico weegt zwaarder? Het is moeilijk objectief in te schatten hoeveel kans een bepaald land op een bepaald SOS risico heeft. De Mean Variance Portfolio en de EU Standards Study maken gebruik van voorspellingen van deze kansen waardoor de betrouwbaarheid afneemt. Diversiteit biedt een alternatief om SOS te kwantificeren, aangezien het juist werkt in geval van onzekerheid over toekomstige ontwikkelingen: het spreiden van risico’s wordt als oplossing gezien. De SW Index is getest als robuuste index voor diversiteit en lijkt daarmee een goed uitgangspunt. Maar is diversiteit op zich een oplossing voor SOS? Er wordt niets gedaan met de brede !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
! "*! definitie van SOS zoals besproken in paragraaf 1. Er kunnen echter indicatoren aan de SW Index worden toegevoegd, zoals politieke stabiliteit. Dan komen er gelijk problemen naar voren: hoe meet je politieke stabiliteit en hoe zwaar weegt het binnen de SOS meting?
2. A’s van APERC
In dit hoofdstuk wordt security of supply bekeken aan de hand van het begrippenkader van het Asian Pacific Energy Research Centre (APERC). APERC hanteert voor security of supply de volgende definitie:
‘Energy security is the ability of an economy to guarantee the availability of energy resource supply in a sustainable and timely manner with the energy price being at a level that will not adversely affect the economic performance of the economy.’67
De definitie neemt de economie als uitgangspunt. Immers, de definitie stelt dat energiezekerheid wordt bereikt wanneer de economie van een land op tijd een voldoende energievoorziening kan garanderen en bovendien tegen een energieprijs die de economie van dat land niet verstoort. Toch kan de definitie niet worden gezien als strikt economisch. In a ‘timely manner’ hangt bijvoorbeeld af geopolitieke relaties en beschikbare energienetwerken. ‘Sustainable’ duidt op het belang van het milieu bij SOS. Dit wordt vooral duidelijk wanneer men kijkt naar de verdere invulling van het begrippenkader.
Op basis van de definitie onderscheidt APERC drie fundamentele elementen van SOS. Dit zijn fysieke energiezekerheid, economische energiezekerheid en duurzame energiezekerheid. De drie elementen vormen samen security of supply. Energie dient beschikbaar te zijn, betaalbaar te zijn en bovendien duurzaam. Daarnaast deelt de APERC de definitie in vier categorieën, de A’s. Het zijn de volgende: Availability ofwel geologische aanwezigheid van energiebronnen in binnen- en of buitenland, Accessibility ofwel daadwerkelijke toegang tot energiebronnen gezien transport, infrastructuur maar ook geopolitieke betrekkingen, Affordability ofwel de mogelijkheid dat de economie van een land kan voldoen aan de verwachte vraag en Acceptability ofwel een acceptabel energieaanbod gezien het milieu. Op basis van beide onderverdelingen - enerzijds de fundamentele elementen en anderzijds de categorieën - kan een zeker energieaanbod worden gegarandeerd. !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
! ",! De onderverdelingen komen echter naar inhoud bijna overeen. Het enige onderscheid is dat fysieke energiezekerheid in twee categorieën wordt opgedeeld: Availability en Accessibility. Fysieke energiezekerheid hangt niet alleen af van de beschikbaarheid in geologische zin, er moeten nog barrières worden weggenomen om de daadwerkelijke toegang tot de energiebron te kunnen garanderen. Hierbij kan gedacht worden aan geopolitiek, techniek en transport. Kortom, het gaat om zowel de beschikbaarheid als de toegang tot energiebronnen. Het gebruik van de twee onderverdelingen van SOS naast elkaar heeft geen meerwaarde, maar is slechts verwarrend. In het vervolg gebruik ik daarom alleen de categorieën (A’s) van APERC. SOS verbetert wanneer de risico’s gekoppeld aan deze vier A’s worden verkleind. APERC benadert security of supply op deze manier als een vorm van risico management. Om tot zekerheid van aanbod te komen, moeten de eventuele onderzekerheden worden verkleind. APERC brengt deze onzekerheden verder in kaart met indicatoren per categorie A; deze zijn in tabel 2 weergegeven. Affordability heeft bijvoorbeeld de indicatoren energieprijs en prijsvolatiliteit en kan aan de hand daarvan in kaart worden gebracht.
Figuur 2.1 Samenvatting begrippenkader APERC68
Aangezien dit onderzoek specifiek op landen is gericht, in tegenstelling tot de regiostudie van APERC, zullen de indicatoren moeten worden aangepast. APERC creëert !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
! ""! vooral een algemeen beeld van SOS. Om de analyse naar het nationale niveau te brengen, wordt steeds bekeken wat een algemene ontwikkeling voor SOS betekent voor het specifieke casusland. Voor elke indicator zal een benchmark worden gegeven waardoor een onderlinge vergelijking van de landen mogelijk wordt.
2.1 Availability
Availability van het energieaanbod bestaat enerzijds uit de beschikbare energiebronnen in eigen land en anderzijds de energiebronnen in het buitenland. Het gaat om energiebronnen die in geologische zin beschikbaar zijn. Dit komt neer op het bestaande aanbod en de beschikbare reserves; deze noemt APERC dan ook als indicatoren voor Availability. APERC beperkt zich tot een analyse van het wereld energieaanbod. Voor de casuslanden geldt dat zowel het wereldaanbod als het eigen aanbod een rol speelt voor hun SOS; beide zullen daarom worden besproken. Ik bekijk de gegevens van het BP Statistical Energy Review 2007. Voor het analyseren van de wereldproductie hanteert BP een indeling in regio’s; deze is in de studie overgenomen.
Daarnaast geeft de Reserve/Productie ratio (R/P ratio) inzicht in de ‘relatieve’ grootte van de energievoorraden. Deze ratio bekijkt hoelang de energievoorraden meegaan, wanneer er tegen de huidige productieniveaus wordt geproduceerd. Men zou kunnen stellen dat deze indicator eerder onder Accessibility zou moeten worden geschaard. Immers, de productie in binnen- en buitenland en niet slechts de beschikbaarheid heeft invloed op de R/P ratio. Dit geeft weer aan dat de A’s niet op zichzelf staan. APERC ziet de R/P ratio echter als indicator voor Availability. Ook deze keuze is te verdedigen: het geeft meer inzicht in hoe het huidige aanbod en de huidige reserves tot elkaar staan en op elkaar in werken. Op deze manier is de R/P ratio duidelijk een aanvulling bij Availability en wordt daarom hier gebruikt. Ook voor deze indicator wordt zowel het wereldniveau als het nationale niveau besproken.
APERC besteedt geen aandacht aan duurzame energie. Duurzame energie is hernieuwbaar en daarmee is beschikbaarheid in principe gegarandeerd wanneer men puur naar beschikbaarheid kijkt (zwakke productiefaciliteiten bijvoorbeeld daargelaten).
2.1.1 Energieproductie en voorraden
! "%! De bewezen wereldolievoorraad was in 2006 1208,2 duizend miljoen ton.69
Het Midden-Oosten heeft hiervan het grootste deel, namelijk 61,5%. In Eurazië en Europa is er 12% van de bewezen voorraad. Vooral Rusland speelt hier een grote rol; zij beschikt over 55% van deze voorraad.70
Opvallend is dat de voorraad nog toeneemt in grootte. Wanneer de olievoorraad in 2006 wordt vergeleken met de voorraad in 1996 is een stijging van 15% te zien.71 Veranderingen in de reserves worden veroorzaakt door productie (negatief), nieuwe ontdekkingen (positief) en uitbreiding van de bestaande reserves (positief).72
De verwachting is echter niet dat de reserves zullen blijven groeien; olie is immers een uitputbare energiebron. Ook de productie van olie is gecentreerd in het Midden-Oosten. Het produceert echter minder dan men zou verwachten aan de hand van hun bewezen voorraden. De meeste landen in het Midden-Oosten zijn lid van de Organisatie voor Petroleum Exporterende Landen (OPEC) waarbinnen afspraken gemaakt worden over de productie van olie. Op deze manier was de olieproductie in 2006 voor het Midden-Oosten 31,3% van de wereldproductie. Eurazië en Europa produceerde 21,5% van de wereldproductie en Noord-Amerika 16,7%.73
Feitelijk consumeren de Europese landen hun voorraad in hoog tempo op.
De R/P ratio voor olie was in 2006 voor de wereld 40,5 jaar. Wanneer men per gebied kijkt is het Midden-Oosten met 79 jaar het hoogste.74
Dit laat zien dat naar schatting de komende decennia voldoende olie beschikbaar is.
Op eenzelfde wijze worden de voorraden en productie van gas bekeken. De totale bewezen voorraad komt neer op 181,46 triljoen kubieke meter. Ook wat betreft gas zijn de grootste bewezen voorraden beschikbaar in het Midden-Oosten, namelijk 40,5% van de totale bewezen gasvoorraad. In Eurazië en Europa beschikt men over 35,3% van de totale bewezen gasvoorraad. Rusland heeft hierin verreweg het grootste aandeel.75
In Eurazië en Europa vindt ook de meeste productie van gas plaats.76
Gemiddeld kon men in 2006 nog 63,3 jaar tegen huidige productieniveaus doorgaan. Het Midden-Oosten heeft met boven de 200 jaar de hoogste R/P ratio.77
De R/P ratio voor gas ligt duidelijk hoger dan voor olie.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
69 BP, Statistical Review of World Energy (Londen Beacon Press 2007) 7. 70 BP Statistical Review of World Energy, 7.
! "(! In 2006 was er 909064 miljoen ton bewezen voorraden steenkool in de wereld. Azië en het gebied rond de Stille Oceaan, Eurazië, Europa en Noord-Amerika zijn de regio’s waar de meeste voorraden beschikbaar zijn.78
In Azië en het gebied rond de Stille Oceaan vindt meer dan de helft van de productie plaats. China, India en ook Australië hebben hier een groot aandeel in.79 De totale R/P ratio voor steenkool ligt hoger dan dat voor olie en gas. Gemiddeld heeft men tegen de huidige productieniveaus nog voldoende steenkool 147 jaar. Opvallend is dat daar waar het meest wordt geproduceerd, namelijk Azië en het gebied rond de Stille Oceaan gebied, men een relatief lage R/P ratio heeft van 85 jaar. Ter vergelijking, Eurazië en Europa kennen een R/P ratio van 237 jaar.80
Voor de productie van nucleaire energie heeft men uranium nodig. Uranium is in ruime voorraden in verschillende landen aanwezig. Het levert weinig problemen op deze grondstof te importeren, zo weinig zelfs dat Eurostat in zijn statistieken nucleaire energie aanmerkt als binnenlands product in plaats van geïmporteerde energie.81
Deze aanname is echter niet zonder twijfel; de klachten van burgers over de in hun ogen gevaarlijke uraniumhandel geven al aan dat de export en import van uranium niet zonder problemen gaat.82
Voor het onderzoek ga ik echter uit van Eurostat, omdat ik me op hun gegevens baseer. De uraniumvoorraden worden nu geschat op 2,3 miljoen ton, maar men verwacht dat dit getal nog zal oplopen tot mogelijk 20 miljoen ton.83
Uranium is en daarmee nucleaire energie is in ruime mate beschikbaar.
Concluderend kan worden gesteld dat er de komende decennia nog voldoende energie blijkt te zijn. Steenkool, gas en in mindere mate olie zijn nog niet uitgeput. De vraag is echter wat deze wereldvoorraden voor SOS in Bulgarije, Estland en Polen betekenen. Aan de ene kant kan worden gesteld dat er voldoende energie is. Aan de andere kant kan men stellen dat deze energie niet perse voor de Bulgarije, Polen en Estland beschikbaar zal zijn. De grote steenkoolproductie in de Verenigde Staten zal voor het grootste deel naar de binnenlandse markt zal gaan. En hoe zullen de gasvoorraden in Iran Estland bereiken? De wereldvoorraden zeggen op deze manier slechts in zeer algemene zin iets over de SOS in de landen. Availability op zich maakt de energievoorraad van een land nog niet veilig.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
78 BP, Statistical Review of World Energy, 32. 79 BP, Statistical Review of World Energy, 34. 80 BP, Statistical Review of World Energy, 32.
81 Eurostat, Statistical Books: Energy Yearly Statistics 2006 (Luxemburg Publication Office Eurostat 2008) 10. 82 http://nuclearpower.einnews.com/news/depleted-uranium en
! ")! Nu wordt per land de bewezen voorraden, productie en R/P ratio bekeken. Een aanvulling op de indicatoren van APERC is importafhankelijkheid, oftewel het percentage energiebronnen binnen het energieaanbod dat geïmporteerd moet worden. APERC richt zich alleen op de aanwezigheid van energiebronnen, terwijl juist de afwezigheid van de benodigde energiebronnen kan aangeven of de binnenlandse energiebronnen voldoende zijn. Daarom wordt de importafhankelijkheid van de verschillende energiebronnen ook bekeken.
Bulgarije
De belangrijkste lokale energiebron is bruinkool. BP schat de totale bewezen voorraden bruinkool in Bulgarije op 2187 miljoen ton.84
Hoewel dit slechts 0,2% van de wereldvoorraad beslaat, is het een belangrijke energiebron voor Bulgarije om te voldoen aan de binnenlandse vraag. Naast zijn eigen productie importeert Bulgarije steenkool uit Rusland, de Verenigde Staten en Australië. Op deze manier is Bulgarije voor 35% afhankelijk van steenkoolimport.85
Gas en olie moeten daarentegen voor een veel groter deel worden geïmporteerd. Bulgarije heeft wel gasvoorraden, maar deze zijn zeer bescheiden en zullen snel zijn uitgeput. Het land heeft geen olievoorraden. Toch is het een belangrijke energiebron voor het land. Bulgarije importeert voor 6318 duizend ton olie uit Rusland en 677 duizend ton olie uit Kazakstan. Beide landen hebben ruime voorraden olie, respectievelijk 3 en 6 procent van de bewezen olievoorraad.
Bulgarije produceert relatief veel nucleaire energie, namelijk 46% van de totale binnenlandse energieproductie.86
Het uranium dat nodig is voor de productie van nucleaire energie komt volledig uit Rusland.87
Bulgarije heeft een totale importdependentie van 68%.88
De meeste energie wordt geïmporteerd, maar er is ook zeker een behoorlijke eigen voorraad energiebronnen. Het land beschikt over een ruime voorraad bruinkool. Daarentegen moet het land al zijn olie en bijna al zijn gas importeren. Rusland is daarvoor verreweg de grootste exporteur. De voorraden zijn daar in ruime mate aanwezig. Strikt gezien is er wat betreft beschikbaarheid van energie voor Bulgarije daarom geen probleem.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
84 BP, Statistical Review of World Energy, 32.
85 Voor berekening van importdependentie wordt de netto import gedeeld door de binnenlandse consumptie; de cijfers zijn afkomstig van Eurostat 2007 en Eurostat 2008.
86 BP Statistical Review of World Energy, 56.
! "&! Estland
Verreweg het grootste deel van de binnenlandse energieproductie bestaat uit olieschalie. Dit is een hard sedimentair gesteente dat een soort organisch materiaal bevat. Wanneer men het gesteente zeer heet verhit, wordt het organisch materiaal vloeibaar en kan het verder worden verwerkt tot olie.89
Olieschalie wordt gerekend tot de onconventionele olie, dat in tegenstelling tot conventionele olie vaak zwaarder, van lagere kwaliteit en bovendien moeilijk te extraheren en verwerken is. De wereldvoorraden zijn daarentegen enorm, in theorie zelf vijf keer het aantal conventionele oliebronnen. De economisch haalbare voorraden liggen echter velen malen lager. Estland heeft slechts 0,6% van de bewezen voorraad olieschalie in de wereld. Dit lijkt weinig, maar gezien de beperkte omvang van het land en ook van de bevolking kan deze voorraad lange tijd voorzien in de energievoorziening van Estland. Geschat wordt dat deze voorraad voldoende is voor de komende 50 jaar.90
In de productie van olieschalie is Estland wereldleider: 57% van de energieproductie is afkomstig van olieschalie. Veel andere landen zien (voorlopig) van productie af wegens kosten en milieuvervuiling.91 Dankzij de olie verkregen uit de olieschalie hoeft Estland geen ruwe olie te importeren.
Wat betreft gas is Estland volledig afhankelijk van Rusland; dit gas wordt per pijpleiding vervoerd.92
Zoals besproken heeft Rusland ruime voorraden.
Steenkool is niet in Estland aanwezig. Estland importeert een zeer kleine hoeveelheid uit Rusland. Wanneer men het aandeel van steenkool op het totale energieaanbod bekijkt is het niet meer dan 0,5%.93
Estland heeft voorlopig geen nucleaire energie, maar er zijn plannen om mee te doen aan een project voor nucleaire energie in Litouwen. Letland en misschien ook Polen zullen hieraan meewerken.94
Estland heeft een importdependentie van 39%. Vergeleken met Bulgarije heeft Estland een lagere importdependentie, wat betekent dat Estland over grotere binnenlandse voorraden beschikt. Deze voorraden bestaan uit olieschalie. Gas en steenkool worden geïmporteerd.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
89 Holmberg, R., Survival of the Unfit; Path Dependence and the Estonian Oil Shale Industry (Linköping LiU-Tryck 2008) 12.
90 Estonian Foreign Policy Institute, ‘Estonian Energy Security in the Context of the Energy Policy of the European Union’ Riigikogu Foreign Affairs Committee Paper (2006) 11.
91 Holmberg, R., Survival of the Unfit, 7-8.
92 Eurostat, Statistical Books: Energy Yearly Statistics 2006, 115.
! "+! Polen
Polen heeft ruime voorraden steenkool en bruinkool, namelijk een bewezen voorraad van 14000 miljoen ton wat goed is voor 90 jaar productie naar de huidige maatstaven.95
De voorraad is 1,6% van de wereldwijde bewezen voorraad; naar internationale maatstaven is de voorraad niet groot, maar voor de binnenlandse vraag is hij van grote betekenis. 87% van de binnenlandse energie productie komt voort uit steenkool.96
Daarmee is Polen de vijfde grootste steenkoolproducent in de wereld.97
Daarnaast kan Polen, indien nodig, beschikken over steenkoolimport uit het buitenland. Polen importeert al 3330 duizend ton uit Rusland en 80 duizend ton uit Colombia.
Polen heeft ook een eigen gasvoorraad. Deze beslaat 0,1% van de bewezen reserves wereldwijd en is daarmee niet groot, maar wel geschikt voor de binnenlandse markt.98
Er wordt geschat dat deze reserves voldoende zijn voor nog 26 jaar. Dit is geen lange periode, wanneer hij wordt vergeleken met de wereld R/P ratio van 63,3 jaar.99
Uiteindelijk importeert Polen nog 72% van de totale binnenlandse gasconsumptie, waarvan het merendeel uit Rusland afkomstig is.100
Voor olie is Polen ook grotendeels afhankelijk van import. Hoewel Polen een kleine hoeveelheid olie zelf produceert, verdwijnt dit in het niet tegen een import van 20 693 duizend ton. Dit is vijfentwintig keer de eigen productie.101
Bovendien zijn de eigen olievelden bijna uitgeput.102
Van deze import is weer het merendeel afkomstig uit Rusland. De OPEC landen, Noorwegen en Kazakstan vullen dit verder aan.103
Polen heeft momenteel geen nucleaire energievoorziening, maar dit wordt in de toekomst niet uitgesloten.104
Polen zou bijvoorbeeld mee kunnen werken aan het project in Litouwen.
Polen is voor 41% afhankelijk van energie-importen.105
Het heeft voornamelijk grote voorraden steenkool en bruinkool. Olie en gas zijn ook aanwezig, maar moeten desondanks !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
95 BP, Statistical Review of World Energy (Londen 2008) 32. 96 Eurostat, Statistical Books: Energy Yearly Statistics 2006, 304.
97 Ministry of Economic Affairs, Poland’s Fuel and Energy Sectors (Warschau 2008) 3. 98 BP Statistical Review of World Energy, 22.
99 BP Statistical Review of World Energy, 26.
100 Eurostat, Statistical Books: Energy Yearly Statistics 2006, 311. 101 Eurostat, Statistical Books: Energy Yearly Statistics 2006, 308. 102 Ministry of Economic Affairs, Poland’s Fuel and Energy Sectors, 8. 103 Ministry of Economic Affairs, Poland’s Fuel and Energy Sectors, 9.
104 Geden, O., Marcelis, C., Maurer, A., ‘Perspectives for the European Union’s External Energy Policy: Discours, Ideas and Interest in Germany, the UK Poland and France’, German, Institute for International and Security Affairs (2006) 8.
