Kiss and tell : hoe vrouwen met elkaar over mannen praten

Kiss & Tell

Hoe vrouwen met elkaar over mannen praten

Sterre ten Houte de Lange

UvAID: 10054480

Master Sociologie

Supervisors: Paul Mepschen & Myra Bosman

juli 2015

Inhoudsopgave

1.2 Seksuele revolutie en vrouwen emancipatie...7

1.3 Vriendschap in perioden van overgang...9

2. Methodologie...11

2.1 Research design...11

2.2 Sample...11

2.3 Data verzameling...14

2.4 Data analyse...16

3. Constructie van vrouwelijkheid...17

3.1 What a girl wants...19

3.2 De seksuele ander...20

4. Diversifisering van relatievormen...31

4.1 Ontmoeting met de seksuele ander...32

4.2 Daten, scharrelen en andere relatievormen...34

4.3 Beproevingen...38

4.4 Herintreding...42

5. En ze leefden nog lang en gelukkig?...47

5.1 Monitoring...48

5.2 Dreiging van anomie...50

5.3 Disciplinering...53

6. Discussie en conclusies...58

Referenties...60

Bijlage A: Studieplanning...64

Bijlage B: Discussion guide...65

Hm Hm Ja Ja

Ik vertel je hier niets nieuws toch?

Maar zeg maar als je denkt: Hallo. Ik bedoel kom op

Hm hm, hm hm ja. Hm hm Hm hm. Hm hm, ja ja

Ik bedoel, we gaan elkaar hier niet Heb jij toch ook?

Precies. Duh!

Het is een soort van, en dat is het, anders niet Hm hm. Hm hm ja. Hm hm.

Hm hm jaja

Het is een soort van: Ja hallo!

Ik zeg het maar, maar ik ben toch niet zo'n meisje? 'k Weet niet wat het is, 't is een gevoel

En dat zou ik nu ontzettend graag, straight to the point No bullshit. Hoppa!

In een keer antwoord willen geven

Maar ik ben je denk ik iets van, zeg maar, kwijt. Hm hm, Hm hm ja. Hm hm

Hm hm, Hm hm ja. Hm hm Hm hm, Hm Hm ja ja

Voorwoord

Babbelende dames is fascinerend. Waar gaat het over? Waarom herhalen ze elkaar en zichzelf zo vaak? Een fijner onderwerp had ik me niet kunnen wensen en er was bijna geen moment dat ik deze scriptie zat was.

Het plezier waarmee ik deze scriptie geschreven heb ik mede te danken aan de mensen die mij geholpen hebben. Ten eerste natuurlijk mijn begeleider Paul Mepschen, die enthousiast was over mijn idee, me kritisch door elkaar schudde bij de eerste versies en me tegen het eind nog even flink aanmoedigde voor de laatste sprint. Verder hielp het om samen met scriptieklasgenoot Suzy Koot door dezelfde onzekerheden te gaan. Ook ben ik heel blij met de support van de sociomeisjes, Monique Verhoeven, Eva van Gemert, Minke Hajer en Estrelle Thunissen. Zij hebben mijn studie als mede de scriptie tot een feest gemaakt. Ook wil ik bedanken Marije Kuin, Wout de Kruif, mijn ouders, zus en opa, Jip Welkers, Hedwig Swart, Roos de Groen en Rosemarie Jansen.

Daarnaast moet de loftoeters geluid worden voor al mijn geweldige respondenten en vooral de

gatekeepers (in pseudoniem): Susanne, Anouk, Jente, Nienke, Mirthe, en Iris, Louise, Alexa,

Sandra, Romy en Lisa, Nina, Maud, Nikki, Bas, Lotte, Marlot en Aafke, Lena, Vera, Eline, Rosemarie, Denise, Maartje en Silke, Tessa, Kyra, Anne en Ellen, Zoë, Mila, Merel, Corien, Eva, Luca, Willemijn en Nicole, Maria, Noortje, Elisabeth, Amy en Lydia, Astrid, Rebecca, Sanne, Laura en Sabine, Liv, Kim Sara, Jade en Nathaly, Loes, Natasha, Puk, Marieke, José, Floor, Kirsten, Sasha, Linda en Isabel.

1. Inleiding

1.1 Liefde in Emerging Adulthood

Mijn studententijd was gekenmerkt door de ontdekking van de nieuw verworven vrijheden van het volwassen leven. Ik moest voor mijzelf zorgen, mijzelf vertellen dat ik moest stofzuigen, ik kon zelf bepalen hoe laat ik naar bed ging en hoeveel alcohol ik kon drinken. Het ouderlijk toeziend oog was weg. Opeens had ik zoveel meer vrijheden en verantwoordelijkheden, kon ik experimenteren met hoe ik mijn leven in wilde vullen en wie daarbij hoorden. Ik sloot vriendschappen, zocht clubjes op en probeerde heel wat verschillende soorten liefdesrelaties uit.

Dat ik in mijn studententijd op deze manier vrijheid en nieuwe verantwoordelijkheden heb ervaren, is niet uniek. In de literatuur wordt deze periode 'emerging adulthood' genoemd (Arnett, 2000): een overgangsperiode van adolescentie naar volwassenheid. “Emerging adulthood is distinguished by relative independence from social roles and from normative expectations. Having left the dependency of childhood and adolescence, and having not yet entered the enduring responsibilities that are normative in adulthood, emerging adults often explore a variety of possible life direction in love, work and world-views” (Arnett, 2000, 496).

Zo'n overgangsperiode, gekenmerkt door vrijheden buiten de sociale maatschappelijke structuren, gaan gepaard met een aantal fases en rituelen die in de de antropologie beschreven worden als 'rite

de passage' (Eriksen, 2010). Een rite de passage is een overgangsritueel waarbij een individu een status verandering ondergaat.

Een klassiek rite de passage heeft drie fasen: afscheiding, liminaliteit (transitie) en herintreding (Van Gennep, 1960). De kandidaat voor de statusverandering wordt eerst afgescheiden van zijn of haar vertrouwde maatschappelijke context en neemt afstand van de oude status. Vaak worden kandidaten in een groep bij elkaar gezet in deze nieuwe omgeving.

De tweede fase is de liminale fase. De kandidaten krijgen een tussenstatus, vaak een taboe-status

die verworpen wordt door de maatschappij (Brock Johnson, 1984). In deze fase moeten kandidaten beproevingen doorstaan om naar de volgende fase te mogen.

De derde fase is de herintreding, vaak een ceremonie waarbij het individu een publiekelijke terug komt in de maatschappij in zijn of haar nieuwe status.

Omdat sociale statussen sterk cultureel bepaald worden zijn ook de transformatierituelen rondom het verweven van de status cultuurgebonden. Rites de passage zijn daardoor historisch en cultureel veranderlijk. De manier waarop een rite de passage vorm is gegeven zegt veel over de samenleving

en cultuur waarvan ze deel uitmaakt. Dit geldt voor de statussen voor, tijdens en na het ritueel, als de beproevingen en taboes tijdens de overgangsfase.

Een van de rites de passage van de emerging adulthood is die van het krijgen van een romantische en intieme relatie. “In emerging adulthood, exploration in love become more intimate and serious. Dating in adolescence often takes place in groups, as adolescents pursue shared recreation such as parties, dances and hanging out. By emerging adulthood, dating is more likely to take place in couples, and the focus is less on recreation and more on exploring the potential for emotional and physical intimacy. Romantic relationships in emerging adulthood last longer then in adolescence, are more likely to include sexual intercourse, and may include cohabitation.” (Arnett, 2000, 473).

Op het gebied van seksualiteit, liefde en relaties is er afgelopen decennia veel veranderd. De meest prominente veranderingen zijn de seksuele revolutie van de jaren zestig (Hekma & Giami, 2014; Kennedy, 1995) en de tweede feministische golf van de jaren zeventig (Kennedy, 1995; Rahman & Jackson, 2010). Vanwege deze veranderingen, is het interessant om te zien hoe de relatievorming van huidige emerging adults, beschouwd vanuit een rite de passage framework, getekend is door deze twee grote maatschappelijke veranderingen.

In deze scriptie onderzoek ik hoe relatievorming tijdens van emerging adults getekend is door

de seksuele revolutie en de tweede feministische golf oftewel vrouwenemancipatie.

1.2 Seksuele revolutie en vrouwen emancipatie

Met de seksuele revolutie eind jaren zestig begin jaren zeventig van de twintigste eeuw zijn veel seksuele normen verschoven (Hekma & Giami, 2014l; Kennedy, 1995; Wouters, 2012). De seksuele revolutie had vele aspecten, waaronder meest prominent de acceptatie van homoseksualiteit (Hekma, 2014), en maatschappij brede toegankelijkheid van de anticonceptie (Schnabel, 1989). Hierdoor is seks verschoven naar een daad ten behoeven van de voorplanting naar een daad voor het plezier (Kennedey, 1995; Schnabel, 1989).

De seksuele revolutie werd opgevolgd door de tweede golf feminisme met als uitkomst een sterke emancipatie van vrouwen (Rahman & Jackson, 2010). Sindsdien zijn vrouwen niet langer gebonden aan huishouden en gezin, maar is het voor hen mogelijk om een hogere opleiding te volgen, carrière te maken en met als gevolg grotere gender gelijkheid (Kennedy, 1995). Gelijkwaardigheid in publieke en politieke sfeer is dan ook een van de meest belangrijke speerpunten van de tweede feministische golf.

Met deze twee grote veranderingen zijn de relaties die mannen en vrouwen met elkaar aangaan ook sterk veranderd (Barker, 2013; Hakim, 2000). Relaties zijn gelijker geworden, vrouwe zijn

juridisch, financieel en sociaal minder afhankelijk geworden van hun man. Daarnaast heeft de bevrijding van seksualiteit (Schnabel, 1986; Wouters, 2012) ervoor gezorgd dat seks meer gelijkwaardig genoten wordt door zowel mannen als vrouwen. Deze veranderingen hebben een invloed gehad op het proces van partnerkeuze, een typisch onderdeel van het emerging adulthood (Arnett, 2000).

Nieuwe manieren van partnerkeuze en nieuwe vormen van relaties zijn afgelopen decennia uitvoerig onderzocht in voornamelijk kwantitatieve sociologie en psychologie (o.a. Barker, 2013; Blackwell & Lichter, 2004; Ellen et al., 1996; Fortunato et al., 2010; Gijs et al., 2009; Grello, Welsh & Harper, 2006; De Graaf & Poelman 2012). Het is bijvoorbeeld aangetoond dat koppels homogener zijn geworden op het gebied van economische- en beroepsstatus (Kalmijn & Flap, 2001; Klinenberg, 2012). Duidelijk is ook dat sinds de seksuele revolutie en de tweede feministische golf huwelijken op latere leeftijd worden afgesloten en korter duren (Hakim, 2000).

Op het gebied van relatievormen en seksualiteit onder studenten, een subgroep onder de emerging

adult (Arnett, 2000), is ook duidelijk veel veranderd. Onderzoeken over 'causal sex' hebben een

spurt genomen en er is aangetoond dat er veel meer 'casual sex' is onder studenten dan veertig jaar geleden (Bogle, 2008; Fortutato et al., 2010; Heldman & Wade, 2010; Olmstead et al., 2013). Tevens zijn er heel veel nieuwe vormen van relaties ontstaan die voorheen niet mogelijk leken, zoals 'friends with benefits' (Ellen et al., 1996; Forgas & Dobosz, 1980), 'one night stands' (Boom et al., 2012; Ellen et al., 1996; Forgas & Dobosz, 1980) en de informalisering van de verkering (Wouters, 2012).

Gezien de samenloop van de twee grote veranderingen, de seksuele revolutie en de tweede feministische golf, is, zeker vanwege de laatste, vooral veel veranderd voor de ontwikkeling van vrouwelijke seksualiteit tijdens emerging adulthood en de eerste serieuze intieme relaties die deze vrouwen in deze levensfase aangaan. Daarom richt deze studie zich op vrouwelijke emerging adults en hun beleving van de relatie rite de passage.

Hierbij zijn wordt vooral gekeken naar de volgende deelvragen: – Hoe ziet de relatievorming van vrouwelijke emerging adults er uit?

– Welke relatietypen worden onderscheiden en welke status hebben deze relatietypen?

– Wat is de functie van de conversaties van vrouwen over mannen tijdens deze rite de passage? – Welke normen worden aangeleerd tijdens deze rite de passage?

1.3 Vriendschap in perioden van overgang

Voor een ontwikkeling van een volwassen vrouwelijke seksualiteit is het nodig om een onderscheid te maken tussen de man en de vrouw, aangezien gender identiteit ontstaan uit een sociale constructie (Beauvoire, 1977; Duits & van Romondt Vis, 2009; Searle, 1995). Zulke identiteitsconstructie gebeurt voornamelijk via conversatie, wat de speech act genoemd wordt; iets doen door middel van woorden (Austin, 1962; Searle, 1995). Door te praten over 'onszelf' en te praten over 'de ander' wordt er een onderscheid gemaakt, een grens geconstrueerd tussen wij en zij, in dit geval wij, vrouwen, en zij, mannen. Dit soort grensconstructies komen sterk naar voren tijdens discussie onder vrouwen, en specifiek vriendinnen die elkaar goed kennen en al veel tijd hebben zitten in deze identiteitsconstructie (Watson, 2012). Daarom kijkt dit onderzoek naar sociale constructie van vrouwelijke seksuele identiteitsconstructie van vriendinnengroepen in hun natuurlijke setting middels kwalitatieve observatie en focus group discussies (Bloor, et al., 2001; Bryman, 2008; Kitzinger, 1995; Silverman, 2010).

Ik ben geïnteresseerd in hoe vriendinnen tijdens hun gesprekken en activiteiten samen het onderscheid tussen wij, de vrouwen, en zij, de mannen, maken. De vraag is op welke manier de vriendinnen met elkaar over mannen, oftewel de seksuele ander, praten? Ter bestudering van de sociale normen rondom seksualiteit en relaties kijk ik naar welke aspecten van vrouwelijkheid en mannelijkheid worden gebruikt om het deze grens te construeren.

Naast deze grensconstructie hebben vriendengroepen nog een andere belangrijke rol in de rite de

passage. Vriendengroepen zijn in dit soort overgangsfasen mensen met wie een sterke

verbondenheid gevoeld wordt doordat iedereen 'in hetzelfde schuitje' zit (Demant & Østergaard, 2007). Vrouwelijke vriendinnengroepen zitten gezamenlijk in deze overgangsfase van adolescent naar vrouw. Ze moeten dezelfde, genderd, beproevingen doorstaan, en voor hen gelden dezelfde taboes en dezelfde gevaren (Demant & Østergaard, 2007; Eriksen, 2010). Een rite de passage, wanneer gemeenschappelijk doorlopen, heeft behalve de nieuwe status ook een verbindende werking voor de kandidaten die het proces samen doorlopen (Demant & Østergaard, 2007). Rites de

passage zijn daarom vruchtbare periodes voor het sluiten van vriendschappen voor het leven;

vriendschappen die een sterke stempel drukken op de levensloop en normenkader van de actoren binnen de vriendengroep. De invloed van vrienden op de beleving van de seksuele en romantische relaties is belangrijke kennis en voor vrouwelijke emerging adults in Nederland nog niet onderzocht.

Het onderzoeksverslag is als volgt opgebouwd. Het eerstvolgende hoofdstuk is de methodologische verantwoording van het onderzoek. Hoofdstuk drie tot en met vijf zijn hoofdstukken waarin op

empirische wijze de moderne rite de passage geanalyseerd wordt. Hoofdstuk drie bespreekt de constructie van de seksuele jonge vrouw middels gesprekken van vriendinnengroepen. In hoofdstuk vier wordt de rite de passage van de moderne relatievorming bestudeerd. Hierbij wordt gekeken naar de moderne culturele elementen van deze rite de passage die overeenkomen met normen en verworvenheden van de seksuele revolutie en vrouwen emancipatie. Tenslotte wordt in hoofdstuk vijf gekeken hoe deze relatievorming gemonitord wordt door de vriendinnengroep en hoe de vriendinnen elkaar disciplineren in deze normen. De conclusie en discussie van het onderzoek staat in hoofdstuk zes.

2. Methodologie

2.1 Research design

Gezien de focus op naar de beleving van de transitieperiode voor de studenten zelf en de normen die binnen de vriendinnengroepen gelden rondom vrouwelijke seksualiteit en relaties, is een onderzoekmethode vereist die inzicht geeft in de beleving en betekenisgeving van de kandidaten. Door de kwalitatieve vergelijking van een aantal cases, dat wil zeggen even grote groepen met ongeveer dezelfde samenstelling, is het, naast ontwikkelen begrip van de groepsspecifieke cultuur (Fine, 1979), ook mogelijk om uitspraken te doen over het gedrag en de normen van de populatie (Bryman, 2008).

Voor het bestuderen van de vormgeving van vrouwelijke seksualiteit en de plek die dit onderwerp in vriendschappelijke conversaties heeft, is gekozen voor etnografisch onderzoek. Etnografie heeft als doel te observeren wat mensen doen in een natuurlijke setting zonder dat ze gestuurd worden door de onderzoeker (Eriken, 2010; Silverman, 2010), derhalve inzicht te krijgen in het normale gedrag van de respondenten.

Ter beantwoording van de vraag het ontstaan van romantische en seksuele relaties en hoe deze beoordeeld worden door de vriendinnengroepen, zijn de etnografische observaties aangevuld met groepsinterviews in de vorm van een focus group discussies. Focus group discussies zijn geschikt voor het bestuderen van groepsdynamiek en constructie van groepsnormen (Bloor, et al., 2001; Bryman, 2008). Focus groups in bestaande groepen leveren een relatief betrouwbaar beeld van de groepsnormen en maken gebruik van de vertrouwdheid van de participanten met elkaar (Kitzinger, 1995). Hierdoor zijn focus groups in bestaande vriendengroepen zeer geschikt om intieme onderwerpen te bespreken, zoals seksualiteit en relaties.

Door de combinatie van methodes (Lieberman, 2004) is het mogelijk om een groter aantal groepen te bestuderen dan bij uitsluitend participerende observaties en zeer gericht recht voor z'n raap de vrouwen te bevragen over hun opvattingen rondom het onderzoeksthema, waardoor minder snel verkeerde motivaties worden toegeschreven aan geobserveerd gedrag.

2.2 Sample

Toegang tot de vriendinnengroepen is verkregen via gate keepers (Bryman, 2008; Silverman, 2010); vriendinnen en kennissen van wie ik vermoedde dat ze een vriendinnengroep hadden. Ongeveer de helft van de vrouwen die ik benaderde wilde mee doen met het onderzoek. Vrouwen die niet mee wilden doen hadden of geen vriendinnengroep, of zagen hun vriendinnen niet vaak genoeg om mee

te kunnen doen. Eenmaal de gate keeper overtuigd van deelname, waren de vriendengroepen ook makkelijk te overtuigen. Vier groepen wilden wel mee doen maar zeiden de afspraken af vanwege gebrek aan het minimale aantal vriendinnen die konden.

Deze sample methode zorgde voor een hoogopgeleide populatie, studerend of pas afgestudeerd op HBO of universiteit met een paar vrouwen die gestopt waren met een HBO op universitaire opleiding maar wel ambities hadden om deze binnenkort weer op te pakken.

Leeftijd van de respondenten varieerde tussen de 19 en de 26 jaar oud, waarmee ze precies vallen in de leeftijd van Arnetts emerging adulthood: 18 tot 30 jaar (Arnett, 2000). Alle respondenten alleen wonend of met huisgenoten en seksueel actief. Voor een optimale discussie in de focus groups, waren de groepen minimaal vier vriendinnen en maximaal acht vriendinnen groot (Bloor et al., 2001; Kitzinger, 1995).

Deelnemers gaven na afloop regelmatig aan dat ze het leuk hadden gevonden en dat ze erg benieuwd waren naar het resultaat van de studie. Na de focus group discussies is een aantal keer gezegd dat het interview veel systematischer, preciezer en uitgebreidere analyse vereiste van relatievormen dan dat ze gebruikelijk deden.

Participanten is anonimiteit beloofd. Daarom zijn de namen van de vriendinnengroep, namen van de respondenten en hun mannen veranderd in pseudoniemen. Ook worden in sommige citaten andere gegevens vervangen met […] om anonimiteit de waarborgen. […] kan ook aangeven dat het citaat is ingekort zonder anonimiteitsredenen, meestal in verband met ruimtegebrek. Er is streng op gelet om ondanks het weglaten van bepaalde zinnen de essentie van het citaat intact te houden.

Het uiteindelijke sample bestond uit tien vriendinnengroepen met in totaal ongeveer zeventig respondenten. Vanwege de restrictie dat de vriendengroepen alleen uit vrouwen bestaan, zijn er drie typen groepen te onderscheiden: groepen die ontstaan zijn in de lagere of middelbare schooltijd, groepen die gevormd zijn op studenten(sport)verenigingen en groepen de gevormd zijn via de studie. De groepen bestonden uit vijf tot zestien vrouwen, waarbij de geobserveerde groepen bestonden uit vier tot tien vrouwen. De jongste groepen bestonden één jaar, dit waren de sportteams omdat die elk jaar opnieuw samengesteld worden. De groep die het langst bij elkaar was bestond vijf jaar.

Alle groepen, de grootte van de groep, hoe lang ze elkaar kennen, leeftijd, aantal jaren dat ze student zijn en de gebruikte onderzoeksmethode zijn samengevat in tabel 1.

Type groep Groepgrootte (participanten) Leeftijd en vordering in studie Methode Dames 2 Sportteam, sinds 1 jaar 13 vrouwen (6) 19 – 24 jaar; 1e jaars tot afgestudeerd

Observatie & Focus group (1 avond) Dames 3 Sportteam, sinds 1 jaar 16 vrouwen (10) 21 – 26 jaar; 1e jaars tot afgestudeerd Observatie (2 avonden) Dames 4 Sportteam, sinds 2 jaar 5 vrouwen (5) 20 – 23 jaar 3e jaars

Observatie en Focus Group (2 avonden) Club Studenten-vereniging, sinds 5 jaar 13 vrouwen (5) 23 – 26 jaar 5e tot 7e jaars

Observatie & Focus Group (1 avond)

Lieve meisjes School, sinds 6 jaar 8 vrouwen (7 observatie; 6 Focus group) 21 – 23 jaar, 4e jaars

Observatie & Focus group (1 avond) Boefjes School, sinds 5 jaar 13 vrouwen (4) 20 – 21 jaar, 3e jaars

Observatie & Focus groups (1 avond) Crew School, sinds 7 jaar 7 vrouwen (7) 23 – 24 jaar, 5e jaars

Observatie & duo interview (2 avonden) Hersenmeisjes Studie, sinds 3 jaar 7 vrouwen (7) 20 – 22 jaar, 3e jaars

Observatie & Focus group (2 avonden)

Knappe meisjes Studie, sinds 4 jaar 8 dames (8) 21 – 22 jaar, 4e jaars Whatsapp discussie (17 dagen)

Leuke meisjes School, sinds 7 jaar 6 vrouwen (6) 23 – 24 jaar, 5e jaars tot afgestudeerd Whatsapp discussie (10 dagen)

Tabel 1: overzicht en kernkenmerken groep

Ikzelf ben onderdeel van de populatie van dit onderzoek ik ben een hoogopgeleide vrouwelijke

middels snowbalsampling toegang kon krijgen tot emerging adulthood vriendinnengroepen. Daarnaast ben ik goed bekend met de emerging adulthood cultuur, wat tevens de reden is waarom ik dit onderwerp zo interessant vindt. Het feit dat ik onderdeel ben van de populatie had naast sampling mogelijkheden ook het voordeel dat de respondenten inzagen dat ik hoorde bij 'een van hen', waardoor ik tijdens gender grensconstructies aan de 'wij'-kant kwam te staan. Hierdoor kon ik deze grensconstructie meemaken, en dit was tevens de reden dat ik voor vrouwelijke emerging

adults heb gekozen in plaats van voor mannelijke emerging adults. Desalniettemin moet ik me geen

illusies maken dat ik onderdeel ben geworden van de vriendinnengroep en zeer intieme, vriendinnen onderwerpen zullen dus ook niet besproken zijn in mijn bijzijn.

Het feit dat ik onderdeel van de populatie ben en bekend ben met de emerging adulthood cultuur heeft ook het nadeel dat ik mogelijk homeblind ben voor bepaalde sociale normen en gewoonten (Eriksen, 2010), omdat ik ze zo normaal vind dat ik ze niet meer opmerk. Om totale homeblindness te voorkomen heb ik intensieve veldaantekeningen gemaakt, inclusief mijn 'gevoelens' bij de gebeurtenissen. Het noteren van gevoelens helpt om achteraf in te zien hoe gebeurtenissen geobserveerd zijn. Daarnaast ben ik gedurende het hele onderzoek geprobeerd me zoveel mogelijk te verbazen over het geobserveerde gedrag en de genoteerde uitspraken, daar verbazing belangrijke meetinstrumenten zijn in het kwalitatief sociaal onderzoek.

2.3 Data verzameling

Zoals eerder in dit hoofdstuk aangegeven is, bestaat dit onderzoek uit een drie typen dataverzameling: participerende observatie, focus group discussies en whatsappgroepdiscussies. De planning van de studie, inclusief de dataverzamelingsperiode, is terug te vinden in bijlage A. De dataverzamelingsperiode was relatief kort vanwege de korte periode van een half jaar die de opleiding bood om deze scriptie te schrijven. Dit heeft als gevolg gehad dat de meeste groepen maar een tot maximaal drie keer geobserveerd zijn en het niet mogelijk was een intensieve band te ontwikkelen met de respondenten, zoals gebruikelijk is bij met name etnografisch onderzoek (Waquant, 2011). Desondanks is geprobeerd om de verschillende stadia van etnografisch onderzoek te doorlopen, dat wil zeggen toegang verkrijgen, geaccepteerd worden en verdere toegang tot de groep (Brock Johnson, 1984), en tijdens de observaties mijzelf zoveel mogelijk onder te dompelen in de groep (Waquant, 2011).

Na elke observatie en veldwerkavond heb ik uitgebreide veldaantekeningen gemaakt, met daarin de gebeurtenissen, de onderwerpen die besproken waren, de grappen en emoties van de avond, mijn rol als onderzoeker in de observaties en de tijd, duur en locatie van de observatie. Deze veldwerkaantekeningen zijn ook gebruikt bij de data-analyse.

In deze studie zijn acht vriendinnengroepen een of twee avonden geobserveerd. Observaties duurde tussen de drie en tien uur. Tijdens observaties is een balans gezocht tussen de 'fly on the wall'-identiteit, waarbij de onderzoeker zich erg op de achtergrond houdt, en de meer participerende identiteit, waarbij de onderzoeker actief deelnam aan de activiteiten en conversaties van de groep (Bryman, 2008).

Bij de observaties is gekeken naar welke onderwerpen vrouwen bespraken tijdens de samenkomst die zij zelf hadden uitgekozen en georganiseerd; een etentje of een sporttraining. Hierbij is speciaal gefocust op hoe het onderwerp mannen opkwam, behandeld werd en weer verdween uit het conversatie.

Om de observaties zo min mogelijk te beïnvloeden in termen van de onderwerpen die de vriendinnen besproken (Sylverman, 2008), heb ik de respondenten verteld dat ik onderzoek deed naar 'vriendinnengroepen en hoe ze met elkaar over elkaars leven praten'. Alle groepen, op één na, bespraken het onderwerp mannen in hun natuurlijke gesprekken. Later op de avond of soms bij de tweede observatie, werd de groep wel geïnformeerd dat het onderzoek zich vooral richt op mannen, relaties, seks en liefde, met als gevolg dat de vriendinnen zich meer op het onderwerp gingen focussen en meer mijn kant op keken als het er over ging.

Zes groepen hebben meegedaan met een focus group discussie. Deze interviews duurde twee tot drie uur. Alle focus groups vonden allemaal plaats na het avondeten, waardoor bij alle groepen geobserveerd zijn voor de discussie. Bij de focus groups is een discussion guide (Greenbaum, 2000) gebruikt, te vinden in bijlage B. Alle groepsinterviews zijn opgenomen en getranscribeerd.

Tijdens de focus group discussies hebben de vrouwen met elkaar gediscussieerd over wat een relatie is, wat wel en niet kan op het gebied van seksualiteit en intimiteit, hoe bepaalde seksuele, romantische en intieme omgangen zich ontwikkelen en hoe ze genoemd moeten worden. Behalve vragen zijn er ook vignetten gebruikt met verhaaltjes die bepaalde thema's extra onderstreepte, zoals vrouwenliefde, casual sex, liefdesbetuigingen en vriendschappen met de andere sekse (Bloor, et al., 2001; Greenbaum, 2000). Vignettes zijn te vinden in bijlage C.

Voor twee groepen gold dat ze niet in de gelegenheid waren om binnen mijn veldwerkperiode af te spreken met meer dan drie mensen tegelijk, het minimale aantal voor een vruchtbare groepsdiscussie (Kitzinger, 1995). De Leuke meisjes stelden toen zelf voor om het groepsinterview digitaal te doen in de vorm van een whatsappgroepsgesprek. Social media, waaronder whatsapp en whatsappgroepen, zijn een belangrijk onderdeel van de groepsvorming van hedendaagse emerging

adults (Deuze, 2012) en het is steeds gebruikelijker om deze media op te nemen in de etnografisch

onderzoek (Coleman, 2010). Middels dit medium worden de meeste afspraken gemaakt en ook veel onderwerpen besproken. Het voorstel van de Leuke meisjes bood mij de gelegenheid om ook dit aspect van de vriendengroep te betrekken en bestuderen in dit onderzoek (Chase & Alvarez, 2000). Twee groepen hebben deelgenomen met de whatsappgroepsdiscussie, die respectievelijk 10 en 17 dagen duurde. Deze groepen zijn niet geobserveerd.

2.4 Data analyse

Zowel de etnografische veldaantekeningen als de interview transcripten als de whatsappgroep transcripten zijn geanalyseerd door middel van coding (Ouwuegbuzie et al., 2009). Hierbij is het kwalitatieve analyseprogramma Atlas.ti gebruikt. De coding was gefocust op een aantal

onderwerpen: termen en definities voor relaties, omslagpunten, reacties op de vignetten (Bloot et al., 2001) waarvan een samenvatting is gemaakt ter vergelijking van de groepen, normatieve aansporingen van vriendinnen richting een bepaalde handeling rondom relaties en andere bemoeienissen van vriendinnen in elkaars liefdes- en seksleven.

Verbazing en nieuwsgierigheid zijn de belangrijkste meetinstrumenten van de (kwalitatieve) onderzoeker (Holstein & Grubrium, 1995). Tijdens en na observaties, transcriberen, en codering zijn aantekeningen gemaakt (Clifford, 1990) van onderwerpen die opvielen, afweken van de rest of juist herhaling veroorzaakten. Deze aantekeningen zorgden voor de ontwikkeling van

vertrouwdheid met de data als wel het constant met een hernieuwde blik de data kunnen bestuderen. De aantekeningen, codes, samenvattingen van de groepen en de belangrijke quotes vormen samen de basis van de analyse en gegronde conclusies. Dit onderzoeksverslag is schriftelijk en mondeling herhaaldelijk besproken met mijn scriptiebegeleider en (studie)vrienden, die allen weer feedback hebben gegeven over de analyse en uitleg van de analyse, met als gevolg een intensief bestudeerde data en een grounded analyses (Silverman, 2010).

3. Constructie van vrouwelijkheid

Op de galerij van de zevende verdieping hoor ik al waar ik moet zijn. Uit het openstaande keukenraam dat grenst aan de galerij komt het mij inmiddels vertrouwde geluid van een vriendinnengroep: allemaal vrouwenstemmen door elkaar pratend, roepend, lachend, en op de achtergrond het geluid van bradend vlees.

Er wordt opengedaan door Puk, de gastvrouw van de avond. Ze stelt zich vriendelijke voor terwijl we samen naar de keuken lopen, waar ze gelijk achter het fornuis springt. De keuken is klein en stampvol met vrouwen die me om en om een handje geven. Iedereen heeft al een taak in de voorbereiding van het avondeten. Aan het aanrecht staan Joyce en Sasha paprika en komkommer te snijden, Puk bakt spek en hamburgers, de tafel wordt gedekt door Floor en Kirsten en José en Loes zitten met een glas limonade op de bank te kletsen. Marieke vangt mij op en vraagt me nieuwsgierig naar mijn scriptie en de bedoeling van de avond.

Ik mag mijn jas op het bed in de kamer tegenover de keuken gooien en krijg daarna een stoel toegewezen. De gesprekken gaan ongehinderd door.

'Heb je ergens nog stoelen staan?' vraagt Floor.

'Het was echt een super leuk weekend. Heel fijn om mijn vader weer te zien en de ceremonie was heel traditioneel met mantels en een professor die van alles in het Latijn liep te zeggen,' vertelt Loes.

'Waar is Isabel eigenlijk?' onderbreekt Marieke haar. 'Huh, komt die ook?' vraagt José.

'Ja eventjes, maar na het eten gaat ze weer naar Hilversum,' weet Sasha.

Het verbaasde me dat de vrouwen meerdere gesprekken van elkaar kunnen onderscheiden. 'We eten hamburgers vanavond', zegt José tussen neus en lippen door tegen mij.

'Niet zo gezond, maar wel heel lekker,' voegt Floor toe, die het net nog met Puk had over de ansichtkaarten aan de muur.

'Je bent toch geen vega?' vraagt Loes ineens verschrikt. Ik zeg geruststellend dat ik alles eet. 'Mooi. Hier heb je een glas limo. Als je nog meer wil moet je het maar pakken', zegt ze en ze hervat haar verhaal tegen Marieke. (Lieve meisjes)

Dit was het begin van de avond bij de Lieve meisjes, maar bij de andere groepen ging het er tijdens de observaties kwa rolverdeling en conversaties niet heel anders aan toe. Alles wordt in geuren en kleuren verteld. Weekendjes weg, studieprestaties, bijbaantjes, belangrijke werk sollicitaties en

natuurlijk worden ook de mannen uitgebreid en kleurrijk besproken.

Het zijn eigenwijze vrouwen, de Nederlandse studentes in 2015. Vrouwen die gewend zijn regie te hebben over hun eigen leven en de mogelijkheid deze fantastisch te maken. Ze barsten van de potentie en de wereld ligt aan hun voeten. Hun vriendinnen bevestigen hen dat ze goed op weg zijn naar dit fantastische leven door duidelijk te laten blijken dat ze er graag deel van uitmaken.

In dit onderzoek geef ik een kijkje in de keuken van tien vriendinnengroepen die zich bevinden in wat Arnett (2000) emerging adulthood noemt. Vrouwen tussen de 18 en de 30 jaar oud, in een levensfase waarin ze experimenteren met leefstijlen en uitzoeken wat voor hen het beste past. Met de focus op seksualiteit en relatievorming, onderzoek ik hoe deze fase getekend is door de seksuele revolutie (Hekma & Giami, 2014) en de tweede feministische golf (Kennedy, 1995). In dit hoofdstuk ligt de nadruk op hoe vrouwelijkheid en vrouwelijke seksualiteit geconstrueerd worden binnen de vriendinnengroep. Waar gaat al dat schijnbaar luchtige geklets van die vrouwen over en waarom moet het bij vrouwen altijd maar over mannen gaan?

3.1 What a girl wants

Door de vrouwenemancipatie zijn de levenslopen van vrouwen sterk gediversifieerd (Hakim, 2002; Hakim, 2000). Jonge vrouwen hebben heel veel mogelijkheden, zoals het voorbereiden van een carrière of gezin en alles daartussenin. Deze uiteenlopende preferenties onder vrouwen hebben geresulteerd diversificeren van de levenslopen van vrouwen (Hakim, 2000). De levenslopen van vrouwen zijn hierdoor veel gevarieerder dan die van mannen en van vrouwelijk van generaties voor hen (Becker, 1992) met als gevolg dat vrouwen tijdens hun emerging adulthood, meer dan generaties voor hen en meer dan mannen, belast zijn met de taak om hun eigen leefstijl, geheel aangepast aan hun individuele voorkeur, te ontwikkelen en verfijnen.

Een dergelijke vrouwelijke identiteitsvorming signaleerde ook Negra (2009) in haar boek What a

girl want: “Postfeminism attaches considerable importance to the formulation of an expressive

personal lifestyle and the ability to select the right commodities to attain it,” (p4). Volgens Negra worden vrouwen in deze zoektocht sterk geleidt door voorbeelden uit populaire media, die verbazingwekkend eenkennig zijn en vooral focust op consumentisme; het bevredigen van behoeften door het consumeren van goederen en diensten.

Volgens deze literatuur zijn emerging adult vrouwen dus opzoek naar hun eigen leefstijl en gewenste levensloop, waarbij er vanuit de populaire media consumentisme gestimuleerd wordt. Het beeld dat deze media geven is een geslaagde vrouw die een interessant leven leidt, met veel verschillende, variërende aspecten zoals studie, werk, vrienden en hobby's en ze laat het graag blijken aan haar vriendinnen. Prestaties in meerdere aspecten in het leven worden een plicht en het

bereiken ervan wordt graag getoond. Hetgeen ook duidelijk blijkt uit de manieren waarop de vrouwen zich aan mij voorstellen, bijvoorbeeld de whatsappgroep discussie van de Knappe meisje 1_.

Zonder dat ernaar gevraagd wordt benadrukken de dames hoe gelukkig en geslaagd ze zijn, vooral in de cursieve fragmenten die cursief gemaakt door de onderzoeker.

Interviewer: Wat leuk dat jullie mee willen doen. Laten we gelijk beginnen met de eerste onderdeel: voorstelrondje: wat is je naam, hoe oud ben je, wat doe je in het dagelijks leven, waar woon je en heb je een relatie (oid), met wie en hoelang. […]

Zoë: Ik ben Zoë, 22, ik woon en studeer op het moment in [buitenland]. [Studie] […] Ik mis hier natuurlijk m'n vriendinnen, maar geniet ook van mijn heerlijke leven hier. Tja wat doe ik hier eigenlijk? Nu ben ik vooral een essay aan het schrijven, verder doe ik af en toe leuke dingen met m'n vrienden, chillen met m'n huisgenootjes, wandelen of naar lezingen. Oja en ik Skype ook best vaak met Axel, sinds (bijna) een half jaar m'n vriendje.

Merel: Hahaha tof onderzoek! Nou ik ben Merel, 22 jaar. [studie, woonsituatie, relatie] […]

En ik ben eigenlijk wel gelukkig op dit moment als dat ook nuttig is om te weten. ^^ Oh ja

buiten mijn studie doe ik nog aan [sport] en ik werk in de horeca waar ik het erg naar mijn zin heb. [Stage] […], maar vind dat een beetje stom. :P

Corien: HOI! Ik ben Corien, 22, [woonplaats, relatie, studie] […] Meestal ben ik vrolijk momenteel wat minder doordat ik het super druk ben met mijn scriptie, er helemaal klaar mee ben en [over drie dagen] de deadline isssss. ;(. Daarnaast hou ik van sporten […] . Ik werk ook in de horecaaa want goeie fooi is chilll haha. :,D

Julia: Ik zit op werk dus korte variant excuus: Julia, 22, [woonplaats, studie, hobby's, vrijwilligerswerk, bijbaan] Als ik dan nog tijd over heb steek ik die nog wel eens in m'n vriendje. […]

Willemijn: Hahaha wat heerlijk om dit allemaal te lezen!!!^^ Ik ben Willemijn, 22 en ben

super blij met deze lieve vriendinnetjes <3 […] [studie, bijbaan, sport] en ben best wel actief

bij m'n studievereniging. […] [commissiewerk] Ik heb geen vriendje, dus dat is makkelijk haha ^^ […] [woonplaats] [duim omhoog] Happy me . Vergeet ik nog iets? :) (Ben namelijk serieus heel vergeetachtig)

Nicole: Hahaha lekker Wil. <3 Altijd makkelijk die 'gewone' vragen. Hahaha heeeerlijk dit te lezen jongens.

Willemijn: Ja echt hè hahaha. Ben benieuwd naar jouw verhaal Nicole. ;)

1 Dit transcript is fragmentarisch en veel tekst is weggehaald en samengevat, omdat wanneer alle gegevens van de meisjes hier opgesomt zouden worden, hun anonimiteit in gevaar gebracht kan worden.

Nicole: Ik ben Nicole, ben 21 jaartjes oud en studeer [studie], waar ik deze lieve meiden heb leren kennen. […] [studie, overstap gemaakt van studie], wat echt blijkt te zijn wat ik leuk

vind!! Dus daar ben ik helemaal gelukkig mee :) […] [Bijbaan, vakantieplannen, reizen] Whaaaaa zo vet was dat!! Mijn grootste hobby is ons zien. <3 :D wat we ook doen haha,

chillen, reizen, mega veel eten maakt niet uit. […] [woonplaats] maar wil graag verhuizen omdat ik nu alleen woon en dat is een beetje saai. D: Verder nog iets? Iemand aanvullingen? Haha.

Willemijn: Hmmm je bent lief leuk grappig mooi chill en misschien je grote liefde????? Channing en biggetjes. <3 :D

Nicole: Hahahaha jaaaaaa channing tatum (Knappe meisjes)

Naast dat de vrouwen individueel een rijk leven leiden, vormt deze levenslust vormt tevens de identiteit van de vriendinnengroep. Bij alle andere groepen was er een moment waarop ze zichzelf als druk, heftig of intens omschreven.

Een geëmancipeerde jonge vrouw in 2015 is opzoek naar een veelzijdig leven waarin studie, carrière, vrienden, hobby's, bijbanen, reizen en liefde uitgebalanceerd worden om zoveel mogelijk te kunnen genieten van hun leven en gebruik te kunnen maken van hun potenties. Hierbij is het belangrijk als vrouw om te weten wat je wil en gericht op je doel af te gaan. Afleiding en aspecten die als minder plezierig ervaren worden dienen opgelost en vermeden te worden.

Wat in deze verslagen komt de rol van mannen en liefde in deze fase nog niet sterk naar voren, maar deze fase en de conversaties van de vriendinnengroepen is zeker ook getekend door de ontwikkeling van een seksuele identiteit en idealiter het krijgen van een relatie. Hierover gaat de volgende paragraaf.

3. 2 De seksuele ander

Het is nog vroeg op de avond. Iedereen heeft haar wrap volgeladen en zit vertwijfeld naar haar bord te kijken: hoe deze het beste op te eten, vouwen of snijden, handen of couvert? Hoe dan ook, het gesprek gaat altijd door bij de vriendinnengroepen. Zonder dat er regie aan vooraf gaat wordt er een rondje 'mannen' gedaan.

'Zeg, Silke. Hoe is het eigenlijk met eh die ene?' vraagt Rosemarie. 'Welke bedoel je?', giechelt Silke. Iedereen moet lachen.

Rosemarie: 'Ja, nou, dat bedoel ik dus. Hoe is het daarmee?' Silke: 'Nou het valt wel mee hoor.'

Hoe het gaat met 'die ene' blijft een beetje onduidelijk, het gesprek is al verschoven naar de mannen van Vera en even later moet ook Rosemarie op de openbare biechtstoel. Silke vertelt ondertussen aan een aantal meisjes apart dat het allemaal met mee valt. Ze heeft er maar twee de afgelopen maand.

Bij het rondje mannen wordt er uitgebreid stilgestaan bij de avonturen van de vrijgezelle vrouwen. Later gaat het ook even over de bijna-relatie/net-niet-meer relatie van Lena en Rik. De relaties van Eline en Maartje, die respectievelijk vijf en vier jaar dezelfde vriend hebben, worden niet besproken. (Hersenmeisjes)

Bij de groepen met wie ik mee mocht eten hield ik me de eerste paar uur, tijdens het eten, op de achtergrond. Ik luisterde naar de gesprekken die ze met elkaar hadden en de onderwerpen die voorbij komen. Zoals hier geschetst, was het bij veel groepen, ik hoefde niet te zeggen waar mijn onderzoek over ging en toch werd het bij alle groepen besproken: mannen.

In deze paragraaf beargumenteer ik dat het praten over mannen twee doelen heeft. Enerzijds is het praten over mannen het creëren van een gender identiteit. Door de man als (seksuele) ander te omschrijven, wordt de seksuele identiteit van de emerging adult vrouw geconstrueerd (Duits & Romond Vis, 2009).

De tweede functie die het praten over de man heeft is dat het ook een constructie is van de seksuele identiteit van de vrouw en door deze speech acts (Searle, 1969) wordt de relatie tussen de vrouw en de man geseksualiseerd (Wouters, 2005), omdat de mannen altijd in een seksuele context wordt besproken.

Het eerste aspect, de man omschrijven als objectieve ander en daarmee een eigen subjectieve identiteit ontwikkelen blijkt al uit het inleidende fragment van deze paragraaf. De jongens met wie Silke omgaat, worden omschreven als 'die ene' en ze heeft 'er maar twee'. Dit is objectiverend taalgebruik, waarmee de man een als ding buiten henzelf wordt.

Deze objectiverende manier van praten over de man, blijkt ook uit het feit dat wanneer de vriendinnengroepen over mannen praten er opvallend veel over hun uiterlijk wordt gesproken, met een nadruk op zijn meest mannelijke, dus niet-vrouwelijke, lichaamsdeel: zijn piemel. Bij Dames 4 is de fallus zelfs een van hun favoriete gespreksonderwerpen. Amy, die net een week officieel verkering heeft, werd door de rest van Dames 4 onderworpen aan een vrij dwingend verhoor over de piemel van haar nieuwe vriend. Uit verwijzing naar het 'piemelboek' blijkt dat deze groep het vaker over piemels heeft.

Lydia: Zeg Amy, heeft Robin een goeie piemel? Maria: Oh dat is best wel een goeie vraag. Noortje: Ja hoe groot is 'ie?

Amy: Hihihihihihihihi. Ja Jezus meiden! Noortje: Je mag hem ook tekenen.

Maria: We moeten echt het [Dames 4]-piemelboek maken. Elisabeth: Ik heb de opdracht gegeven al aan Maria. Maria: Aan mij? Moet ik het piemel boek oprichten?

Elisabeth: Nou ik was begonnen met het uitvoerig omschrijven toch? Maria: Ja ik vond dat heel mooi.

Elisabeth: Ok.

Maria: Ok. Robins piemel. Elisabeth: Kom op Amy.

Maria: Is het in verhouding met de rest van zijn lichaam? Amy: Ja. Hahhahaha. [...]

Lydia: En dan even stijf met slappe toestand vergelijken. Ik vind dat altijd zo boeiend. Hoe de slappe toestand zich verhoudt met de stijve toestand.

Maria: Vind jij dat interessant? Lydia: Ja vind ik boeiend.

Noortje: Is ook wel interessant. […]

Amy: Eh ja hij eh heeft best wel een prima piemel. Maria: Ja, hallo!

Noortje: Best wel prima?!

Lydia: Ok! [Houdt haar handen omhoog en maakt de ruimte tussen haar handen steeds

groter waarmee ze 'zijn lengte' aangeeft, Amy zegt geen stop, waardoor de ruimte tussen Lydia's handen steeds groter wordt] Woooow!

Amy: Weet ik veel, ik kan dat niet zo visualiseren. […]

Elisabeth: Ok. Lijkt het meer op een deodorant bus of meer op een wijnfles? [Iedereen lachen]

Amy: Het is zeg maar iets langer dan een gemiddelde piemel, maar niet heel veel langer dan gemiddeld.

Noortje: In verhouding met zijn lichaam, ziet het er ok uit? Elisabeth: Klein dus.

Elisabeth: Hijzelf is wel heel veel groter dan gemiddeld. Maria: Hij is zelf wel heel erg veel groter dan gemiddeld. Noortje: Ja maar Amy is zelf heel erg klein dus..

Amy: Precies. Voor mij is alles groot. Haha. (Dames 4)

Dit lijkt teneinde een bevredigend antwoord te zijn voor de dames. De grote van Robins piemel wordt die avond niet verder besproken.

Het benadrukken van de geslachtsdelen van de man bij het omschrijven van de man is niet alleen een objectivering van de man, het zegt ook iets over het de inhoud van dit verschil tussen man en vrouw en de rol van de vrouw. Met de nadruk op zijn geslachtsdeel in seksuele context, wordt de relatie tussen de man en de vrouw geseksualiseerd. Een onderdeel van de identiteitsontwikkeling van de emerging adult is de seksuele identiteit. De manier waarop de vrouwelijke seksualiteit in deze vriendinnengesprekken geconstrueerd wordt geeft blijk van de waarden die in de seksuele revolutie en de tweede feministische golf centraal stonden, waarvan ik er nu twee uitlicht: seks als plezierig ervaring ter recreatie (Kennedy, 1995; Schnabel, 1989) en gelijkheid binnen de romantische en seksuele relatie (Braun, Gavey & McPhillips, 2003; Giddens, 1992).

Ook in het contact met de ander is seks een van de eerste activiteiten tussen man en vrouw, in deze context. In dit seksuele contact mag moet emerging adult vrouw, geheel in overeenstemming met de normen van de seksuele revolutie en tweede feministische golf, plezier beleven. Dit plezier moet ontdekt worden en geleerd en bij dit leerproces moedigen de vriendinnen elkaar aan de seks (de Graaf & Poelman, 2012; Wouters, 2012). Lydia van Dames 4 omschreef, aangemoedigd door haar vriendinnen, bijvoorbeeld haar relatiestatus als 'meer seks is meer beter'. Bij Dames 2 bespreken we tijdens de focus group wat ze zouden vragen aan een vriendin die net met een jongen gezoend heeft en er daarna van in de war is. Ze willen foto's zien en weten of het lekker was, een woord dat vooral Susanne vaak gebruikt volgens de anderen.

Susanne: Ik zou gewoon zeggen van waarom heb je met elkaar gezoend, was het lekker. Nienke: Hihi jij altijd met was het lekker. (Dames 2)

Aan de andere kant komt er een moment dat de vrouwen meer willen. Ze worden verliefd en willen een emotionele intieme relatie. Voor de omgang jongens die “potentieel relatie materiaal” zijn, geldt een andere gedragscode. Hierbij is de vrije, casual sex moraal niet gewenst. Het geeft zelfs een verkeerd signaal af volgens de dames. Het contrast tussen deze twee gedragsrepetoires in de

omgang met jongens werd uitgelegd wordt de Lieve meisjes.

Interviewer: Hoe goed moet je iemand kennen voordat je met iemand gaat zoenen? [De meisjes moeten allemaal heel hard lachen]

Puk: Het gaat eerder over het aantal wijntjes, denk ik.

Floor: Hoeveel wijntje moet je op hebben voor je met iemand zoent?

Marieke: Gezicht is niet belangrijk, naam is niet belangrijk, uiterlijk det er niet toe. Innerlijk...

José: Bij drie wijntjes telt alleen nog zijn lengte.

Puk: Nou daar zijn we heel flexibel in. [Iedereen lachen].

Floor: Het hangt ook wel af van welk doel je hebt. Stel je ziet echt een leuke jongen. Je denkt: ok dat kan [wat worden], dan zou ik niet gelijk zoenen.

Kirsten: Maar dat is het verschil. Als je echt een hele leuke jongen ziet, ga je er niet gelijk mee zoenen.

Floor: Mee maar anders denk je nou…

Puk: Als je zeg maar op vakantie bent en je gaat lekker uit. Dan doe je er gewoon 8 eh op een avond. […] Maar dan ga je ook niet voor de relatie. Dus dan kun je doen wat je wil. […] Sasha: Maar kijk als je vraagt van hoe lang duurt het voordat je zoent met een jongen waar potentiële relatie mee wil..

Floor: Ja dan is het heel anders.

Sasha: Dan... zou ik denken tweede date? Derde date? Floor: Ik vind dat je dat niet zo goed kan zeggen.

Kirsten: Ik weet het niet. Het ligt er ook heel erg aan wat voor date het is.

Floor: Het kan ook de eerste date zijn. Dat je zegt wow nou ik wil best met je zoenen. José: En soms gebeurt het gewoon.

Sasha: Misschien krijg je dan wel meer dat die jongen denkt dat het … Floor: Klopt.

Sasha: … voor een avond is.

Floor: Maar het kan wel zijn dat het heel goed voelt dat je denkt van... Marieke: Dan zou ik echt kiezen voor date twee dan voor date één. Sasha: Maar als je echt in het algemeen wil zeggen een soort regel? Floor & José: Twee.

Sasha: Tweede date.

Marieke: Liever drie dan twee. […]

Sasha: Maar niet als je dan denkt dat die jongen er dan na een avond mee stopt.

Puk: Nee maar kun je erbij zeggen. [Iedereen moet lachen] In de kleine lettertjes. (Lieve

meisjes)

Eenzelfde principe geldt bij de Leuke meisjes. Eerder in de whatsappgroepsdiscussie zeiden de

Leuke meisjes dat wanneer je met iemand naar bed gaat een 'gevoel' is. Als ik hen naar dit gevoel

graag, kunnen ze het niet goed uitleggen. Toch blijkt ook uit hun antwoord dat het de norm is om seks te hebben 'als je er zin in hebt', maar als je met iets serieus met iemand wil, je beter even kunt wachten.

Interviewer: Maar vanaf wanneer is het ok om te beginnen me seks? Oh ja wacht dat was dus dat gevoel. Kunnen jullie dat omschrijven? Dat gevoel? [..]

Astrid: Ik denk dat het oké is om seks te hebben als je er zin in hebt met diegene.. Dat is voor iedereen anders. En dat gevoel is een gevoel. Ja nu wil ik het wel want het voelt dus goed

Rebecca: Ja dat is het precies. En een gevoel kun je niet uitleggen. Het moet gewoon goed voelen dus

Sanne: Je bedoelt om te beginnen met seks als je iemand leuk vindt? Bij mij was t gewoon principe, dat ik bij leuke jongens niet bij de eerste keer logeren seks wilde. Nou ja en dat is 2x voorgekomen :-p (Leuke meisjes )

Wanneer het de dames dus een ernst is, ze meer in de relatie met de jongen zien dan bevredigende seks, is gelijkwaardigheid binnen de relatie, een feministische waarde, voor hen erg belangrijk. Gelijkwaardigheid kan blijken uit het feit dat een jongen die relatiemateriaal is minder geobjectiveerd wordt, er wordt minder nadruk gelegd op zijn uiterlijk gepraat en meer over zijn 'innerlijk'. Tegelijkertijd staan de vrouwen er op dat zijzelf ook niet geobjectiveerd worden, waar ze bij de casual sexual relaties minder moeite mee hadden. Om te voorkomen dat ze geobjectiveerd worden, houden ze als regel aan om in ieder geval een paar dates te wachten voor ze met deze jongen naar bed gaan, zoals blijkt uit de fragmenten van de Lieve meisjes en de Leuke meisjes hierboven.

Ook kwa karakter moet de jongen min of meer gelijk zijn aan et meisje. Dat wil zeggen hij moet een vergelijkbare ambitie en levenslust hebben. De vrouwen weten dat ze veel te bieden hebben en verwachten van hun mannen dat zij hun world-view (Arnett, 2000) begrijpen en onderschrijven. Dit

blijkt uit het 'eisenlijstje' van Louise en Romy, die als enige vrijgezelle vrouwen van de Club een tijd geleden hadden opgesteld. Nu Louise een potentiële relatie aan het beginnen is, moet de lijst er 'meer weer eens bij gepakt worden'.

Interviewer: Wat voor dingen stonden daar op? Sandra: Ja wat niet.

Louise: Uiterlijk, innerlijk.

Romy: Nou niet zo overdrijven! [...] Lisa: Lengte.

Romy: Lou is daar ietsje pietsje nauwkeuriger in. Zij stelt iets meer eisen.

Louise: Ja ik wil wel dingen zoals dat hij ambitie heeft. Dat soort dingen. Niet zozeer hij moet dit en dit studeren. Volgens mij stond er letterlijk op 'niet een man die de hele dag op de bank zit te gamen'. Dat soort dingen. (Club)

Ook is opvallend dat Sandra, die wel een relatie heeft, een subtiele grap maakt over de hoge eisen die de nog vrijgezelle dames stelden. Hieruit blijkt de constante discussie van de vrouwen, die terug te vinden was bij alle groepen, over wat de vrouwen van het leven en hun potentiële partners kunnen vragen en hoeveel ze ervoor op moeten geven. Een relatie aangaan is compromissen sluiten met de ander en de vrouwen staan in deze levensfase voor het dilemma hoeveel van de verworven vrijheden als vrije jonge seksuele vrouw ze bereid zijn op te geven voor het verkrijgen van het ideaal: een duurzame, romantische, intieme relatie.

Dit dilemma blijkt heel duidelijk uit de discussie van de Lieve meisjes over vignet A (zie bijlage B voor de volledige vignet-verhaaltjes). Vignette vertelt een verhaal over een jongen en een meisjes en de eerste paar dates die zij hebben. Bij de tweede date kookt het meisjes voor de jongen en hij maakt ene paar grapje over meisjes in de keuken die niet goed aanslaan bij het meisje. Zoals bij veel vriendinnengroepen reageerden de Lieve meisjes heel fel op dit verhaaltje. De Lieve meisjes dulden geen kleinerende, seksistische grapjes. Echter, een paar vriendinnen vinden dat het in een context gezien moet worden, geven voorbeelden van dat jongens soms onhandig zijn en dat daar overheen gekeken moet worden. De discussie die zich bij de Lieve meisjes ontwikkeld illustreert hoe de vriendinnen onderling met elkaar discussiëren over het zoeken naar de balans tussen de autonome, geëmancipeerde vrouw enerzijds en de opofferingen die gedaan moeten worden om een duurzame relatie aan te gaan.

hebben ze weer een date. Nu bij haar thuis, waar zij voor hem kookt. Hij maakt een paar grapje over meisjes in de keuken die niet goed aansluiten bij het meisje.] Ja, daar gaat het toch al fout?

José: Ja maar echt. Ik zou dan echt al.. […]

Puk: Ik weet niet hoe erg het meisje dat vindt, maar ik hem dan al weg sturen. Kirsten: Of ik zou er op z'n minst iets van zeggen.

José: Probeer het maar tegen mij, dan ben ik echt weg. Misschien niet direct. Ik zou hem misschien niet gelijk weg sturen, maar er komt echt geen volgende date. Dan denk ik echt dag! Ga jij maar lekker koken!

Loes: Het is dus echt zo dat het meisje voor hem gaat koken, zoveel moeite doen en dan maak je zo'n kut opmerking?

Marieke: Hij kan het toch ook als grapje bedoelen? Sasha: Ik zou het ook nog best grappig vinden.

Floor: Als grapje zou ik het nog best kunnen waarderen.

Puk: Als het een oprecht grapje is. Maar als je merkt dat hij het stiekem echt vindt... José: Als hij meerdere grapjes maakt? Nee.

Loes: Maar je kent hem ook niet. Als hij dat bij een tweede date doet dan maakt het een slechte indruk.

Marieke: Maar ik vind het een beetje onzin om hem om een of twee of drie grapjes de deur uit te sturen.

Puk: Ligt eraan hoe het voelt.

Floor: Want hij zei het ook helemaal niet als grap zeg maar.

José: Als hij vervolgens daarna zegt nee grapje kom ik help je dan zeg ok prima […] Later in de relatie zal ik echt wel zeggen: vriend dat is echt niet grappig.

Puk: Of je zegt het van te voren alvast. Ok als jij een grapjes maakt over mij in de keuken hoef je niet te komen.

Marieke: Then you’re a dead guy.

Puk: Deze flat is hoog! [Iedereen: hahaha]. (Lieve meisjes)

De dames discussiëren verder over of je het tegen een jongen moet zeggen dat je bepaald gedrag, zoals opscheppen over je ouders, irritant vindt, zelfs als het nog in het begin van de relatie is. José vindt dat je niet alles van een jongen moet pikken. Vrouwonvriendelijke grapjes, opscheppen over zijn rijke ouders, daar heeft zij geen geduld voor. Haar vriendinnen Marieke en Sasha vinden juist dat je tegen zo'n jongen juist moet zeggen dat hij onwenselijk gedrag vertoont, misschien heeft

niemand hem erop gewezen.

[Puk leest voor uit de Vignette: Bovendien blijft de jongen maar doorzagen over zijn rijke ouders, terwijl haar ouders niet rijk zijn.] [...]

Marieke: Dan moet je dat gewoon zeggen als je dat irritant vindt. Kirsten: Maar als je dan al irritaties hebt.

Floor: Ik zou denken hou je bek joh.

Marieke: Nee, je moet dat eerlijk zeggen en dan kan hij zich aanpassen. Als hij dat niet doet, dan is het een ander verhaal.

Loes: Als hij dit al doet..

Marieke: Misschien heeft diegene dat nooit door gehad omdat hij ... Loes: Ja dáág!

Marieke: Luister nou. Als hij in zijn omgeving niemand heeft die hem ooit erop gewezen heeft dat hij dat doet, dan kan je niet verwachten.

José: Ik hoef echt niet de eerste te zijn die dat verbeterd. Als wij een relatie hebben en dan kom je met dat soort dingen, dan wil ik best zeggen hey schat dit is niet zo chill. Maar als je dit bij de eerste date al doet dan ben je blijkbaar zo.

Sasha: Nee maar misschien is hij wel heel onzeker en denkt hij, shit dit meisje vindt mij misschien wel niet leuk.

José: Ja dág!

Sasha: Waarom zeg je nou dág?!

José: Ja. Nou. Ja. Ik kan daar echt niet tegen. Ja sorry. This is probably why I am still single. Interviewer: Ik had bij het schrijven van dit verhaal in mijn hoofd dit soort dingen als 'ja we hebben een boot en we gaan altijd naar Nice toe en eh ik hou heel erg van goeie wijn'.

José: Ja good for you.

Puk: Dat is gewoon opscheppen over hoe rijk je bent.

Sasha: Misschien denkt hij wel dit is de enige manier. Dit vind zij cool. Puk: Dan ben je toch al triest als je dat zo aanpakt.

Marieke: Misschien is hij gewoon onzeker. [...]

José: Nou dan zou ik het één keer zeggen. Misschien. Op aanraden van jullie. Marieke: Nee maar dat bedoel ik. Als niemand hem ooit gecorrigeerd heeft.

José: Maar het is toch niet aan mij om hem te corrigeren?!!!? Ik ben zijn moeder niet. (Lieve meisjes)

Dit is een discussie die gaat over autonomie, eigenwaarde en aanpassingsvermogen. José is duidelijk niet bereid om autonomie op te geven voor een jongen die zich gelijkwaardigheid niet hoog heeft staan. Marieke en Sasha hebben meer geduld met dit soort gedrag. Ze zien het als een fout van die jongen waar hij niks aan kan doen, omdat hij niet beter weet, zoals Marieke het uitlegt. Of het is onbeholpen gedrag waarmee de jongen indruk op het meisje probeert te maken, zoals Sasha denkt.

Opvallend is de opmerking van José 'that is probably why I am still single'. Sasha heeft een vriend en bij Marieke is het sinds een paar weken uit met haar tweede lange relatie. José kwalificeert zichzelf als niet geschikt voor een relatie omdat ze haar eigen waarden belangrijker vindt dan het accepteren van stomme kanten voor een potentiële man. Marieke en Sasha zijn minder principieel, zij dulden meer tekortkomingen van jongens, en hebben daarom makkelijker een relatie.

Deze discussie laat dus zien hoe autonomie, eigenwaarde, aanpassing aan de ander strijdigheid veroorzaken onder de vrouwen. Een relatie vegt opoffering. De grote vraag die deze dames proberen te beantwoorden is hoeveel opoffering ben je bereid te doen voor een partner?

Deze tegenstrijdigheid wordt uitgevochten tijdens de rite de passage die de relatievorming is, zoals besproken zal worden in het volgende hoofdstuk. De vriendinnen zijn bij elke stap betrokken, monitoren de relatie en disciplineren de vriendin. Hoe zij ervoor waken dat de waarden van de seksuele revolutie en de tweede feministische golf tijdens de rite de passage niet ten onder gaan, wordt in hoofdstuk vijf besproken.

In dit hoofdstuk is duidelijk geworden dat in het postfeminisme het belangrijk geworden is om als vrouw in tijdens de emerging adulthood opzoek te gaan naar de gewenste leefstijl en levensloop (Arnett, 2000). Dit gebeurt in de gebieden van studie en werk, wonen, hobby's, vrienden en op het gebied van seksualiteit en relaties. Weten wat je wil en er doelgericht voor gaan is een moderne uiting van jonge vrouwen (Hakim, 2000; Negra, 2009). Het tonen van seksuele vrijheid, onderdeel van de seksuele emancipatie van vrouwen (Wouters, 2012), gebeurt door openlijk over seks te praten met vriendinnen en de man, ten dele, te behandelen als commodity (Negra, 2009), een object. De vriendinnengroep functioneert in deze zoektocht naar de eigen levensstijl als klankbord, vergelijkingsmateriaal (Watson, 2012) en treed op als monitorende, normaliserende en disciplinerende entiteit (Foucault, 1976). De vriendinnengroep werkt mee aan het vormen van een vrouwelijke identiteit, door met hen over de ander, de man, te spreken en hem te objectiveren. Doordat de vriendinnengroepen alleen uit vriendinnen bestaan, wordt de ander zeer expliciet geconstrueerd. In deze constructie van de ander wordt tevens duidelijk dat de constructie van vrouwelijkheid niet zonder een constructie van de mannelijkheid kan, omdat seksuele vrijheid en

seksuele expressie essentieel onderdeel is geworden van de moderne vrouwelijke seksuele gender identiteit.

Aan de ene kant moeten vrouwen dus hun eigen, individuele leefstijl ontwikkelen, waarbij de vriendinnen als referentiekader dienen. Hierin wil ze zich, vanuit feministisch standpunt, zo min mogelijk te laten beperken en dus ook liever niet door ene partner. Dit gebeurt door hoge eisen te stellen aan de man, gelijkheid binnen relaties te benadrukken en je niet te snel kwetsbaarheid te tonen want dan kun je gekwetst worden en verlies je macht over de situatie en je leven (Case, 2008).

Andere kant zijn de vrouwen zich wel van bewust dat het bereiken van het ideale leven, inclusief romantische relatie, niet mogelijk is zonder risico's te nemen en kwetsbaarheid te tonen. Hierdoor zijn de vrouwen in een constant debat tussen het behoud van autonomie als essentieel onderdeel van hun geëmancipeerde vrouwelijkheid en het opgeven ervan ten behoeve van het krijgen van een intieme relatie met een romantische partner, waarbij het laatste een ideaal blijft ingegeven door de normen binnen de vriendinnengroep en maatschappij breed (Jackson, 2006; Jackson & Scott, 2004; Luhman, 2010; Negra, 2009).

4. Diversifiëring van relatievormen

Het eerste en gedurende de rest van de avond het meest besproken onderwerp van de avond bij

Dames 4 is de kersverse relatie van Amy met Robin. Amy is er blij mee en kan het nog steeds niet

helemaal bevatten. Bij de binnenkomst van elke nieuwe vriendin, roept Noortje 'Amy heeft verkering', waarop Amy vertelt dat het haar twee dagen geleden is 'medegedeeld'. 'Hij zei: weet je nog dat ik geen relatie wilde. Nou voor jou wil ik wel een uitzondering maken.' De andere meisjes vinden het nog heel onwennig. Maria uit deze onwennigheid door te zeggen: 'Oh nee, nu mag ik hem zeker geen lamlul meer noemen?'. Zo noemden ze Robin afgelopen weken namelijk, omdat hij Amy maar half erkende als vriendin. Hij negeerde haar op de vereniging en wilde hun relatie het liefst voor iedereen geheim houden. Amy wordt met deze nieuwe relatie onderworpen aan een kritisch vragenvuur: 'Gaat hij nu wel met je praten op de vereniging?' 'Gaat hij ons nu wel groeten? Hij weet namelijk best wie ik ben, hij deed alleen alsof zijn neus bloedde toen ik hem op de wedstrijd tegen kwam'. Amy heeft nog geen antwoord op deze vragen, zij is alleen maar blij dat ze verkering heeft.

Als Amy als eerste weg is hebben de overgebleven vriendinnen het er nog even over en besluiten de relatie pas over twee weken te accepteren. Ze stellen een hele lijst eisen op waarmee hij de relatie moet bewijzen. Ook willen ze het liefst een kennismakingsontmoeting met hem, of nog liever willen ze hem aan een kruisverhoor onderwerpen. Ze zijn verdeeld over of deze relatie stand gaat houden. 'Amy geeft gewoon gelijk toe als ze aandacht krijgt en vergeet dan na te denken over of deze jongen leuk is of niet. Ze is gewoon zo onzeker dat zodra ze aandacht krijgt ze helemaal hotel de botel wordt op die jongen, ongeacht zijn persoonlijkheid.' Dat lamlul grapje was dus niet echt een grapje, want als Robin haar niet snel openlijk erkent als zijn vriendinnetje vinden ze hem wel echt een lamlul. (Dames 4)

Dit onderzoek richt zich op de vraag hoe de rite de passage van de relatievorming getekend is door de seksuele revolutie en de tweede feministische golf. Het vorige hoofdstuk richtte zich op de wording van de vrouw, ten opzichte van de seksuele ander, de man. Dit hoofdstuk behandeld de ontmoeting met de seksuele ander en de rite de passage die uit deze ontmoeting kan ontstaan. Rites

de passage worden gekenmerkt door drie fasen: afscheiding, liminale fase en herintreding (Bronk

Johnson, 1984). Tijdens de liminale fase worden de kandidaten, hier het koppel, onderworpen aan een aantal beproevingen om te bewijzen dat de toekomstige status, die van een Relatie, hen toekomt. Zoals blijkt uit het fragment ter inleiding van dit hoofdstuk wordt een Relatie niet

geaccepteerd eer deze beproevingen, waaronder het ontmoeten van de vrienden, goed doorlopen zijn.

Dit hoofdstuk volgt dezelfde opbouw als de rite de passage; ontmoeting van de ander en afscheiding van de groep, een liminale fase met verschillende relatievormen zoals daten en scharrelen, de beproevingen en het hoofdstuk wordt afgesloten met de herintreding: publicly

defining the relationship. Hierbij wordt gekeken naar hoe moderne relaties vormgegeven worden en

welke elementen van de seksuele revolutie en de tweede feministische golf terug te vinden zijn in deze rite de passage.

4.1 De ontmoeting met de seksuele ander

Na de training hebben Dames 3 de traditie om met chips, wijn en muziek bijna een uur lang te douchen. Tijdens het douchen praten ze bij over studie, wonen, familie en vriendjes. Na het gezamenlijk douchen en tutten voor de spiegel, vertrekken de dames één voor één uit de kleedkamer richting de sportkantine. Als ik samen met Nikki de kantine binnenkom, is het drukte van jewelste. Een andere sportvereniging, die ook het gebouw en de kantine gebruikt, geeft een toernooifeest. Alles is roze, overal hangt snoep en een DJ draait stampmuziek. Dames 3 concentreert zich in het midden van de kantine bij de andere mensen van de eigenvereniging, maar echt bij elkaar is het team de hele avond niet meer. Dan weer waag ik een dansje met Sharon, dan weer haal ik bier met Marlot en Nikki, dan weer sta ik buiten te roken met Lotte of speel ik een potje tafelvoetbal met Maud en Bas.

Naast dansen, flink drinken, roken en grapjes maken is er veel contact met de jongens van de vereniging. Met de harde muziek op de achtergrond is het onmogelijk om een gesprek te voeren met meer dan twee mensen tegelijk, wat de conversatie privé maakt op het inhoudelijke vlak, hoewel de non-verbale communicatie blijft openbaar. Er wordt kortom, flink wat af geflirt, ondanks dat de dames mij stuk voor stuk verzekeren dat ze 'nooit iets zouden doen met een jongen van de vereniging'. 'Het is 'familie' of 'iedereen kent elkaar'. Later blijkt dat deze schijnbare kuisheid vooral komt doordat er binnen de kleine vereniging van ongeveer 100 leden heel veel stelletjes zijn. Er is niet veel meer over om mee te scharrelen. (Dames 3)

In het moderne studentenleven zijn feesten en borrels een belangrijk onderdeel van het sociale leven (Ronen, 2010). Veel studenten zijn lid van een studentenvereniging waarbij de wekelijkse borrel een van de hoofdactiviteiten van de vereniging is. Hierbij wordt vaak veel alcohol gedronken en is er veel (verkennend) contact met de seksuele ander.

Feesten zijn klassiek onderwerp van antropologisch onderzoek, en worden vaak bestudeerd is onderdeel van een rite de passage (Damant & Østergaard, 2007; Eriksen, 2010). “Parties can be seen as a form of condensation of everyday life; that is, a ritual performance which differs from trivial daily life and brings together aspects of everyday life in such a way that new meanings are created” (Demant & Østergaard, 2007, p. 518).

Het feest geeft de mogelijkheid om nieuwe betekenis te geven aan bestaande statussen, sociale verhoudingen en relaties. Vriendschappen worden gesloten en het feest biedt ook een perfecte gelegenheid voor een ontmoeting van de seksuele ander.

In de gesprekken van de vriendinnengroepen komt het feest vaak voor als belangrijke ontmoetingsplek voor het vinden van een man of het verkennen van een relatie met een man. Het feest wordt meestal voorbereid met de vriendinnengroep, waarna op het feest afscheiding van de groep. Alcohol gebruik speelt hierbij een prominente rol. Naast het wijndrinken bij Dames 3 onder de douche, wordt het samen 'indrinken' ook besproken door de Lieve meisjes en de Hersenmeisjes als onderdeel van het uitgaan en in verband gebracht met het versieren van mannen. Ook bij de

Hersenmeisjes ben ik getuigen van een feestvoorbereiding waarbij drank en een gesprek over het

ontmoeten van een seksuele ander samen komen.

Op de tweede avond met de Hersenmeisjes zit Lena ongemerkt flink door de drinken van de wijn. Na een paar uur zijn er drie flessen leeg en Lena vraagt of er nog meer wijn gehaald moet worden. De andere meisjes zijn eigenlijk tevreden met thee en chocolade, maar Lena dringt aan. 'Ik ga misschien nog naar de borrel op de vereniging vanavond,' zegt ze. Ineens begrijpen de meisjes het, met moet moed ingedronken worden. Op de vereniging is Lena's ex Rik met wie het net uit is. Ik vraag bijna gelijk of ik mee mag, om te zien hoe het daar is. Lena stemt in. De andere meisjes, die niet mee gaan, drukken me op het hart of ik er voor wil zorgen dat Lena goed om zich heen blijft kijken. Ze moet absoluut niet met haar ex gaan die avond, maar wellicht is er een andere leuke jongen met wie ze kan flirten? (Hersenmeisjes)

Overmatig alcohol gebruik bij jongeren is veelvuldig onderzocht en baart wetenschap en politiek ernstige zorgen (Gianotten, 2009; Klink, 2009). Echter, een antwoord op waarom alcohol onder

emerging adults zoveel gebruikt wordt, is er niet eenduidig. Wanneer deze alcoholconsumptie

gezien wordt in het kader van een rite de passage is dit gedrag goed te begrijpen. Daar waar de sociale verhoudingen stabiel zijn, zoals in het dagelijks leven of tijdens bijeenkomsten van de