Rhetorica, dye edele const van welsegghene

(1)

Jan van Mussem

bron

Jan van Mussem, Rhetorica, dye edele const van welsegghene. Philips de Lens, Brussel 1553

Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/muss004rhet01_01/colofon.php

Let op: werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen auteursrechtelijk beschermd zijn.

(2)

¶ Copie vander Priuilegien

KAerle by der gracien Goods Roomsche Keyser, altijt vermeerdere des rijcx, coninc van Castilien, Arragon. &c. Nae dien dat voor ons ghebleken is die approbatie van desen tegenwoordighen boecxken, interdiceren ende verbieden wij allen boecprenters ende librariers tselue na te drucken, vercoopen oft doen vercoopen, binnen den tijt van drie iaren naestcomende, Opte verbuerte van. xx. Karolus guldenen, ende vanden voorscreuen boecken, tot profijt van sine Maiesteyt

Ghegeuen tot Bruessele, den. x. dach van Meye, anno. xv.c.Lij.

¶ Ondergeteekent Philips de Lens.

Jan van Mussem, Rhetorica, dye edele const van welsegghene

(3)

¶ Tot den goetwillighen Leser.

AEnmerckende wt dye Oude Chronijcken, hoe die vander Vlaemscher tongen altijts vele prijselijcke ende seer by ongeloouelijcke grote saken, so wel in tijde van payse, als in fayte van oorloghen ghedaen hebben Ende hoe nv in Vlaendere alle goede consten besocht ende vermenichfuldicht worden. Bouen dien hoe die vlaminghen een sonderlinghe gratie hebben vander tonghen, bouen vele andere natien om alle talen fraylijc te moghen spreken. So hebben wi voor ons ghenomen een sonderlinge goede profitelijcke ende nootsakelike onderwijsinge, onsen goetwillighen vlaemschen constbeminders, int corte te bescrijuene. Te weten, die Const van wel seggene.

Rhetorica genaemt. De welcke waert sake dat si in Vlaendere so wel ondersocht ware, ende so volmaectelike gebruyct alsmen daer vele af spreect, ende ghelijc daer alderhande ander goede consten perfectelike besocht ende gehanteert zijn Ic en weet niet oft dye vlaemsche natie voor eenighe andere ter werelt in consten soude mogen wijcken. Maer ghelijck in eenen vruchtbarighen ackere, al wat daer ghesaeyt oft geplant wert, het sal wel lichtelijck wassen, ende vermenichfuldighen. Dicwils sullen oock dye quade cruyden vermeesteren, ten si datmen duer een neerstige

(4)

voorsienicheyt dye selue weere, ende dye goede cruyden beware. Also is oock van onse Vlaemsche tonghe, want si tot alderhande spraken wel bequaem is, daerom wort si ooc vanden wtlantsche spraken menichfuldelijck ghecorrumpeert als wij twee, drie, oft meer talen leeren ende spreken willen. Daer wy al ons leuen lanck, ons eyghen moeder tale te rechte nyet spellen, lesen, spreken noch verstaen en konnen.

Dus coemt dat wij dye in alle andere Consten fray zijn, ende excellent, alleenlijc inde edele Rhetorica, tot welcke wy alder best bequaem zijn, aldermeest negligent ende onuolmaect beuonden worden, duer die groue ignorancie van ons grammatica, dat is die const van een goede suyuer tale, tsi vlaemsche oft andere, wel ende perfectelijc te konnen spellen scrijuen, lesen, spreken ende verstaen, sonder twelcke tot die edele Rhetorijcke nyemant bequame wesen en mach. Niet dat ic hier spreken wil van die ongheleerde Rhetorijcke, dat is die ongheschicte dichtinge, diemen nv dagelicx in Vlaendere seer gebruyct, twelcke altijts ende in alle spraken wel een seer genoechlike const geweest is. Noch tans vanden ongeleerde dichters, dicwils schandelijcke misbruyct, meynende Rhetorijcke te wesene een onuerstandele rijminghe, oft een const van veel segghene, ende nyet van wel segghene. Maer ic spreke van die goddelijcke const van wel ende geschictelijcke te segghene met crachtigher spraken ende redene, tsi in dichte, Rijme, oft prose want wij nyemant berispen en willen. Die welc

(5)

ke const so goet, so eerlijck, ende soo oorboorlijck is datment nemmermeer te volle en soude mogen bescrijuen. Wij lesen, hoe daer so menige schoone costelijcke stadt gesticht is gheweest, so menighe felle bloedige oorloghe ghepayseert ende neder gheleyt, so menighe vrome, goede, eerlijcke, ende profitelijcke ghemeynschappen verbonden ende vrientschappen gemaect, ende al duer dye onuolprijselijcke const van wel segghene. Anders hoe hadden die eerste stichters der steden, den ruyden ongheleerden volcke moghen persuaderen, om ouer een te dragene? Om een sonderlinghe volck te wesene? ende om den wetten te obedierene, ten hadde geweest duer een sonderlinghe const ende cracht van wel seggene? Bi den welcken ghenoech blijct, hoe die Rhetorica wt goeden ende eerlijcken causen, alder eerst gesproten is.

Want so wij lesen, die menschen leefden voortijts den meesten deel als wilde dieren, met crachte des lichaems meer dan met die redelicheyt haer seluen generende, elck na zijn eygen inclinatie ende quade begheerte. Gheen seker religie oft godsdienst en was daer, gheen wettelijcke huwelijcken, gheen sekere kinderen, geen wet, noch recht, maer elck was zijn lichamelijcke crachten misbruyckende na dat hem die verblinde begheerlicheyt treckende was. In welcke tijden sommige wijse mannen, in diuersche plaetsen, beuonden hebbende, by langhere experientie, wat daer helpen oft beletten mochte om yet yemande te persuaderene, si hebben ghenoteert

(6)

wat si int welsegghene, doen oft laten moesten. Daer toe aenmerckende hoe smenschen verstant wel tot alle saken bequaem wesen mochte waert dat si redene oorboorden.

Si hebben begonnen te onderwijsen ende te leeren vele diuersche consten ende scientien, betooghende wat daer goet, wat oorboorlic, ende wat eerlick es. Ten eersten duer die ruydicheydt ende beestelick onwetentheyt is het volck wederspoorich geuallen. Maer ten eynde duer die soete Eloquentie ende constige sprake der wijser mannen, bi die redene ghetrocken wesende, zijn si van wilde ongenadige menschen, tam ende goedertieren gheworden. Wat een groote cracht der eloquentie es ditte?

Dat sie die wilde menschen van haer oude ghewoonte tot een andere maniere van leuene, so haestelijc bekeeren can? En twelc noch meer es, die selue menschen steden gemaect hebbende, dat si trauwe bewaren, rechtueerdicheyt onderhouden, ende anderen van selfs leeren onderdanich wesen? Dat si ooc niet alleen pijne ende labeur doen voor tghemeen weluaren, maer ooc haer eygen leuen te pande stellen? Hoe hadde dit moghen gheschieden, haddent dye wijse mannen duer een sonderlinghe const van wel segghen, den ongheleerden volcke also niet konnen persuaderen.

Niemant voorwaer die van selfs machtich was en hadde sonder fortse oft bedwanck, daer toe te brenghene gheweest, om eenen anderen ghelijc te wesene, dien hi met crachte hadde moghen verwinnen, ten hadde gheweest duer een

(7)

soete statelijcke, crachtighe maniere van sprekene. Van sulcken duechdelijcken ende eerlijcken beghinsele, heeft die Rhetorijcke haren oorspronck ghenomen. Ende heeft altijts vanden beghinne tot nv toe, den menschen ontsprekelijcke veel goets ende profijts voortghebrocht, ende bewaert, also dat wel by ontellijcke vele exempelen blijcken soude, waert niet te lanck om hier te verhalene.

Maer mi dunct dat ic nv hore van eenige waen wijse menschen die dese edele const seer misprijsen, seggende, hoe duer die const van welsegghene dicwils die quade menschen gerechtueerdighet werden, die goede ghecondemneert, veel beroerten ende oorloghen verwect. En dat si nyeuwers toe bequamer es, dan om een quade cause goet te makene, oft een goede quaet.

Daeromme sullen wy oock die selue schouwen Wat hoor ick? sullen wy oock nv nyet meer eeten noch drincken, want sommighe menschen daer af sieck gheworden zijn? Noch in gheen huysen woonen, want si somtijts oock dye inwoonders doot vallen? Noch ooc gheen messen smeden, om dat dye moorders de selue misbruycken?

Wie esser hi en weet seer wel, datmen een goede sake ooc welc qualijc gebruycken mach? Vier ende water moghen oock misbruyct worden, sonder die welcke wij nochtans niet leuen en moghen. Ja segghen si, al soude die eloquentie somtijts goet ende profitelijc mogen wesen nv ter tijt es si quaet ende schadelic der gemeenten

(8)

Wt causen, want die menschen nv seer tot zueringhe, lueteringhe, ende

onrechtueerdicheyt ghenegen zijn, so dat wij dicwils sien, hoe si hem niet en schamen, met lueghene teghen die warachticheyt te stellene. Oock zijn die sommige van hemlieden haer causen so constelijc seggende, dat si den gheleerden mannen ghenoech te doene maken, so dat si oock die alder rechtueerdichste causen, qualijc genoech tegen haer cauillatien, defenderen connen. Ja die alle wijsheyt ende goede scientien verachten, alleenlic op haer eloquentie betrouwende, dien sietmen dicwils int segghen den meesten prijs gheuen. Bi dien coemt dat sulcke clappers naer die ghemeyne opinie, ende oock naer haer selfs goetduncken, weerdich zijn, een ghemeynte te regierene. Bi den welcken als daer sulcke stoute verwaende menschen totten regimente toegelaten worden, groot iammerlijc ongheual, inder ghemeynten geschieden moet.

Wie en soude nv met rechte die Eloquentie niet haten, daer ons so vele quaets af comende is? T es sterckelijc gheargueert, maer te vergheefs. Ist dat nv ter tijt, die stoute verwaende menschen alleenlijck op haer Eloquentie ende const van segghene, betrouwende, dye simpele menschen bedrieghen, den gheleerden moeylic zijn, ende trechte corrumperen, hoe soudemen beter ende stercker cause oft redene moghen allegieren, dat oock daeromme sonderlinghe nv ter tijt, die const van wel segghene, seer goet, profitelijc, eerlijc, ia ende aldermeest nootsake

(9)

lijc is. Want hoe onweerdeliker die quade stoute menschen, so goede ende so eerlijcke een sake misbruycken, tot grooter schaden ende achter deel vander ghemeynten, so vele te neerstelijcker moetmen metter seluer const henlieden wederstaen; den simpelen ende der ghemeynten te hulpe comende. Op dat die quade tot bederffenisse vanden simpelen ende van alle tgemeynte niet machtich en worden. Twelcke eenen

yegelijcken bysondere, ende ooc generalijc alle der ghemeynten aangaet: Om bi dien rustelijc, eerlijck ende ghenoechlijc te moghen leuene. Voorwaar God die schepper alder dinghen en heeft den mensche gheen meerder onderscheet ghegeuen, vanden anderen stommen dieren, dan die const van sprekene. Want wij sien veel andere dieren, veel grooter, veel stercker, veel snelder, dan die mensche. Sy connen in corten tijt, ende sonder van yemandt gheleert te wesene, gaen swemmen, eeten, vlieghen, si zijn van selfs ghecleet, ende oock ghewapent. Si beiaghen hem lichtelijck den cost, daer de menschen so vele labuers om doen. Oock konnen si haer holen ende nesten maken, huer ionghen opuoeden, huer spijse tegen den winter vergaderen . Bouendien doen si noch sommige sakenn, den menschen niet mogelijc om na te volgen, als was ende honich te maken, so dat vele van sulcken saken duer eenich verstant ende redene schijnen te geschieden . Maer want si die tselue doen, niet spreken en connen, daerom worden si stomme ende onredelike dieren geheeten. Men

(10)

siet ooc de menschen die stom zijn wat mach hemlieden dat redelijc verstant so vele helpen? Hebben wy dan van God niet beters dan die sprake ontfanghen hoe mach ons eerlijcker sake gebueren, dan daer in den menschen te bouen gane, daer die menschen den anderen dieren in te bouen gaen? Ic late varen hoe oorboorlijc dattet es, duer dat welseggene, zijn vrienden te beschuddene, een wet te beradene, een volc oft heyrscare, daermen wil te leedene. Ist ooc niet een schoon sake wtden seluen verstande, ende woorden die alle menschen int gemeene gebruycken, so vele prijs ende eere te vercrijgene, dat ghi schijnet niet alleenlijc te spreken ende segghene, maer te blexemen ende te donderen? Aldus ghi edele ende verstandele iongers vander Vlaemscher natien wien god met een sonderlinge bequaemheyt der tongen beghift heeft. Ouergemerct die duecht, oorboorlicheyt, eerlicheyt, ende nootsakelicheyt van die edele Rhetorijcke. En wilt die godlijcke gaue der bequamer tongen in v niet cleyne achten, noch den versmaders van alle goede consten geen gehoor gheuen, maer wilt met alder neersticheyt die const van wel seggene ondersoecken leren ende

achteruolghen, wt dye welcke so veel duechden spruytende zijn: Als voor uwen eewighen prijs, eere ende weerdicheyt, voor uwe vrienden, ende voor alle tghemeene, eenen vasten ende aldersekerste toeulucht. Ende teghen die onbeschaemde clappers nv ter tijt donrecht teghen trecht sustinerende een nootsakelijcke remedie ende onuerwinnelijcke wapene. Dixi.

(11)

Rhetorica in Vlaemsche, ghenomen ende

ghecolligeert wt dye oude vermaertste Oratueren ende Rhetorisienen. Als Cicero, Quintillianus, ende meer andere. Ouerghestelt wt den Latijne in ghemeender duytscher talen.

¶ Uvat Rhetorica es.

RHetorica een Griecx woort beteekenende in Vlaemsche, een const van welsegghene.

De welcke const gedeelt es in vijf deelen, ofte vijf officien, die elc schuldich is te weten so wie constelijc segghen wil, ende een sake vertoogen, met verwonderinge vanden genen die dat hoorende zijn. Te wetene, die Inuentie, Dispositie, Elocutie, Memorie, ende Pronunciatie, also wy nv van elck breeder declareren sullen.

¶ Eerst van die Inuentie.

INuentie, dat es een vindinghe van den saken argumenten, ende reden? diemen sal willen tracteren. Dit es het aldermeeste swaerste ende costelijcste deel van Rhetorica, besluytende in hem ses ander deelen. Eerst dye Prohemie oft voorredene. Ten tweeden die Narratie, dat es tgene datmen sal willen verhalen oft vertrecken.

(12)

Ten derden die diuisie dat is deylinge van tgene datmen seggen oft voortstellen wil.

Ten vierden, die Confirmatie, dat is tghene daer mede datmen zijn voortstel confirmeren mach, ende doen blijcken. Ten vijfsten die Refutatie, dat es

wederlegghinghe van tgene datmen ter contrarien soude moghen allegieren oft opperen Ten sesten ende laetsten die Conclusie, dat is een constich besluyt van al tghene datter voren geseyt is. Ghelijckerwijs een constenaer dye een schoon costelijc huys temmeren wil. Ten eersten hi voorsiet hem eenen goeden bequamen inganc totten seluen huyse oft plaetse, daer hijt temmeren wil. Ten anderen hi voorsiet hem van alle zijn materie, dienende totter lancheyt, wijde ende hoochheyt vanden huyse. Ten derden hi sal tselue huys deelen in vauten, zalen, cameren, bouen ende beneden al tot zijnder ghehande. Ten. iiij. voorsiet hi hem van vromen torren, pilaren, stijlen, poutters anckeren ooc met deluinghe ende grachten, al tot fortificatie ende vromicheyt van sinen huyse. Ten vijfsten hi voorsiet oft daer yet es, twelcke den huyse soude moghen hinderen, als stroomen van watere, rauatie van lande oft fundamente, quade gecorrumpeerde lucht van heymelicheden oft ander vuylicheyt, hi siet dat selue te weeren ende wech te doene. Ten sesten ende laetsten hi voorsiet hoe hy sal mogen zijn huys besluyten met mueren, poorten, dueren ende veynsteren, op dat al wel besloten ende bewaert si datter binnen es. Vanden welcken ende elck bysonder wy breeder spreken sullen int

(13)

veruolch van desen. Nv ten propooste.

¶ Van dye Dispositie.

DIspositie, dat is een goede beschickinghe van al tgene dat wij door onse Inuentie gheuonden hebben. Elc woort, redene, ende argument stellende in zijn eyghen plaetse, als in dye Prohemie, narratie, diuisie, confirmatie, refutatie oft conclusie. Ghelijck vanden constenare voorseyt es. Als hi gheuonden ende vercreghen heuet al zijn materie als steenen, hout, calc, ende ander saken hem dienende om zijn huys daer af te maken, hi gaet duer zijn conste elck in zijn eyghen plaetse bringhen ende beschicken. Also ooc een voorsienich Capiteyn, als hi alle zijn knechten ende munitien van oorloghen versaemt heeft, hy gaet elck beschicken in zijn plaetse ende in goeder ordinancien stellen. Ende meesten tijt sietmen gebueren dat duer een goede ordinancie, die victorie vercreghen werdt.

¶ Van dye Elocutie.

ELocutie een wtsprekinge, dat is met bequamen woorden ende sententien connen wtspreken ende becleeden tgene datmen vertoghen oft verhalen wil. Ghelijc voorseyt es vanden temmerman oft constenaer. Als hi nv al zijn bewerp ende ordinancie van zijn huys, metgaders al zijn materie gheuonden, bereet ende elc in zijn eyghen plaetse beschict heeft, als deen partije van houte om zullen, dander om posten, die derde op pou

(14)

ters oft stijlen, die vierde om spannen, ende ander om berderen oft plancken, om dueren om veynsteren, het harde steen hier toe, het ander daer toe, ende also vanden anderen. Hi sal nv beghinnen al tselue te wercken legghen. Hy gaet het beste wt lesen, ende tander verwerpen. Bouen dien gaet hi elck bisondere saghen, behauwen, besnijden, schauen ende effen maken, alle die stucken oft partijen effen voeghende ende tsamen brengende, by den welcken dat hi een schoon bequaem huys,

vulmaectelijc vprechtende es. Also moet ooc een goet Rhetorisien zijn redene formeren met claren verstandeliken woorden, dit selue niet dat bachten dat vooren stellende, noch den sin te verhalene, noch te verre veruolgende, eer hijt concludeert Hi moet ooc wachten dat hi niet te veel woorden te vergeefs spreke, noch confuselijc ouer een mingele noch yet achter late. Want al dese gebreken maken een redene donckere, onuerstandelijc ende twijfelachtich. Nv ben ic begheerende an alle iongers ende andere, die hen onderwinden met Rhetorijcke te stellen in dichte of rijme (so ment noemt) datse dat derde deel van Rhetorica wel mercken ende gade slaen, als een sake die hen lieden sonderlinge nopende es Want men vint hedensdaechs wel vele geleerde mannen die goede manieren vinden, ende daer af ordinancie geuen of stellen in prose, dat ghedaen zijnde men loopt totten dichters, diemen meer abuselijc dan anders rhetorisienen noemt, die gaen die selue materie ende inuentie wten ende verhalen god weet hoe dicwils si laten de beste woorden ende sentencien varen ende

(15)

nemen die snootste, of dat noch arger es si versieren ende lappen daer vreemde woorden ende sentencien an niet ten propooste dienende, so ic tanderen tijden van een wonderlijc rhetorisien gehoort heb, de welcke in een lof van Maria bi brochte dese woorden. Maria Gods moeder coluerich, Vercoren bi Gods gracie lazuerich. In een ander plaetse, daer hi (ic en weet wat dinge) van god spreken soude. Smaect (seit hi Gods amandelen. Hoe soudmen mogen onbequamer woorden wtspreken, als een ootmoedige maget so zeer gecoluert te maken? oft van Gods gracie te seggen datse blaeu es, ende hem met amandelen of dier gelike saken te gaan becommeren? Recht gelijc of men soude een scoon ioncfrauwe met eenen snoden zack cleeden, of een costelic peert met een properen matte verchieren. Of gelijckerwijs dat wij voren geseyt hebben van onsen temmerman, dat hi al die snootste materie van hout ende steenen wtkiesen soude tot zijn werc, of noch arger doende, dat hi selue ander saken halen soude ende onbehoorlike daer an lappen, makende voor ons een schoon huys niet weerdich een verckins cot. Daerom heeft hier voortijts een seer geleert man in die Rhetorica wel geseyt dat de woorden moeten een redene becleeden ende

verchieren, gelike het abijt den persoon verchiert. Want een goede materie oft redene met boerachtige woorden verhaelt ende wtgesproken, es ghelijcke een eerbaer persoon met snooden abijten gecleet Maer een redene vertrocken met onbequamen woorden, niet ten propooste dienende als vooren es, dat es gelijc een man met vrauwen abijten, of een

(16)

vrauwe met mans abijten ghecleet, gelijck een costelijc peert met panneel of somme, oft (somen gemeynlijc segt) Een koe met een siden huyue oft een ezel met eenen vergulden toom of breyl &c. Bouen dien als die woorden van eenighe redene oft goede materie verkeert, qualijc gheordineert, oft dat achterstaet dat voren staen soude.

Dat is ghelijck een abijt dat opperste nederwaerts gekeert, oft dat achterste voren aen tlijf ghedosselt. Wye soude al dit voorseyde moghen sien sonder ghecken oft spotten.

Ist nv alsulc een ghecx werck, een redene met onbequame woorden vertrecken, wat mach dat wesen als die Inuentie, dispositie, ende het ander altemale niet en doocht?

Dit si nv genoech vander Elocutie, wij sullen hier naer breeder daer af bescrijuen, als wij van die perfecte elocutie spreken sullen. Nu wederomme tot onsen propooste.

¶ Van dye Memorie.

MEmorie dat es een goede vaste ghedenckenesse ende begrijp van al het beschick van onsen saken redenen, ende woorden die wij gheseyt hebben oft noch segghen willen: op dat wij niet weder ende weder en segghen dat eens geseyt es, noch achterlaten dat alderbest gheseyt diende, oft niet meer oft min, oft in ander manieren seggen dan wij int beghin gheproponeert ende belooft hadden, dwelcke al duer een goede memorie voorsien moet wesen. Ghelijckerwijs vanden temmerman voorseydt, hy moet van al tbewerp ende

(17)

beschick van sinen huyse een goede vaste memorie hebben, oft hy soude dicwils al verkeert wt comen van zijn eerste voortstel. Maer het es te beduchten dat hedensdaechs dye goede memorie in menich mensche, duer dye dronckenschap, (twelck claghelijck es) vele bedoruen wordt, en de gheheele versmoort. Dus alle ghy fraye engienen, wilt dye als een doodelijc fenijn ontsien ende vlieden. Item die memorie es tweederhande te weten by natueren, ende by consten. En deene sonder dandere en mach nyet wel vast, noch perfect wesen. Maer een goede natuerlike memorie die wordt by consten perfect. Ende dye crancke memorie mach ooc duer die selue conste seer gheholpen ende versterct worden. Die conste es gheheeten Ars memoratiua, dye welcke geschiedt by sekeren plaetsen ende imagen ghenoteert, ende inden sin ghehouden, om by den seluen alle saken by ordene ende ghetale te moghen onthouden.

Het soude hier te lanck vallen alle die maniere te bescrijuen. Oock en ist nyet nootsakelijck, midts dat vele gheleerde mannen ghenoech daer af bescreuen hebben.

En want men oock in een boeck nyet van alle saken tracteren mach. Aldus wy keeren wederomme tot onsen propooste den subtijlen engienen cause en de occasie latende om meer ende breeder die const te besoeckene.

¶ Van dye Pronunciatie.

(18)

PRonunciatie, dat es een moderatie of bestierdes voys, des aenschijns ende der gesten, met een welbehagen vanden genen die dat horen oft sien. Dese pronunciatie, naer die opinie vanden ouden ende seer geleerde Oratueren ende Rhetorisienen heuet sulcke cracht, dat die ander vier deelen voorseyt sonder dese altesamen mishagelijc, ende sonder eenighe gratie oft welbehagen blijuen moeten. Ghelijc vanden constenaer oft temmerman voorseyt, al est sake dat al wel geuonden, wel beschict, tbeste wtgelesen, wel gezaecht ende behauwen, ende oock al wel begrepen ende onthouden es: heeft hi nv een quade maniere van wercken, ende quade instrumenten, dat hi die ooc so qualijc handelt, dat elcken verleeden mach, ende dat hi also alle die goede materie duer zijn quade handelinge bederft, wie soude sulcken onconstighen constenaer gheerne te wercke stellen? Daerom ouergemerct dat die Pronunciatie so grotelicx te achten es, wij willen tot profijt ende onderwijs der ionger Rhetorisienen, wat breeder daer af scrijuen. Die pronunciatie so wij voren gheseyt hebben, es gelegen in twee saken, te weten den voys ende gesten. Den voys werdt gepresen in drie manieren. Ten eersten dat hi groot ende vul es. Ten tweeden dat hi vroom sterc ende geduerich es. Ten derden dat hi gebroken es, op datmen hem beleeden ende drayen mach ter wille. Dye groote vulle, mitgaders ooc die stercke geduerige voysen comen eensdeels by natueren, daer af en staet ons hier niet te seggene, want dat gauen Gods zijn,

(19)

die in ons macht noch wille niet en staen, maer van die vroome gheduerige voysen, dye welcke niet allenlijc bi natueren en comen. Ende oock dye gebrokene voysen, die welcke den Rhetorisienen alder meest van noode zijn, hoe dese twee manieren van voysen bi dagelicscher exercitie ende goede maniere van spreken moghen vercreghen, vermeert, ende bewaerdt worden, daer af sullen wy hier breeder verhalen.

¶ Van die vroome voysen.

DIe vroomheyt ende geduericheyt des voys machmen bewaren, ist datmen inden beghinne manierlijc ende lancsaem sprekende es, by dyen machment ooc

bescheedelijcker segghen ende den auditeurs tijt laten om daer op te denckene Gheen argher dan terstont int beghin seer luyde gaen roepen, want daer by wert terstont den voys gequetst, ende ooc die auditeurs gheoffenderet. Int veruolch van dye redene machmen naer heesch vanden woorden ende sin den voys verheffen, ende dan wederkeeren tot zijn middelmate, want veranderinge sterct den voys, ende behaecht den hoorders mer wacht altijts van luyde crijsschen, twelc meer der vrauwen, dan die statelicheydt der mannen toebetaemt. Int sluyten vander redene ist goet vele zegghen met eenen aseme, dat es met eenen anhoudenden gheduerigen voys, dit versterct den voys, het verscherpt ende verwect wonderlijcke seere den sin vanden ghenen diet hooren, sonderlinghe int eynde, oft conclusie vander sake.

(20)

¶ Van die ghebrokene voysen

DEn ghebroken voys, diemen in alder manieren te wille draeyen can, den welcken den Rhetorisien en ooc sonderlinghe van noode es, die wort ghedeelt ten eersten in drie deelen. Den eersten es eenen ghemeenen voys, seer bicans alsomen in

daghelicscher spraken vserende es. Den tweeden es eenen scherpen oft vierighen voys. De welcke int confirmeren ende approberen, desghelijcx ooc int refuteren begrijpen reprochieren of te wederlegghen gebruyct wort. Den derden es eenen excessiuen voys, niet int luyde crijsschen als vooren verboden es, Maer in groote en tamelijcke veranderinghe, alsmen die auditeurs tot gramschap, oft tot medelijden verwecken wil. Die eerste maniere van voyse, die der gemeender spraken seer naar gelijct, wert ooc gedeelt in vier deelen. Teerste es eenen statelijcken voys. Desen gebruyctmen gemeenlic int begin met statelijcken ende stillen woorden gesproken met vullen monde. Het tweede es oock eenen stillen ende ghetemperden voys, maer wat meer verheuen ende scherper oft claerder dan den eersten. By den welcken datmen betoocht, hoe ende in wat manieren yet geschieden oft niet geschieden mach met vele Interuallen, dat es pausen, poinctueringhen, ende deelinghe, op dat wij schijnen, duer die pronunciatie, tghene dat wij segghen willen van artikele te artikele inden sin vanden auditeurs te prenten ende vestighen. Het. iij. es eenen voys variabel oft verandelijc, want alst so verre int pro-

(21)

poost ghecomen es, datmen nv verhalen wil eenighe historie, eenich fayt, oft eenighe sake dye men gheproponeert hadde te vertooghen, soo moetmen den voys veranderen in sulcker manieren, datmen elck schijnt te seggene alsoot geschiet es. Dat stoutelijc ende vromelijc gedaen es, salmen wat dapperlijcker segghen, dat traghelijc oft swaerlijc ghedaen es, dat salmen ooc traghelijc segghen. Voorts als nv strangelijck, als nv soetelijc, als nv rauwigelijc, als nv blijdelijc en voort in aller manieren, also de sake ende die woorden, also moet ooc die pronunciatie verandert werden. Comen daer in ons narratie eenighe sententien, vragen, antwoorden, oft verwonderingen vanden persoonen daer wij af sprekende zijn. Wij moeten neerstelijck toesien dat wij onsen voys veranderen naer den sin ende affectien van dien personen daer wy af spreken. Het vierde es eenen ghenoechlijcken voys, desen werdt ghebruyct om duer eenighe versierde ofte ghenoeghelijcke sake tamelijcke te doen lachen, dit sal gheschieden met een soete beuende stemme, den mont tot lachen staende, wel wachtende nochtans van eenich gheluyt van lachen oft kakelinghe wt te schietene.

¶ Die ander maniere van ghebroken voyse, die welcke wat scherper ende vierigher es dan dye ghemeene maniere van spreken soo wij voren geseyt hebben, desen werdt gedeelt in twee deelen oft manieren. Deerste maniere es datmen met eenen

middelbaren verheuen, scherpen voy

(22)

se de woorden haestelijcke met eenen aseme stijf wt snabbelen, dwelc sonderlinge dient int confirmeren, ende ooc int refuteren oft berispen. Die ander maniere, datmen wter borst met een clare stemme roepe, ende telcker sententie oft artikele wat spacien van tijde tusschen late, te wetene also vele tijts int swijghen als int spreken. Dese maniere wort ooc sonderlinge int confirmeren ende refuteren ghebruyct. Die derde maniere van ghebroken voyse, de welcke met grote merckelijcke veranderinghe geschiet, ende geheele buyten der gemeyne maniere van spreken gaet, als voren geseyt es. Dese werdt ooc gedeelt in tween Deerste es alsmen die auditeurs wil verwecken tot gramschap, tot wrake oft dier ghelijcke, dat salmen met eenen subtijlen voys wt pijpen, met vele veranderinghe ende grooter haesticheydt. Dander maniere, alsmen die auditeurs vermanen ende verwecken wil tot medelijden, dit salmen met eenen teederen compasselijcken rauwigen voys wtsteenen, dicwils afbijten, met langhe pausen ende menichfuldige veranderinghe. Hier mede si ghenoech gheseyt vanden voys, nv sullen wij van het roeren des lichaems oft gesten ooc wat bescrijuen

¶ Van het roeren des lichaems.

DAt tweede deel vander Pronunciatie es ghelegen (so verhaelt es) int roeren des lichaems, twelcke anders niet en es, dan een bestier der ersten ende aenschijns biden welcken dat een goet schijn der waerheyt geeft, al tgene

(23)

datmen segghende es. Alder eerst int aenschijn moet wesen een tamelijcke eerbare schaemte met een scharpe gestadicheyt, die gesten en moeten niet te verdrietelijc noch te curieus wesen, den camerspeelders ghelijckende, noch oock te bot op datmen den boeren niet en ghelijcke. Ist dat men wil een sake vertooghen daer statelicheyt in ghelegen es, so salmen vast staende sonder verterden die rechter hant wat soetalijc roeren, het aenschijn als nv tot blijschap, als nv tot rauwen als nv tot middel mate constelijc vermakende, altijts naer de woorden, redenen, ende sententien diemen es pronuncierende. Ist datmen yet wil leeren ende betooghen, men sal dat lichaem naer den volcke wat laten sincken, alsmen ooc siet bi natueren, datmen het aenschijn ende die handen, den auditeurs naerder toe neycht, alsmen eenich dinck leeren ende neerstelijcken in stampen wil. Maer alsmen coemt totter Narratie, ende datmen eenighe gheschiedenesse oft historien verhaelt so salmen obserueren, als vooren gheseyt es van die statelijcheyt. Ist datmen yet ghenoechlijcx vertrect, het aenschijn sal tot blijscap staen, sonder eenighe andere veranderinge van gesten. Maer ist datmen wat beghint te verhitten ende inflammeren int spreken, als gemeenlijc ghebuert int affirmeren ende ooc int refuteren oft wederlegghen. Ende dat wij dan veel saken teenen male dapperlijc seggen willen, dat sal geschieden met snellen aerme, beroerlijcken aenschijne, ende scherpen ghesichte, wiltmen ooc tselue segghen

(24)

lancsamich, bi artikels ende pausen (als voren geseyt es) dan salmen den arm haestelijc wtsteken, den rechteren voet verstellen, somtijts stampen of cloppen maer selden, ende altijts aensien die auditeurs, met scherpen ghestadigen ghesichte. Alsmen nv so verre ghecomen es datmen die auditeurs tot gramschap oft wraken verwecken wil, dat salmen doen als voren van het dapperlijck spreken verhaelt es, met wat tragher roeringe des arms ende aenschijns. Ten laetsten ist datmen clagelijc spreken wil om tot compassien te verweckene dat salmen best aen die vrauwen leeren, als slaen metten handen, knicken metten hoofde, somtijts al stille houden. Ende altijts met rauwighen ende beroerden aenschijne. Dat si nv vanden gesten ghenoech gheseyt, de welcke noch ooc den voys nemmermeer te volle mogen bescreuen worden niet teghenstaende hier es vermaent ende betoocht tgene datter nootsakelijc es, die reste moetmen duer die dagelijcsche exercitie vercrijgen. Wel verstaende ende voor een seker maxime houdende datmen gheen beter pronunciatie vinden noch bescrijuen mach, dan een cause ofte sake te pronuncieren ende vertrecken in sulcker manieren, dat niet een versierde sake en ghelijct, maer geheelijck wten sin ende wter herten te comene. Tot hier toe hebben wij nv bescreuen die vijf deelen van Rhetorica, of (alsoot ander noemen) de vijf officien vander Rhetoriesien. Te weten, die Inuentie, dispositie, elocutie, memorie, ende dye pronuntiacie. Nv sullen wij voort breeder scrij-

(25)

uen van die ses deelen der Inuentie, soo wij voren beloofden, ende tot hier toe vertelt hebben, wantmen niet alle saken teenen mael in een plaetse segghen mach, noch bescrijuen.

¶ Van die ses deelen der Inuentien.

Ende eerst van Prohemie.

PRohemie, Prologhe, Prefatie, oft Voorredene, dat es het beghin van een vertooch oft sprake, met claren ende opene redenen, biden welcken den sin ende affectien vanden auditeurs bereet werden om te hooren. Dese voorredene ofte Prologhe es seer goet ende oorboorlijck om drie saken. Ten eersten om die auditeurs ende iugen goetwillich te maken. Ten tweeden om te doene datse neerstich toehooren. Ten derden om tverstant te gheuen van tghene datmen segghen wil Ende niet teghenstaende dat dese drie saken inde geheele Cause oft relaes moeten gheobserueert wesen, te wetene dat dye auditeurs vanden beghinne totten eynde sullen goetwillich wesen, neerstich toehooren, ende verstant crijghen, nochtans moetmen int beghin vander saken aldermeest daer op toe leggen. Daeromme hoe ende in wat manieren datment best doen mach sullen wij nv bescrijuen. Ten eersten, ist dat wij dye auditeurs oft Iugen willen goetwillich maken: wij moeten in ons voorredene proponeren te seggen van saken (so wij dincken oft wel weten) dye si gheerne hooren sullen. Niet te min die oude Rhetorisienen houden datmen die goetwillicheyt van

(26)

den auditeurs vercrijghen mach sonderlinghe in vier manieren. Te wetene, eerst van ons selfs persone, ist dat wij sonder arrogantie, betoogen onsen last ende neersticheyt, dye wij ghedaen hebben metgaders de schade ende verlies die wij hebben ontfaen, ende armoede oft noodt daer wij in zijn. Ten tweeden vanden persoon van ons wederpartije, ist dat wij dye moghen brenghen in versmaetheyt ende afionst vanden seluen audituers. Ten derden van die saken oft causen dye wij handelen, betooghende hoe dat onse cause goet ende rechtueerdich es, maer die cause van ons aduersarissen anders. &c. Ten vierden vanden persoon, vanden iugen oft audituers, ist dat wi die prijsen, segghende hoe si tanderen tijden, ende in anderen saken hem ghedreghen hebben vromelijc, wijselijc, goedertierlijc, eerlijck, ende dierghelijcke, ende dat wij niet en twijfelen, si en sullen ooc haer goede oude costumen obserueren ende achtervolghen. Ten anderen, ist dat wij dye audituers willen maken attent, dat es, neerstelijc toehooren, die mach gheschieden in vele manieren, als dat wij proponeren, ende belouen te segghene, van grooten saken, nyeuwe saken, oft vreremde saken, oft die den audituers selue aengaen, oft van saken die het ghemeene weluaren der stadt oft het landt nopen, oft dat den gelooue, Gods eere, ende der sielen salicheydt aengaet. Ooc ist goet te bidden dat si audientie gheuen, ende datmen exponere by ghetale de saken daermen af spreken wil. Ten derden ende laetsten

(27)

ist dat wij den auditeurs willen verstant geuen wij moeten int corte exponeren, waer af wij spreken sullen.

¶ Van die Insinuacie.

INsinuatie, dat es een bedecte voorredene. Want ghelijckerwijs datmen duer die gemeente Prologhen oft voorreden, die auditeurs ende iugen met claren woorden ende opene redenen goetwillich, toehoorende, ende verstandele maect, also moetmen ooc somtijts dit selue doen met bedecten woorden, sonderlinghe als die audituers oft iugen anders ghesint, oft selue partije zijn, want wil men dye Prohemie van saken dye si haten met claren ende opene redenen exponeren, tes verre van haer

goetwillicheyt te vercrijgen, maer veel eer salmen haet ende afionstich-heyt

dobbeleren, daeromme moetment al van verre andersins by brenghen, simulerende in anderen manieren, ende van anderen saken oft personen te willen spreken dan die auditeurs oft iugen gepresumeert hadden. En dese maniere van Voorredene heeten die oude gheleerde Rhetorisienen een Insinuatie, de welcke Insinuatie gebruyct wordt om drie saken wille. Ten eersten als die sake odieux ende leelijck es, oft dat die persoon vanden welcken wij spreken willen, benijdt ende suspect es. Exempel yemant es geaccuseert van een leelijc fayt, en hi oft sinen Procuruer wil hem voor iugen ende audituers excuseren. Hi sal ten eersten gaen spreken van andere personen, of ander saken

(28)

die si beminnen oft geerne hooren. En hi sal hem dissimuleren als niet te willen excuseren tghene dat si meenen dat hi excuseren sal. Dan als hy denct dat si wat te passe gecomen zijn, hi sal luttel ende luttel tot zijnder defensie comen, seggende datmen die sake ende niet den persoon, oft den persoon ende niet die sake aenmercken sal. En dat hem ooc seere mishaecht tgene daer af hi van sine wederpartije

gheaccuseert es. Als quade ende onbehoorlijcke fayten de welcke hi gheensins en soude willen excuseren. Als hi dan beseft, dat si wat safter ende goetwilliger werden, en beginnen audientie te geuen, hi sal betooghen hoe hy onbeschuldich es, oft dat hi sulcke saken nyet ghedaen en heeft, alsmen van het segt: comparerende tgene dat hi ghedaen heeft, tegen tghene datmen van hem segt, by min ende meest, betooghende wat van ghelijcken saken, oft mindere oft meerdere geingieert heeft gheweest.

Aengaende sinen accuseerder (want hi moghelijck vanden iugen ende auditeurs bemint es) hi sal seggen dat hi dien niet belasten en wil, noch ooc van hem noch van sinen saken cleen noch groot spreken sal. Nochtans sal hi met bedecten woorden zijn wterste beste doen, om den voornoemden accuseerder wt haer gratie te stekene, en huer vrientschap ende goetwillich-heyt van hem te verureemdene.

Ten tweeden sullen wij ghebruycken Insinuatie als wij dincken dat die auditeurs ende Iugen ghepersuadeert zijn vanden ghenen die voor ons gheseyt hebben, oft van ons wederpartije,

(29)

ende dat si die selue gheloouen, ende seer prijsen, als wel ghedaen ende gheseyt te hebbene: als wij dat beseffen, wij sullen van dat selue point, van twelcke si aldermeest ghepresen zijn, belouen te gaen sprekene, oft wij sullen van haer vroomste fundament beghinnen, oft van dat si laetst gheseyt hebben, oft segghen met een verwonderinge, hoe wij daer op so vele hebben te segghene, dat wij qualijck weten waer eerst beghinnen, dan sullen die auditeurs hem laten duncken dat si selue ghedoolt hebben, siende ons so stoutelijc bereet om te sprekene, daer si meenden dat wij cleynmoedich ende versaeft souden hebben gheweest, duer tfraye spreken vanden eersten. Ten derden sullen wij Insinuatie ghebruycken, als ons dunct die auditeurs ende iugen vermoeyt te wesen van hem lieden te hooren, die voren gesproken hebben. Dit beseffende wij, sullen segghen, dat wij al wat anders, oft in andere manieren segghen sullen, dan wij geproponeert hadden, oft dan si die daer eerst ghesproken hebben, oft wij sullen beghinnen met een fabele, ghelijckenesse, cluchte, sotternye, oft eenighe andere vreemdicheyt, naer heesch vanden tijt, saken ende personen. Nv hebben wij van die Prologhe, ende ooc van die Insinuatie ghesproken van elck bisondere. Voorts sullen wij bescrijuen sommighe condicien int generale, nopende so wel deene als dandere.

¶ Die condicien van een goede Prologhe oft insinuatie.

(30)

INt beghinne van een cause, weder het gheschiede met een openbare voorredene, oft met een insinuatie altijt dient daer wel grauiteyt, ende statelicheyt, dient ooc geseyt met slechten verstandelike redenen ende ghemeene daghelicsche woorden, om dies wille dat een seer constich geaffecteertt beginsele, geeft grote suspitie tselue meer een gemaecte of versierde sake te wesen dan anders.

¶ Anders seuen conditien, diemen so wel in die Prologhe, als in die Insinuatie schouwen moet.

TEn eersten wij moeten obserueren dat die Prologe oft Insinuatie niet also wel ooc op anderen causen dienen mach als op ons eygen Cause. Ten tweeden, dat wij niet en proponereen, tgene dat ons wederpartije so wel voor hem soude moghen nemen, als wij doen voor ons. Ten derden dat wij int beghinnen niet bi en stellen tghene dat ons wederpartije lichtelijck ter contrarien tonser preiudicie voor hem seluen soude moghen allegieren. Ten vierden dat die prologhe niet te seer lanc en si, oft met vele versierde gheaffecteerde woorden als voorseydt es.

Ten vijfsten dat Prologhe oft Insinuatie niet te vreemt en si, niet ten propooste dienende, gelijc alsmen spreken soude van Ghendt, datmen sprake van Brugghe Ten sesten datse niet verkeert en si, ghelijc alsmen soude willen die auditeurs goetwillich maken, daermense behoorde verstandele te maken, oft ter contrarien datmense ver-

(31)

standele oft neerstich toehoorenden maken wilde, daermen dye selue eerst behoorde goetwillich te makene. Oft datmen soude Prohemie of opene voorredene maken, daer Insinuatie dient &c. Ten seuensten moeten wij toesien ende wachten van geheelijc wter const te gaen. Te wetene dat wij ons cause niet en beghinnen so te segghene, als dat wij die auditeurs ende iugen noch goetwillich, noch neerstich toehoorende, noch verstandele en maken, maer by gheualle (twelc ander archste es) ghelijc ter contrarien doen. Dit is nv genoech gheseyt van die Prologhe ende Insinuatie, als voor het eerste deel vander Inuentie, voorts sullen wij spreken van die Narratie.

¶ Van dat tweede deel der Inuentie, Te wetene, die Narratie.

NArratie dat es een verhalinge, vertreckinge oft exponeringe vander sake oft cause die wij begonnen hebben. Ende dit gebuert in diuersche manieren. Te wetene, oft wij verhalen die cause ende gheschil tusschen ons ende ons wederpartije, oft wij verhalen exempelen, comparatien oft ghelijckenessen ten propooste dienende, oft wij verhalen die fayten, woorden manieren, affectien van eenighe persoonen, historien, die gheschiet zijn, oft fabelen, cluchten, argumenten, dat zijn versierde saken, die welcke niet gheschiet en zijn, maer souden moghen gheschieden, ghelijck dye argumenten vanden Esbatementen, en dierghelijcke.

(32)

¶ Van die drie condicien van een goede Narratie.

DIe narratie wort gepresen in drie manieren. Ten eersten dat si cort sal wesen dat es datmen vele segge met luttel woorden, achterlatende al tghene dat noch helpen, noch deeren mach, datmen ooc int generale segghe, niet int speciale, datmen niet van alte seer verre en beghinne, noch oock verder en veruolghe, dan het van noode es. Datmen niet en verdole van den propooste, noch oock te verre wt en loope. Nyet teghenstaende daer moghen wel somtijts wtloopinghen geschieden, niet alleenlic inde narratie, maer in alle die ses deelen vander Inuentie, om die redene te verchieren, als die selue digressien oft wtloopinghen wel ten propooste comen, ende datmer niet te lange op en blijft, so dat die auditeurs vermoeyt worden, eermen totten principale coemt.

Datmen ook niet weder en weder en segge, dat eens gheseyt es, noch verhale dat laetst verhaelt was in deser manieren. Als ic dat besief, ic ben te Ghendt ghecomen, als ic te Ghendt ghecomen ben, ic hebbe mijn partije daer gheuonden, als ick mijn partije daer gheuonden hebbe. Wij maecten appointement.

Ten tweeden, een goede narratie sal claer wesen Te weten, datmen die sake verhale by oordene, also die geschiet es, oft schijnt geschiet te wesen altijt wachtende doordene vanden sake ende vanden tijt, op datmen nyet dat achterste voren en segghe.

Datmen ooc niet en segghe verstoortlijc ver

(33)

draeyt, onghestadelijc, twijfelic, noch met nyeuwen onbequamen woorden, so voren in die elocutie vermaent es. Datmen niet van deen op dander en loope, noch segghe datter niet en dient, noch achter en late datter wel diende gheseyt. Onderhoudende voort tgene dat in deerste condicie van die corte narratie gheseyt es, want hoe corter narratie, ende met min verloren woorden, hoe die claerder ende verstandelijcker wesen sal. Ten derden, een goede Narratie moet der waerheyt ghelijcken. Dit mach ghebueren, ist dat men neerstelijcken macht ende obserueert, die natuere den ghemeynen voys ende opinie, die costume, die Persoonen, die Causen, die wacht, den bequamen tijt ende spacie, dye bequame plaetse, ende dier ghelijcke, op datmen nyet en segghe ende opponere datter niet ghenoech tijts, oft gheen cause, oft gheen bequame plaetse en soude hebben gheweest, oft dat die personen nyet en hadden moghen doen, oft lijden, oft dat teghen natuere, teghen costumen, ende ghemeyne opinie es, al dese ende dier ghelijcke circumstantien moeten nerstelijcken ghewacht wesen, al ist ooc een warachtighe sake, diemen verhaelt: of anders soudtmen seer qualijc ghelouen. Hoe veel te meer dan moet men die circumstantien wel obserueren, alst een ghemaect argument es, oft versierde sake, tghene datmen verhalende es.

¶ Nota. In die plaetse van die Narratie ghebruyctmen altemets een Propositie, of Thema dats een cort voortstel, by den welcken datmen

(34)

exponeert ende vertoocht, die plaetsen inde welcke ghelegen is die geheele cause oft argumentacie diemen sal willen confirmeren ende proberen.

¶ Van dat derde deel der Inuentien ghenaemt die diuisie.

DIuisie, dat es te seggen een deelinge welcke geschiet in twee manieren Ten eersten, ist dat ons Cause dient voor iustitien of elders, daer wij weder partije hebben, so sullen wi ons Narratie of Propositie vulseyt hebbende, al tselue gaen deelen by sekeren artikelen ende pointen, betooghende in welcken artikelen oft pointen wij met ons wederpartije accorderen, desghelijcx ooc waer in wij discorderen oft geschil hebben.

Die andere maniere van diuisien die geschiedt, als wij exponeren oft declareren bi ghetale, van hoe vele ende wat saken wij spreken sullen, op dat die audituers vast moghen inden sin hebben tghene dat wij segghen, ende ooc beseffen wanneer wij vulseyt sullen hebben, dat hem lieden ooc bi dien ons segghen min verdrieten ende verlanghen mach. Ghelijck eenen wech, die bi sekeren distantien, ghedeelt ende gheteekent es, den reysers behaeghelijcker ende min verdrietelijck wordt.

¶ Van dat vierde deel der Inuentie, dwelcke is die Confirmatie.

(35)

COnfirmatie, dat es een vastmakinghe oft versekeringhe, bi den welcken wij ons narratie oft Propositie vast maken, doen blijcken, ende geloue gheuen. Dit geschiet in vele diuersche manieren. Als bi redenen, authoriteyten scriftueren, exempelen, ghelijckenissen, circumstantien vanden personen, vanden saken, vanden tijt, plaetse, cause, occasie, costume, ghemeenen voys, ende dierghelike, dwelcke een yeghelijc die verstant heeft, lichtelijck vinden ende obserueren mach bi hem seluen, te wetene wat zijnder causen helpen oft deeren mach. Hier es wel te noteren hoe alle die victorie vanden Rhetorisien, metgaders die hope ende cracht van wel te persuaderen, principalijc ghelegen es in tween saken dat es in wel zijn voortstel ende redenen te confirmeren, ende dat hem tegen es wel constelijc te refuteren.

¶ Van dat vijfste deel der Inuentie gheseyt die Refutatie.

REfutatie, dat es een wederlegghinge of reprocieringe, ende niet teghenstaende dat, generalijc te sprekene, alle die scriftueren ende antwoorden vanden verweerdere mogen een Refutatie genaemt werden, nochtans int speciale ende bisonder so wert die refutatie hier genomen voor een reproceringe, wederlegginge, solueringe oft solutie van tgeen datmen tegen ons confirmatie ende blijcken opposeert reprochiert, of soude mogen reprochieren ende opposeren dwelc de iuristen herten saluatie opreprochen

(36)

Ende dit gheschiet inder seluer manieren so voren in die Confirmatie gheseyt es. Te wetene, bi redenen, authoriteyten, scriftueren, sententien, exempelen, gelijckenessen, circumstantien van personen, saken, tijt, plaetse, cause, costume ghemeenen voys, ende dier ghelijcke: dienende al ter contrarien van tghene dat ons preiudicieren, oft hinderen mochte. Hier es te noterene, dat so wel in die Refutatie als in die Confirmatie sonderlinge te wachtene es een goede dispositie, dat es beschickinghe, soo voren gheleert es. Want als wij ons cause genarreert ende geproponeert hebben, terstont so zijn die audituers ende iugen verwachtende, hoe ende bi wat redenen ende middelen wij tselue confirmeren ende proberen willen. Daerom sullen wij doen ghelijck die voorsienige oorloochs Capiteynen, si beschicken in die voorgarde, die stoutste ende vroomste knechten, desgelijcx ooc inde achterste garde, maer daer tusschen al dander gemeente, die welcke bi haer seluen cranc zijn, ende luttel oft niet bedrijuen en souden, nochtans want si groote menichte zijn, si helpen dander vrome Ruyters die victorie verweruen. Also sullen wij, naer dat ons cause ghenarreert es, al voren eenighe goede, vroome, warachtighe, oft waerblijckelijcke redenen, authoriteyten, oft scriftueren allegieren tot onser confirmatien dienende daer na andere probabele, redelijcke ende gemeene. Ende want men ghemeenlijck het laetste best onthoudende es: so sullen wij ooc int afscheeden eenighe vroome sake allegieren, dye welcke wij

(37)

als eenen strael inden sin vanden audituers achter laten sullen. Biden welcken in deser manieren naer die ordinancie vanden crijschknechten ons plaetsen ende redenen beschickende wij sullen moghen int spreken, also si doen int vechten, die victorie verweruen.

¶ Van dat seste deel der Inuentie, twelcke es die Conclusie.

COnclusie, dat es een constich besluyt van al tghene datter geseyt ende vertoocht es. Int welcke besluydt wij obserueren moeten twee saken. Ten eersten wij sullen int corte recoleren ende verhalen die pointen ende artikelen die wij ghe-exponeert ende gheprobeert hebben. Ten anderen wij sullen die affectien vanden audituers ende iugen inciteren, verwecken, vermanen, ende soecken te trecken tot onsen wille ende meeninge. Exempel. Ic wil nv Conclusie maken, van al dat ic tot hier toe vande Rhetorica gesproken heb in deser manieren. Conclusie.

NV hebben wij bescreuen die vijf officien Van een goet Rhetorisien sonder vitien Metgaders die ses deelen vander Inuentie.

Dus edel iongers, die geerne spreect van iustitien En vander Rhetorijcken excellentie

Leert achteruolgen die Romeynsche eloquentie Of tes te vergeefs, als seyt ghi hondert // saken.

Maer volcht ghi Rhetorica met diligentie

Ghi sult int spreken elc man verwondert // maken

¶ Van die drie manieren van Causen int generale.

(38)

WAnt te vergheefs ware, een Conste geleert te hebbene, sonder datmen die selue wiste te ghebruyckene ende te wercke te legghene. Daerom nadat wij betoocht ende gheleert hebben die edel Rhetorica, dat es die inghelike const van welsegghen, so willen wij oock betooghen ende leeren, hoe ende waer in, die selue ghebruyct wert, dat es in wat materien datmense te wercke legghen sal. Want ghelijckerwijs die Const van medecijnen ghebruyct werdt tot wonden, vlceren, ende inwendighen sieckten, de welcke zijn als een materie vander seluer const. Alsoo oock al tghene daer dye Rhetorica in ghebruyct wert mach ghenaemt wesen dye materie vander seluer const.

Ende nyet teghenstaende dat dye selue materie vele ende sonder getal schijnt te wesene. Om dies wille dat een goet Rhetorisien sal moghen constelijck spreken, van alle materien, diemen vinden oft versieren mach. Nochtans hebben die groote, gheleerde, oude Rhetorisienen besloten al datmen segghen oft spreken mach, in drie sonderlinge deelen, dwelcke zijn drie manieren van Causen oft saken daer alle andere onder ghebrocht ende besloten moghen wesen, waer af die eerste cause wort ghenaemt betoochsaem of lofsaem. Dye tweede beraedtsaem, dye derde Judiciael, dat es iugierlic, also wij nv breeder van elck bysondere bescrijuen sullen.

(39)

¶ Van die eerste maniere van causen, oft saken diemen heet betoochsaem.

DEerste maniere van causen, die welcke doude Rhetorisienen heeten betoochsaem, wert ooc met recht van den sommighen ghenaemt lofsaem om dies wille datse principalijc ghebruyct werdt, om eenighe personen oft andere saken te louen, te prijsen, ende ooc te misprijsene Dese maniere als materie der Rhetorijcken, es gelegen in deser ende der gelike saken. Te wetene in bescrijuinge van sekeren personen, lantschepen steden, casteelen, plaetsen, berghen, landauwen wateren, zeeden, riuieren, fonteynen, weghen, monstren, dieren, tempeesten, edificien, geuechten, gesten, victorien, triumphen, ende dier ghelijcken. So wie nv by dese eerste maniere van causen materie van Rhetorijcke oueruloedelijc vinden, ende naer de const ordineren wil, dat mach geschieden als hier naer volcht. Exempel, wij willen louen ende prijsen die reyne maghet Maria Ten eersten naer wtwijsen der edelder consten Rhetorica, wij moeten weten ons Inicentie, dat es al tghene dat wij tot onsen propooste segghen ende allegieren moghen, dat gheuonden hebbende, wij moeten gaen oorbooren ons Dispositie, dat es elck woordt, redene, ende sententie, oordineren ende stellen daert behoort. Te wetene, alder eerst ons Prologhe, daer Prologe dient, om die auditeurs ende Iugen te bereeden en tot goetwillicheyt, toehooringhe ende verstandelicheyt als voorseyt es.

(40)

Ten tweeden sullen wij comen tot ons Narratie, dat es, dat wij verhalen sullen waer in wi Maria louen ende prijsen willen, makende ons diuisie dat es deelinghe, die welcke int louen der personen, wert ghemeenlijck ghedeelt in drien. Als in saken die buyten den mensche zijn, in saken aengaende tlichaem, ende in saken aengaende den gheest. Nopende die saken die buyten den mensche zijn, so sullen wij van Maria verhalen van wat lande, van wat gheslachte, van wat ouders si geboren es, hoe si opgeuoedt, onderwesen ende gheleert es, oft si rijc van goet, of arm, verheuen naer de werelt, groot van state oft anders es geweest. Aengaende den lichame sullen wij verhalen van huer schoonheyt, fraeyheyt, laborieusheyt, ende dier ghelijcke.

Aengaende den gheest ende inwendighe gauen sullen wij bescrijuen ende verhalen van huer reynicheyt, wijsheydt, verstandicheyt, manierlicheyt, ghelooue, hope, liefde, goede leeringhe, instructie ende exempelen die si ons betoocht ende achtergelaten heeft. Dese ende veel meer andere gheestelijcke gauen die tonsen propooste dienen verhaelt hebbende, wi sullen comen tot ons Confirmatie, betooghende ons voortstel, met redenen, scriftueren, authoriteyten, sententien, figueren, ghelijckenessen, exempelen, ende dier ghelijcke. Daer naer sullen wij comen tot ons Refutatie, dat es, wij sullen wederlegghen ende solueren, tghene dat ter contrarien gheseydt es, oft soude moghen gheseyt wesen. Dit ghedaen zijnde wij sullen maken ons conclusie, dat

(41)

es wij sullen int corte verhalen in een somme al wat wij ghenarreert ende gheconfirmeert hebben Inciterende vermanende ende verweckende die affectien vanden auditeurs om te verblijdene, of te imiterene, dat es, te achteruolgene, ende dier ghelijcke tot onser intentien dienende.

Maer waert sake dat wij eenighe personen, willen misprijsen, wij moeten dese plaetsen al ter contrarien ghebruycken, segghende dat die persoon die wij misprijsen willen, gheboren es van oneerbare plaetse, van oneerbaren gheslachte, ende ouders, oft en moghen wij dat metter waerheyt niet segghen, wij sullen segghen dat hi zijn landt, stadt, geslachte, ende ouders, groote schande ende blame doet, dat hi qualijck opgeuoedt ende gheleert es, dat hi aerm, leelijc ende mismaect es, bi zijn ongheregelt leuen, ende quaet regiment. Oft is hi wel gheleert, rijcke oft schoone, wij sullen segghen, dat hi de goede prijselijcke saken ende gauen iammerlijc misbruyct, ghelijc een moorder een mes misbruyct. Dan sullen wij verhalen zijn onrechtueerdicheyt, zijn wulpscheyt, zijn oneerbaerheyt, zijn onwijsheyt, ende dier ghelijcke ghebreken, Confirmerende bi redenen, circumstantien, exempelen, ghelijckenessen als bouen, daer naer refuteren. Ten laetsten concluderende roerende die affectien vanden audituers, om alsulc te schuwen, ende dier gelike ten propooste dienende.

In deser manieren sullen wij in ons materie vinden ende ordineren, ist dat wij bescrijuen ende betooghen willen om te prijsen oft te misprijsen,

(42)

eenighe groote gesten, feyten, victorien, triumphen, oft andere excellente saken. Wij sullen ten eersten die affectien vanden audituers prepareren met prologe oft Insinuatie als voorseyt es, daer na sullen wij doen ons narratie, neerstelijck wachtende alle die circumstantien vanden personen, vanden plaetsen, vanden instrumenten, vanden tijt, spacie, natuere, opinie, ghemeenen voys, ende dier ghelijcke, op dat een goede verwe vander waerheyt gheuende si. Daer naer soo sullen wij oock al tselue by goede redenen confirmeren als betooghende hoe dat moghelijck oft onmoghelijc es, eerlijc, oft oneerlijc, profitelijc oft onprofitelijc, quaet om doen, oft goet om doen, ende dierghelijcke, daer na sullen wij refuteren en de concluderen als bouen.

Als wij nv ons Inuentie al vulbracht hebben, met hueren ses deelen, ende duer ons goede dispositie alle saken beschict in haer plaetse, soo moeten wij te wercke gaen legghen ons elocutie, dat es die goede wtsprekinghe met bequamen woorden, Als statelijcke saken met statelijcken woorden, ghemeenen saken, met ghemeenen woorden, ghenoechlijcke saken, met ghenoechlijcken woorden. Altijts obseruerende dat die woorden goede beteekenesse hebben, wel accoorderende metter saken daer wij af spreken, gelijc datmen bequamelijck segghen soude, dan couden winter, den lustelijcken Mey, Maria reyne, ootmoedich, ghestadich, Gods goetheyt,

lancmoedich-heyt, ghenadicheyt, also segtmen seer onbequa

(43)

melijc Gods amandelen, Maria coluerich, den russelijcken Mey, den snellen winter, ende dier ghelijcke.

Ooc moetmen wachten van alle vreemden ongheuseerde, onuerstandelijcken woorden, in dye welcke, metgaders oock in dye onbequaemheyt der woorden, dye ongheleerde dichters hedensdaechs so meesterlijc ontsinnen, dat si meer schijnen vreemde wtlantsche, wilde barbaren te wesen, dan ingheboren Vlaminghen, oft dat si als dese boose blijters een arragoensch oft ghemaecte tale spreken willen, die niemant dan si selue verstaen en soude. Maer ten propooste. Als wij nv alle saken gheuonden, ende elck in zijn eyghen plaetse met goeden bequamen woorden beschict hebben, wij moeten van als een goede vaste memorie sien te onderhoudene.

Ten laetsten, al dat wij gheuonden, beschict, met bequamen woorden becleedt, ende onthouden hebben, sullen wij duer een goede Pronunciatie wten ende te kennen gheuen. Dit al wel ghedaen hebbende, wij sullen die vijf officien vanden goeden Rhetorisien, metgaders, die ses deelen der inuentien, naer die rechte const vuldaen en vulbrocht hebben.

¶ Van die tweede maniere van Causen, die gheheeten wordt beraedtsaem.

¶ Deliberatinum Genus.

(44)

+Deliberatinum genus. Dit exempele wordt hier gestelt, niet datmen den huweliken staet verheffen wilt bouen den maechdeliken staet, wat dat waer tegen die schrift, tonen Corin. int vijfste cap.

ende meer andere, mer alleen om te betonen hoe datmen in genere deliberatino datmen inder causen heet

beraedtsaem soude

procederen, want inder seluer saken mochtmen ooc een exempel van den

maechdeliken staet stellen, ende inder seluer manieren procideren.

+DIe tweede maniere van Causen es gheheeten beraedtsaem. Om dies wille dat si tracteert van saken dye welcke in aduijs staende, men sal die moghen raden oft ontraden. Dit is die meeste, excellenste, ende principaelste maniere van alle die andere, ende domineert bouen al in die geheele Rhetorica. Want ghelijckerwijs dat het officie van eenen goeden medecijn es, de siecten wel te kennen, ende goede remedien daer toe te beschicken. Maer noch veel meerder sake tot zijnder intencie finale (dwelc es de ghesontheyt) te bringhene, also ooc es het officie vanden Rhetorisien, alle manieren van causen te kennen, ende daer af naer de const te moghen spreken. Maer het aldermeeste es te connen persuaderen of dissuaderen, dat es, wel connen te vullen raden of ontraden, want hier in die finale intentie vanden Rhetorisien ghelegen es.

Onder dese maniere van raden ende ontraden werden dese naervolghende besloten. Als vertroosten, heesschen, oft begheeren, vermanen, met yemant vrientschap maken, recommanderen, tot minnen verwecken, ende dier ghelijcke.

Als wij dan willen dese maniere van Cause te wercke legghen, om yet te persuaderen oft dissuaderen, wij moeten alder eerst neerstelijc considereren alle de condicien ende gelegentheyt van der sake, also wel alle tgene dat ons teghen gaen mach, als dat ons mede gaet. Dit gedaen zijnde ist dat wij yet raden willen, wij moeten ons prin-

(45)

cipalijc funderen op dese pointen, te wetene dat die selue sake goet ende eerlijc es, dat si orboorlijc es, dat si goet om doen es, dat si ghenoeghelijck es, ende dat si ooc nootsakelijc es, oft dierghelike. Niet datmen alle dese pointen altoos int raden ghebruycken moet, want somtijts te lanc vallen mochte, oft niet van noode en es, maer also vele ende also verre als die sake heesschen sal. Maer ist dat wij ontraden willen, wij moeten al ter contrarie doen, betooghende hoe die sake quaet ende oneerlijc es, dat si onoorbaerlijc es, dat si quaet om doen oft onmoghelijc es, dat si ooc niet van noode en es, ende dier ghelike. Ooc salmen altijts wel noteren naer die opinie vanden ouden geleerden Rhetorisienen, een sonderlinge crachtich point om wel te persuaderen, of dissuaderen. Te wetene, die eenen anderen beraden wil, dat hy selue een goet man si, wiens leuen ende wercken, goet oprecht ende ghetrauwe beuonden zijn. Want hoe salmen hem ghelooue gheuen: wiens woorden ende wercken

contrarieren? wie sal ghelouen dat een sulck man ongheueynsdelijck wt der herten spreect?

¶ Exempel van die cause beraetsaem.

DAer es een fray ionck gheselle die ons sonderlinghe vrient es, de welcke naer het ouerlijden van vader ende moeder alleene blijuende, duer eenighe quade opinie hem ten huweliken state niet stellen en wille. Dien willen wij raden dat hi hem ten huwelijcke stellen sal. Wij sullen doen naer de const van Rhetorica, so wij vo-

(46)

ren gheleert hebben, dat es, wij sullen neerstelijck te wercke legghen ons Inuentie, ondersoeckende al dat ons mede gaen mach, aengaende die duechden vanden huwelijcken staet: dye sullen wij groot maken ende seer verbreeden. Insgelijcx sullen wij ondersoecken het quade of teghenspoet vanden seluen huwelijcke, maer dat moeten wij seer cleene maken, andersins omme draeyen, oft te nyete doen. Tot alle desen moeten wij vinden redenen, authoriteyten, sententien exempelen, comparatien ende diergelijcke. Ons principalijc altijt funderende op die hooftstucken van deser maniere van causen, te weten, op goet, eerlijc, oorboorlijc, solacelijck, nootsakelijck.

&c. Als wij dit al gheuonden hebben, wij sullen te wercke legghen ons dispositie, deelende ons Inuentie in ses deelen, also voren gheleert es, beschickende elck in zijn eyghen plaetse. Te wetene, alder eerst sullen wij maken ons prologe oft Insinuatie, om goetwillich te maken. &c. segghende dat hy es een gheselle van wijsheden ende goeden verstande, ende dat wij hem ooc groote ionste draghen, om twelcke wij voor ons hebben genomen hem te vertooghen een sonderlinghe sake, daer (so wij hopen) zijn weluaren, eere, ende salicheyt gheleghen werdt, ende dier ghelijcke woorden.

¶ Die voorredene met corten woorden volbrocht wesende, sullen wij comen op ons narratie, verhalende hoe wij verstaen hebben sinen sin, ende opset, als dat hi duer eenighe vreemde

(47)

fantasie ende quade opinie den huwelijcken state versmaden soude, lieuer hebbende onghehuwet te blijuene, om tsochte leuen te ghebruyckene, dan hem tot sulcken labuere, sorchfuldich-heyt ende onruste te stellene. Hier teghen sullen wij gaen bringhen ons Propositie, Redenen ende argumenten, segghende dat wij hem hopen te raden ende wel te persuaderene, dat hi van zijn opinie scheeden sal, aennemende den heylighen staet des huwelicx.

Hier sullen wij maken ons diuisie, ende segghen dat wij hem met leuenden ende claren redenen betooghen sullen, hoe den huwelijcken state goet es ende eerlijck, oorboorlijck, ghenoechlijck, ia ende oock nootsakelijck. Dit gheproponeert zijnde, sullen wij comen tot ons confirmatie, proberende alle die pointen bi oordine, also wij die gheproponeert hebben.

¶ Eerst dat den huwelijcken staet goet ende eerlijcken es, dat blijct bi dien, want God dyen selue gheordineert heeft. Hoe machmen betere oft eerlijcker sake vinden, dan dye God seluer ghemaect ende ghebenedijt heeft? den welcken staet oock Christus so gheeert heeft, dat hy van een ghehuwede vrauwe wilde gheboren wesen.

Hi heeft oock met zijn lieue moeder ter bruyloft gheweest, ende so die bruyloft gheeert, dat hy daer zijn eerste mirakele dede, het water in wijn verkeerende.