ALPHONSUS ENDE

G. A. B RED E

R O' S

RODD'RICK ENDE ALPHONSUS

Ingeleid en toegelicht door

Dr. C.

Kruyskamp

Mei fen studjf Dver de slruau IIr vall Brederc,' 5 vers en een fragment uit het 1IIJ1ksbcek van Palmerijn

RODD'RICK ENDE ALPHONSUS

ZWOLSE DRUKKEN EN HERDRUKKEN VOOR DE MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSE LETTERKUNDE

TE LEIDEN Nr. 71

ZWOLSE DRUKKEN EN HERDRUKKEN VOOR DE MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN

REDACTIE:

Prof. Dr. A. VAN ELSLANDER Prof. Dr. G. KUIPER Prof Dr. E. ROMBAUTS

Prof. Dr. W. A. P. SMIT Prof. Dr. G. STUIVELING Prof. Dr. C. A. ZAALBERG

ADVISEUR VAN DE REDACTIE:

Prof. Dr. W. Gs. HELLINGA

DE WERKEN VAN

GERBRAND ADRIAE N S Z.

BREDERO

BIJ DE HERDENKINGSUITGAVE VAN BREDERO'S WERK

De verscheidenheid van vragen en moeilijkheden waarvoor elke tekst van Bredero de moderne bewerker stelt, sluit een volstrekte gelijkheid van behandeling uit. Toch is ernaar gestreefd, zoveel mogelijk te werk te gaan volgens eendere principes, en voor bepaalde problemen van spelling, interpunctie, tekstkritiek, tekstverklaring en typografische vormgeving steeds dezelfde oplossing te aan- vaarden. In gezamenlijk overleg hebben de tekstverzorgers op grond van hun voorlopige ervaring de volgende richtlijnen vastgesteld:

Binnen de doelstelling om het oorspronkelijke werk van de auteur zo dicht mogelijk te benaderen, is iedere bewerker persoonlijk verantwoordelijk voor de keuze van de grondtekst.

Varianten uit andere vroege drukken worden mede vermeld, tenzij ze alleen de spelling betreffen.

Evidente drukfouten worden in de tekst verbeterd, maar met verantwoording dienaangaande in de voetnoten.

De lange

I

wordt vervangen door een s.

Een schuine streep, in gotisch schrift, wordt vervangen door een komma.

Een tweevoudige komma, bij dubbelrijm, wordt vervangen door een twee- voudige schuine streep.

Wisseling van lettertype bij gehele reien of liederen wordt niet gehandhaafd, maar wel in een voetnoot vermeld.

Wisseling van lettertype bij eigennamen, vreemde woorden, korte citaten enz.

binnen de tekst, wordt steeds aangeduid door klein kapitaal, maar met verant- woording dienaangaande in een voetnoot.

Namen van de sprekende personen worden zowel naar de spelling als in typo- grafisch opzicht genormaliseerd door ze steeds voluit in klein kapitaal boven de versregels te plaatsen.

Toneelaanwijzingen worden eveneens genormaliseerd door ze steeds cursief, met de eigennamen voluit, en zonodig door een punt afgesloten, tussen de vers- regels te plaatsen.

'i

Bij een toneelaanwijzing die tevens de aankondiging van een volgende spreker betekent, wordt de eigennaam in klein kapitaal gedrukt, en de rest cursief.

De oorspronkelijke aanduidingen van bedrijven en tonelen blijven gehand- haafd. Indien ze kennelijk ergens ontbreken of in enig opzicht foutief zijn, wordt zonodig een regel wit in de tekst tussengevoegd, met verantwoording dien- aangaande in een voetnoot.

Om het oorspronkelijke vers zoveel mogelijk te behouden, worden in de tekst zelf geen verwijzingstekens aangebracht. Wel worden de versregels per vijftal genummerd.

De noten die de weergave van de tekst betreffen, worden op iedere bladzijde direct onder het tekstgedeelte afgedrukt.

De noten ter verklaring van bepaalde woorden en zinswendingen, worden onder aan de bladzijde in twee kolommen afgedrukt.

Indien uitvoeriger verklaringen nodig zijn, worden deze afgedrukt achter het gehele spel; naar deze Aantekeningen zal worden verwezen door middel van een sterretje in het voetnotenapparaat.

Al hebben alle tekstbewerkers deze richtlijnen aanvaard, daaruit volgt nog niet dat men ze bij alle teksten even consequent in toepassing kan brengen. Het spreekt echter vanzelf dat elk van ons zijn afwijkende keuze zal verantwoor- den, wanneer hij zich verplicht voelt tot het maken van een uitzondering op de regel. Want niet enkel heeft de moderne lezer er recht op, zo dicht mogelijk bij Bredero te komen, Bredero heeft er recht op zo dicht mogelijk bij de moderne lezer te worden gebracht.

Daarin ligt de dubbele zin van deze nieuwe editie.

GARMT STUIVELING

Voorzitter van het comité Bredero-herdenking 1968

G. A. B RED E R 0' S

RODD'RICK ENDE ALPHONSUS

Ingeleid en toegelicht door Dr. C. Kruyskamp

Met een studie over de structuur van Bredero'svers en een fragment uit het volksboek van Palmerijn

N.V. UITGEVERSMAATSCHAPPIJ W. E. J. T JEE N K WIL L I N K, ZWO L L E, 1968

INLEIDING

I

Als men het toneelwerk van Bredero overziet dan is wel de eerste gedachte die zich opdringt: met welk een intensiteit heeft deze dichter in zijn korte leven gewerkt. In nauwelijks zeven jaar (1611-1618) schreef hij ten minste negen stukken. En behalve de kluchten zijn dit alle zeer omvangrijke werken, elk van ongeveer 3000 versregels. Bovendien bestaat de mogelijkheid dat hij nog meer geschreven heeft: misschien zijn er voor 1611 al wel eens toneelstukjes van hem opgevoerd die niet zijn gepubliceerd. We weten tot 1610 immers vrijwel niets met zekerheid van hem af.

Tijdens zijn leven werden slechts vijf spelen van hem gedrukt: Rodd'riek ende Alphansus, Griane, en Lueelle, alle in 1616; Moortje in 1617, en de Spaansehen Brabander eind 1617 of begin 1618. De kluchten verschenen pas na zijn dood, in 1619, misschien nog in 1618 (zie Ungers Bibliographie, blz. 28). Het is duidelijk dat de uitgever Van der Plasse het toneelsucces van Bredero wilde exploiteren.

Over dit succes spreekt Samuel Coster in zijn opdracht van De Spelen van Gerbrand Adriaensz Bredero aan "Borgemeesteren ende Raden Der Wijdt-beroemde Coop- Stadt Amstelredam" van 1617:

Het is immers de waerheyt, dat van den tweeden Iulij 1615. af, tot April 1616.

toe, 'twelck minder is als thien achter een volgende maenden, het Oude- mannen Goodshuys door den vlijt ende neersticheyt van ons Tween (d.w.z.

Coster en Bredero ), over de twee duysent guldens, boven alle onkosten, ghenoten heeft .... Ende dat inde drye iaren tydts oft daer ontrent die Breroo by de Camer geweest is, het voorsz Gods-huys meer inkomst gehad heeft, als in alle voorgaende iaren dat voor ' tselve hy de Camer gespeelt is geweest ^1.

In 1616 begon Van der Plasse zijn reeks uitgaven van deze succesrijke auteur met het "Treur-spel Van Rodd'rick ende Alphonsus. Eerst ghespeelt op de Amsterdamsche kamer

I

in't Jaar 1611. Ende daar na vervat 1616.". In hetzelfde

1

s.

Coster's Werken, ed. Kollewijn, 621.

jaar, vermoedelijk zeer kort daarna, volgde Criane, "gedruckt vier laren na dat 't gespeelt is" en de "Over-gesette Lvcelle. Ghespeelt by d'Oude kamer", en in 1617 Moortje, "Ghespeelt op de Oude Amstelredamsche Kamer Anno M.DC.XV."

Van der Plasse heeft in elk geval toen reeds het plan gehad een gezamenlijke uitgave van Bredero'sspelen te geven, althans ze gezamenlijk, met een titel, verkrijgbaar te stellen, blijkens de van het jaartal 1617 voorziene, hierboven reeds geciteerde opdracht van Coster (Unger I, A). Exemplaren met deze titel waarin drukken van 1616 verenigd werden, zijn echter zeldzaam.

Deze drukgeschiedenis alleen al toont de onhoudbaarheid aan van Ten Brinks opvatting dat de Rodd' riek ende Alphol1sus zoals wij die kennen "de eerste proef (was) van Bredero's dramatisch talent" \ die men toegeeflijk moet beoordelen 2.

Het stuk zoals het voor ons ligt, is door de dichter gepubliceerd op het hoogtepunt van zijn dichterlijke carrière, toen hij Moortje al geschreven had, en kan dus best een met zorg herziene bewerking zijn van wat misschien zijn eerste ^3, althans zijn eerste grote toneelspel was. Het is zijn enige treurspel en dat is niet zo maar een

"vermetel gekozen titel" omdat hij "gaarne aan 'groote kunst' wil doen" \ maar in volle ernst zo bedoeld, zoals wij nog zullen zien. Uit de "Voor-reden aan de Liefhebbers der Nederlandtsche Rym-kunst" blijkt dat het voorbeeld van andere dichters hem daartoe bracht: "der bester gheselschappe" dat hij heeft genoten, "so wel van kunstigh en sin-rijck rymen, als van treff'lijckheydt van staat"; op hun voorbeeld heeft hij "stilswyghent dit spel by der handt genomen", en hoewel hij het eerst bescheidenlijk aanduidt als "dit mijn ontydigh kindt", constateert hij even later dat ,,'t is buyten mijn hope sulcks gheworden, als ghy in 't lesen en 't aan- mercken bevinden sult", d.w.z. lang niet zo slecht. Dit is niet de toon waarmee men een eersteling aandient, hoogstens die waarmee men voor 't eerst, in druk, voor het publiek treedt. Uit alles blijkt dat Bredero dit stuk beschouwde als waard om uitgegeven te worden. Waarom hij daar eerst nu toe over ging, is een open vraag. Maar in geen geval is de uitgave buiten hem om tot stand gekomen. Vooral de grote zorg besteed aan orthografie en interpunctie wijst erop dat de dichter zich persoonlijk met het gereedmaken van het spel voor de druk heeft bezigge- houden en men dus inderdaad een tekst voor zich heeft zoals Bredero die in 1616 voor zijn rekening nam.

1 G. A. Bredero, 1I2 , 35 (1887).

2 Ibidem. Ook Kalff noemt in zijn Alg. Inleiding tot de Werken R. ende A. "het eerste en minst ge- slaagde tooneelspel". In zijn grote Geschiedenis spreekt hij er niet afzonderlijk over.

3 Opmerkelijk is dat B. in de "Toe-eygeningh" van Lvcelle aan Tesselschade spreekt van "de slechte Eerstelingen van mijn ongeleerde Rymerijen".

4 Ten Brink, Inleiding tot R. ende A. in Werken I (niet gepagineerd).

De keus van de stof - een episode uit de roman van Palmerin de Oliva, die een voortzetting is van de Amadisromans - moet men wel in de eerste plaats zien in verband met het doel waarvoor het stuk werd geschreven: het moest bij de opvoering op de Kamer zo veel mogelijk publiek trekken, het moest geld in het laatje brengen en dus afgestemd zijn op de smaak van dit publiek, zoals Bredero in zijn voorrede ook uitdrukkelijk bevestigt: "dattet voor de Ghemeente en 't slechte Volck ghespeelt is". Anderzijds was deze stof hem ongetwijfeld gemeenzaam en lief door vroegere eigen lectuur; bekend is zijn vermelding van dit soort boeken in Moortje als St.-Nikolaasgeschenken:

Noch kreeg hy ...

een groot Embder, en een Evangely, met een schrijfboeck van fijn kapitoorye, Mit een nuwt school-bort, met een kategismus, en met de moye stoorien Van Fortunates buersje, van Blancefluer, van Amadis de Gaawelen.

(vs. 2641-2645) Dat deze romans in Bredero'stijd nog geregeld gelezen werden, bewijst ook de lijst van uitgaven bij W. Davids 1, die zich helaas beperkt tot de Amadisromans en de Palmerijn niet noemt. Van deze laatste bestaan in elk geval uitgaven van 1602 en 1613, die Den Hertog in zijn Gidsartikel van 1885 over de bronnen van Bredero' s romantische spelen ² ten onrechte aanduidt als "eerste" en "tweede druk": op de titel van die van 1613 staat alleen: "Van nieuws oversien

I

ende met schoone figueren verciert"; het is dus de zoveelste druk. Die van 1602 is enkel bekend uit een vermelding bij L. P. C. van den Bergh, Nederlandsche Volksromans (blz. 71), overgenomen uit een veilingcatalogus ^3, waarop ook de opgave van Graesse ⁴ berust. Maar er zijn goede redenen om aan te nemen dat de drukken onderling weinig hebben verschild. Met enig voorbehoud mag dus de bewaard- gebleven uitgave van 1613 worden geraadpleegd bij het onderzoek naar de moge- lijke bron.

Het is wel zeer waarschijnlijk dat Bredero de Nederlandse vertaling gebruikt heeft en niet, zoals Ten Brink nog mogelijk acht ^5, de Franse. Enige naast elkaar gelegde passages kunnen dit aannemelijk maken:

1 Verslag van een Onderzoek betr. de betrekkingen tusschen de Ndl. en de Sp. letterkunde in de 16e-18e eeuw ('s-Grav., 1918), blz. 8-9. Wat hij daar geeft zijn alleen late drukken, de eerste Ndl. uitgave van Amadis verscheen misschien al in 1546 (ib., blz. 8).

2 De Gids 1885, i, 501.

3 NI. van de bibliotheek van het Jezuïetencollege te Antwerpen, 26 mei 1779 e.v., aldaar no. 3252 van de 4° boeken.

4 Lehrbuch einer aUg. Literärgeschichte Il, 3, i, 423.

5 G. A. Bredero² 2, 36.

Palmerijn

156 b alsoo gheschiet hier oock in onse liefde

I

want ghy cont wel mercken doort blijde gesichte dat my de Jonckvrouwe toont

I

ende de gracieuse onthalinghen diese my bewijst

I

datse my eenighe affectie toe- bracht

I

waerteghen sy u ter contrarien niet en toont als een v[er]lijdinghe met een straf gesichte

I

het welck my bycans doet ghe- looven dat de eenighe nijdicheydt tot myn welvaert

I

ende de begheerte om my te schaden u alleenich doet vervolghen

I

een saecke die ghy niet en cont vercrijghen

157 bIc Me-vrouwe nae mijn beduncken so en sullen u de alder wreetste Dieren niet moghen misdoen

I

om dat ghy beleefder zijt als de selfste cortoysie noch teghens u begeeren te gebruycken eenich gewelt

I

om dat ghy de crachte hebt

I

in u selden gesiene perfectheyt

I

van te versoeten de alderbarbaarste ende wreetste herten

Roddrick

626 Van gh'lijck soo duncket my, het met [onse Minne loopt.

Ghy kundt an' t bly ghesicht, an die jonstighe [wercken,

An't lieffelijck onthaal, seer lichtelijck [bemercken, Dat sy my soo seer lieft, als sy u vinnigh

[haat:

Soo 't blijckt an mijn Godin haar uyterlijck [ghelaat.

Ghy siet dat sy my toont een lieve begeer- [lijckheyt:

En u op't alderschuwst een straffe [ atkeerlijckheyt.

Soo dat ick schier gheloof dat gy mijn luck [benijdt,

En volght haar hopeloos, alleen tot mijnder [spijt.

755 Mevrouwe, soo my dunckt door u [heusche manieren, Souden u niet misdoen de alder-wreetste

[Dieren,

Als ghy maar 'tminste point van u beleeft- [heyt bruyckt;

Of als ghy eens u vrund'lijcke oogjens open [luyckt:

Want siet, daar schuylt een kracht in u [over-schoon' ziele, Die den Barbarste mensch zijn felheyt kan

[vernielen.

Dit wil echter volstrekt niet zeggen dat Bredero niets anders gedaan heeft dan de roman berijmd en in dialoog gebracht, zoals Den Hertog beweert ^1. Alvorens evenwel nader op de bouw van het stuk in te gaan, moeten we eerst nog even stilstaan bij de keus van de stof.

Deze stof behoort tot hetgeen men het romantische repertoire pleegt te noemen, al is dit uiteraard een achteraf opgeplakt etiket. Terecht schrijft Worp 2: "eerst veel later heeft men onderscheid gemaakt tusschen classieke en romantische poëzie en gezocht naar de kenmerken van beide genres". De auteurs hadden geen

1 Gids 1885, 1, 505.

2 Drama en Tooneel 1, 309.

behoefte aan onderwerpen van eigen vinding; de populaire romanliteratuur kon hun de stof leveren voor treurspelen, maar vooral voor tragi-komedies, zoals veel stukken van de Engelse toneelspelers betiteld worden ^1. Bredero gebruikt die term niet, maar zijn Griane, Lueelle en Stommen Ridder kunnen zonder bezwaar aldus aangeduid worden; de naam was in het Nederlands allang bekend ^2. Rodd' riek ende Alphonsus heet uitdrukkelijk treurspel, maar kan nader omschreven worden als romantisch treurspel, zowel in engere zin omdat de stof aan een roman ontleend is, als in de latere opvatting die de gedachte oproept aan heftige sentimenten en on- verwachte peripetieën. TerWijl voor dit soort spelen de keuze van de stof uit de novellenliteratuur en uit historische onderwerpen zeer gewoon is, zijn bewerkin- gen voor het toneel van de Amadis- en Palmerijnromans zeer schaars. Deze werden al in Bredero's tijd door de ontwikkelden niet meer au sérieux genomen en sinds Cervantes ze in zijn Don Quichote gebrandmerkt had, achtte elk ernstig literator het zijn plicht er alleen maar op af te geven ^3. Bredero was zich daar stellig niet van bewust; hij spreekt van zijn bron alleen als "een fabuleus versiert boeck" en de Palmerijn was hem daartoe zo goed als ieder ander. Van zijn tijdgenoten was er slechts één die zijn stof in hetzelfde genre zocht, t.w. Starter, wiens Daraide (vertoond in 1618 en 1621) aan een Amadisroman ontleend was; later in de 17de eeuw volgden nog enkele anderen ^4. Tot het repertoire van een troep Engelse komedianten die in 1610 in Duitsland optrad, behoorde ook een Amadis '; het is mogelijk dat die ook in Holland vertoond is.

De stof die Bredero dramatiseerde, vond hij in het 10Sde hoofdstuk van de roman van Palmerijn. Dit hoofdstuk is een verhaal in een verhaal en het begint met een voorval dat tegen het eind van de geschiedenis van Rodderik plaats had, t.w. zijn gevecht met de Moren, die eerst door Alphonsus verdreven waren, maar nu versterkt terugkomen om Elisabeth weer in hun macht te krijgen. Als zij Palmerijn met zijn vijf gezellen zien aanstormen, nemen zij de vlucht, waarop Rodderik zijn ontzetters dankt voor hun "vermeynde weldaden", waarna hij voortgaat: "vermeynde seg ick soo veele my aengaet, om dat ghy luyden my vrientschap meynt bewesen te hebben, maer ick sweer u dat ghy my in plaetse van dien (doch onwetent) een groote vyantschap bewesen hebt". Hij verklaart dit dan door te zeggen dat hij eigenlijk de dood zocht, en "dat ghy my verlost hebt uyt de handen van de ghene tegens de welcke ick met eeren hoopte te

1 Drama en Tooneell, 359.

2 Zie W.N.T. i.v.

3 Vgl. Hallam, Lit. of Europe 1, 349 (ed. Par. 1839); Bouterwek 3, 304.

4 J. A. van Praag, La Comedia espagnole aux Pays-Bas, 34.

5 Merker u. StammIer, Real/ex.¹ I, 275 a.

eyndigen mijn leven, het welck ick verseeckert ben niemande van u luyden langer te sullen begeeren, indien hy in mijnen staet stonde". Daarop neemt de auteur het woord om de lezer "eerst te verclaren wie desen Ridder was";

hij verhaalt dan hoe aan het hof van koning Ferdinand en koningin Isabella van Spanje twee "brave en valiante Ridders" vertoefden, van gelijke leeftijd en met elkaar bevriend "als Pilades ende Orestes"; hoe zij aan het hof begol1l1en

"de Jonckvrouwen te cortiseeren" en ongelukkigerwijs verliefd werden op een zelfde jonkvrouw, Elisabeth, die de liefde van Rodderik beantwoordde, maar Alphonsus haatte, "twelck dede breecken haere eerste vrientschap", al gebeurde dat niet dadelijk, "om dat een yeghelijck van Haer luyden docht dat de Minne van zijn Cammeraet lichtelijck passeeren, ende de vrientschap plaetse maecken soude, niet considererende dat dese rasernie furieux maeckt de alderwijste".

Dit exposé, dat in de roman niet meer dan anderhalve bladzijde beslaat, is door Bredero zodanig uitgewerkt dat het ruim de helft van het eerste bedrijf vult. De paar woorden in zijn bron "nemende gemeenlick haere tijtcortinghe inde oeffeninghe der wapenen, inde berijdinghe der peerden, ende inde Jacht van het wilt ghedierte" hebben hem geïnspireerd tot de realistische schildering van jacht- en krijgstaferelen in Alphonsus' eerste optreden, die haar pendant vindt in de jeugdherinneringen die Rodderik in vs. 110-124 ophaalt. Daartussenin valt de verheerlijking van de vriendschap, waarin opvalt hoe zowel door Rodderik als door Alphonsus van deze vriendschap in termen van liefde gesproken wordt.

Alphonsus kan in Rodderik geen ernstige medemil1l1aar zien, want:

Soo haast ick hem vertel, hoe ick in Minne blake,

Sal hy afstaan uyt Liefd', om mijn Min plaats te maken. (vs. 69-70) Rodderik excuseert zijn twijfel aan Alphonsus' "jOllSt" met:

De grootste Liefde heeft de grootste arrigh-waen (vs. 84) waarop Alphonsus verzekert "Mijn Liefd' sal altoos Liefde blyven" en uitbarst in een volledig loflied op de liefde als "de Fonteyn van Broederlijcke Minne".

Hiermee is het eigenlijke thema van het stuk duidelijk aangegeven: het conflict tussen "de liefde die vriendschap heet" en de alleen als eigenbelang te verwezen- lijken liefde van de man voor een vrouw. Daarbij is Alphonsus de idealist, die gelooft dat de eerste liefde altijd sterker zal zijn en daarnaar ook handelt, hoe zeer hij ook door innerlijke strijd verscheurd wordt, en Rodderik meer de wereldse mens, die zich verlustigt in zijn "triumphante Min", de "Heerschap van mijn sil1l1en" (vs. 285). Van die min getuigt Elisabeth in haar lange monoloog, vs.

185-276, geheel van Bredero'seigen vinding, waarin hij zijn lyrische inspiratie

laat spreken. Toevallig is Rodderik ongezien getuige van Elisabeths liefdesuiting : hij weet dus dat zij hem verkiest (vs. 282). Voor Elisabeth ligt het conflict in

"De sorghe voor mijn eer, die voor de schande vreest" en "de Min, die in mijn gheest, Soo vinnigh brandt en blaackt op Rod' rick d' uytverkoren". Alvorens nader in te gaan op de betekenis van deze motieven in Bredero's stuk en de achter- grond daarvan, zullen wij nu eerst de verdere opbouw bespreken.

Na de inleidende scènes, waarin een exposé gegeven wordt van de dramatische situatie en de achtergrond daarvan, volgt het eerste komische intermezzo van Nieuwen Haan met Griet Smeers; er zijn er slechts twee in dit stuk, het eerste van ongeveer 150, het tweede van nog geen 50 verzen; daartussenin treedt Nieuwen Haan nog twee keer op in dialoog met zijn meester Alphonsus (vs.

1577-1622 en 1705-1726), en neemt dan dus deel aan de handeling van het stuk zelf.

Kalff heeft gezegd ¹ dat men komisch intermezzo liever door kluchtig tussenspel moest vervangen, omdat de eerste term zou suggereren "dat wij met den naam ook de zaak van vreemden hebben overgenomen", waarvoor "volstrekt geen grond" bestaat, immers: "Het kluchtig tusschenspel was in ons volksdrama aan- wezig, lang voordat Breero en anderen er eene plaats aan gaven in hunne tooneel- stukken. In de middeleeuwsche heiligen- en mirakelspelen, in de spelen van Sinne werd de ernst van godsdienst en didactiek altijd afgewisseld door kluchtige tusschenbedrijven". Hij ziet hierbij echter twee dingen over het hoofd. In de eerste plaats dat deze "kluchtige tusschenbedrijven" geen bijzondere eigenaardig- heid van het Nederlands drama zijn, maar in de hele Europese toneeltraditie vanouds voorkomen en dus geen specifiek Nederlandse benaming verdienen;

anderzijds en vooral echter dat het tussenspel zoals wij het in R. ende A. aantreffen een zeer bepaald karakter vertoont dat wel degelijk aan ontlening uit den vreemde doet denken. De rol van Nieuwen-Haan immers is volkomen die van de Gracioso, zoals die in het Spaanse drama door Lope de Vega gecreëerd is. Nieuwen-Haan is de dienaar van Alphonsus en heeft zijn eigen liefdesaffaire, die een parodie is van de hoogdravende sentimenten der hoofdpersonen. Ticknor zegt in zijn be- kende History ~f Spanish Literature ² aangaande Lope de Vega: "Another element which he established in the Spanish Drama was the comic underplot. Nearly all his plays ... have it; sometimes in a pastoral forme, but generaIly as a simple ad- mixture of farce. The characters contained in this portion of each of his drarnas are as much standing masks as those in the graver portion, and were perfectly weIl known under the name of the graciosos and graciosas, or droIls .... In most

1 Inleiding tot de Werken van Bredero, 16.

2 Il, 264 (ed. van 1863).

t:ases they constitute a parody on the dialogue and adventures of the hero and heroine, as Sancho is partly a parody of Don Quixote, and in most cases they are the servants of the respective parties ; - the men being good-humored cowards and gluttons, the wo men mischievous and coquettish, and both full of wit, malice, and an affected simplicity". Van gelijke strekking is ook de karakteristiek van Marc Monnier 1: ,,11 représentait toutes sortes de vices vulgaires opposés aux vertus de la chevalerie ... : il parodiait les aventures du gentilhomme et les rendait ridicules en les répétant dans un monde inférieur, prosaïque et rivial".

Hiermee zijn de figuren van Nieuwen-Haan en Griet Smeers en hun rollen in de Rodd' riek ende Alphonsus zo volkomen getypeerd enerzijds, terwijl anderzijds soortgelijke komische figuren vóór Bredero onbekend zijn, dat men wel moet aannemen dat Lope de Vega hierin zijn voorbeeld is geweest, hetzij direct of indirect ^2. Hoe en wanneer hij dat voorbeeld heeft leren kennen, is niet bekend, maar er is in Bredero's leven en zijn ontwikkelingsgang nog zo veel onbekend dat er stellig ruimte voor deze gang van zaken bestaat. Bij Lope de Vega komt de gracioso het eerst voor in zijn Franeesilla, die van vóór 1602 dateert 3. Het afwij- kende van zijn rol vergeleken met die van de sinnekens in het rederijkersdrama, die Ten Brink en Kalff als Bredero's voorbeelden in zijn komische tussenspelen beschouwen, ligt o.i. hierin dat de sinnekens wel satirische commentaar op de handeling van de hoofdpersonen leveren, maar geen eigen actie buiten die handeling hebben, terwijl de gracioso optreedt als drager van hetgeen Ticknor zo treffend de "comic underplot" noemt. Ook de naam Nieuwen-Haan zelf in Rodd' riek ende Alphonsus wijst op de gracioso als voorbeeld; deze betekent immers zo veel als 'nieuwmodische pronker, fat'. In Criane hebben de tussenspelen de pastorale vorm, die ook bij Lope de Vega voorkomt. Hoe duidelijk parodistisch het hele optreden van Nieuwen-Haan en Griet Smeers in R. ende A. is, werd reeds door Overdiep uitvoerig aangetoond ^4. In zijn prachtige analyse van het stuk zegt deze: "De tegenstelling en tegelijk het parallelisme van de komisch- realistische deelen en het treurspel in hoofsche sfeer, bewerken een humor van bijzonder gehalte: een vorm van realisme gegrond op de schrijnende tegenstelling èn verzoening van ideaal en werkelijkheid .... Door dezen humor, door deze menging en synthese van tegendeelen, ondergaat het "sinnespel" ten slotte een vernieuwing van belang; uit het rederijkersspel heeft Bredero een dramatischen vorm van realisme geschapen, op het thema: "zoo is de wereld, die door de min

1 Les Aieux de Figaro (1868) 115.

2 W. de Clercq wijst hier ook reeds op in zijn Verhandeling ^{2 ,} 119.

3 Ticknor, a.w. 265.

4 GLN IV, 286-287 en 292.

de ziel te gronde richt en den mensch tot het besef dwingt van de vergankelijk- heid" ", en hij concludeert "dat Bredero in zijn eerste drama een eigen gemengd genre heeft geschapen".

Na het eerste komische intermezzo volgt de lange dialoog (vs. 531-644) tussen Rodderik en Alphonsus, waarin het conflict om de gemeenschappelijke beminde tot uiting komt. Ook de roman geeft hier een uitvoerige samenspraak (blz.

155 d -156 c) en Bredero heeft die vrijwel op de voet gevolgd, tot in de beeld- spraak toe. De vriendschap is nu definitief voorbij (vs. 642).

Het eerste bedrijf eindigt dan, en ook het tweede tot vierde doen dit, met een strofisch gedeelte dat aangeduid wordt als "Chooren" of "Choren"; in het vijfde bedrijf is dit vervangen door "Slot-redenen". Al spreekt de lijst van Personen over 2 Chooren, de term in het spel zelf maakt de indruk van een enkelvoud;

misschien bedoelde Bredero twee koorgedeelten die van rechts en links opkwamen, maar elke aanduiding van een wisselzang ontbreekt. Het gebruik van het woord, dat op zichzelf merkwaardig is als een der oudste bewijsplaatsen in het Nederlands van koor voor rei van een treurspel (het W.N.T. geeft geen enkel ander oud citaat), kan hij ontleend hebben aan Hooft, die in zijn Achilles en Polyxena als eerste in Nederland een koor aanbracht en die dezelfde spelling bezigt; hij geeft duidelijk aan dat de rei daar als wisselzang bedoeld is. Het stuk van Hooft is pas in 1614 gedrukt, maar veel eerder opgevoerd 1, zodat Bredero het gekend kan hebben toen hij zijn R. ende A. schree( Een min of meer moraliserend slot van de bedrijven van een ernstig toneelstuk vindt men onder andere benamingen of zonder naam al veel eerder: Coornhert sluit in zijn Abrahams Uytgang elk bedrijf af met een

"Stemme" op een psalmtekst, die de functie van een koor heeft, en in Kolms treurspelen treden sinnekens in die rol op. Over de betekenis van het koor bij Bredero zullen wij nog spreken als de diepere bedoeling van het hele stuk behan- deld wordt.

Het tweede bedrijf begint met de aanbieding aan Elisabeth van een door Rodderik geschreven brief, in "de rijcke Konings salen" door een pas in diens dienst getreden en aan het hof dus nog onbekende page; Elisabeth leest de brief binnensmonds en toont zich verontwaardigd om wat zij als een aantasting van haar eer moet beschouwen. Rodderik troost haar quasi als buitenstaander, bereid

"om hem te dooden die haar eere wouw vermind' ren", maar zij maakt zich met korte woorden van hem af en vertrekt om ongezien de brief te kunnen overlezen, en zij doet dit dan overluid. In de roman worden eerst de verzen geciteerd die Rodderik haar schreef; daarna volgt haar beklag en tenslotte Rodderiks antwoord

1 Worp, Amst. Schouwb. 17; D'Angremond, Hoofts Achi/les en Polyxena 17.

daarop, die Bredero in vrijwel dezelfde bewoordingen heeft overgenomen; de inhoud van de verzen is echter heel anders. Onmiddellijk na het lezen van Rodde- riks brief komt Nieuwen-Haan een brief van Alphonsus aanbieden, die zij direct luidop leest en daarna verscheurt; de inhoud is bij Bredero geheel gelijk aan die in de roman.

De laatste scène in het korte tweede bedrijf is het eerste optreden van koning Ferdinand: hij maakt aan zijn ridders bekend dat de Moren het land zijn binnen- gevallen en roept hen op tot de strijd. Deze hele monoloog van 46 verzen is van Bredero's vinding; de roman heeft hier slechts één zin. Overdiep 1 heeft er op ge- wezen dat deze koning een stereotiepe figuur is; hij "onderscheidt zich van de hoofdpersonen door zijn matigend en verzoenend optreden, zijn evenwichtig- heid, die hem tot een waarlijk verheven figuur stempelt, in wiens woorden geen lyriek en ook geen brallend pathos weergalmt". Het ietwat hiëratische van deze figuur komt ook tot uiting in de versificatie: hij spreekt nI. niet in versregels met gepaard rijm, maar in sonnetten.

Tussen het tweede en het derde bedrijf valt de veldtocht tegen de Moren, waarover in de roman en in het stuk niet uitgeweid wordt; Bredero laat in de eerste scène van dit bedrijf de koning terugzien op de goede afloop, en de feestvreugde organiseren, waarbij hem Rodderiks verstoordheid opvalt. Deze verhaalt dan van het onrecht dat hem is aangedaan doordat twee edellieden hem een gevangene ontfutseld hebben voor wie hij een hoge losprijs had willen be- dingen; zij worden ter verantwoording geroepen en er ontstaat een formele kijf partij ; aan het slot daarvan werpt Rodderik hun de handschoen toe en geeft de koning toestemming tot een tweegevecht. De uitwerking van deze scène is geheel van Bredero; in de roman worden de edellieden niet bij name genoemd en de feiten slechts kort vermeld. Met enkele woorden wordt daar ook slechts ge- sproken over Elisabeths gemoedsstemming, hoe zij wordt "gequelt nu met hope ende dan met vreese" . In de tweede scène heeft Bredero dit zeer sterk uitgewerkt in de lyrische passage beginnende met ,,0 lichten brandt van Minne!" (vs. 1183- 1292), gevolgd door haar besluit alle geveinsdheid te laten varen en Rodderik voortaan "met onvervalste jonst hertgrondigh (te) beminnen". De roman laat haar Rodderik ook toezeggen "alle de faveuren ende gunsten die haer de eere soude consenteren"; Bredero heeft dit niet overgenomen, maar deze toezegging pas ná het gevecht geplaatst, wat compositorisch een verbetering is. Zeer ver- schillend is ook zijn behandeling van het tweegevecht: hij geeft als inleiding daartoe alleen het schampere geschimp van Haalna en Almijn, en Rodderiks

1 GLN IV, 288.

gebed (in rondeelvorm, zoals in het zinnespel vanouds op cruciale momenten) en daarna de afloop; het gevecht zelf wordt zonder commentaar vertoond. In de roman daarentegen wordt het uitvoerig behandeld, te beginnen met "alle de heerlijcke ceremonien diemen tot alsulcke strijden van soo hooghe Personagien ghewoonlijck is te ordineren" en vervolgens over drie volle kolommen al de wisselingen van de strijd en het ingrijpen van een onbekende ridder in verguld harnas, totdat Rodderiks tegenstanders genade vragen (bI. 158 d -159 c). Op het toneel zal het een kort duel zijn geweest, totdat na de interventie van Alphonsus Haalna en Almijn - ook in rondeelvorm! - om genade smeken. Bredero laat daar dan een monoloog van Alphonsus op volgen, waarin deze zijn innerlijke tweestrijd uiteenzet, of hij er wel goed aan heeft gedaan zo zijn vroegere vriend te redden: "want waar Rodd'rick vergaan; my waar zijn Lief ghebleven". Hierna volgt dan het koor van dit bedrijf, waarin na enige bespiegelende strofen verteld wordt dat de onbekende ridder die de strijd beslist heeft, Alphonsus was en hoe zeer "de Lieven" nu "beteutert en verschrikt" zijn

Nu sy haer sien soo seer verbonden, Met al haar goed; ja lijf en ziel Aan hem, die elck soo Vyand hiel.

Aan het begin van het vierde bedrijf wordt in drie opeenvolgende monologen de gemoedsstemming geschetst van de hoofdpersonen na Alphonsus' ingrijpen:

dankbaarheid na aanvankelijke verwarring bij de gewonde Rodderik; zorg om de beminde, maar tevens om haar eer bij Elisabeth en zich gehinderd voelen door de verplichting die zij nu heeft jegens Alphonsus, "die 'k gheenerwijs magh luchten"; wanhoop om zijn "verachten dienst" bij Alphonsus, die, nu zijn liefde onbeantwoord blijft, het besluit neemt van het hof weg te gaan. In de roman is hiervan ook in het kort iets aangeduid; Alphonsus' stemming jegens Elisabeth echter wordt uitgedrukt in een langademig afscheidsvers, dat Bredero niet heeft overgenomen: hij volstaat met haar een brief te laten brengen door Nieuwen- Haan, die opdracht krijgt natuurgetrouw te klagen: "Siet datje mijn verdriet op 't nauwste wel na bootst", hetgeen tot een kleine komische scène leidt, later hervat als Nieuwen-Haan onverrichter zake terugkomt. Daartussenin valt een merk- waardig intermezzo met de figuur van Geraldus, een door Bredero geïntroduceerd personage dat in de roman als zodanig niet voorkomt; daar wordt veel later terloops alleen nog een "Cammeraet" van Alphonsus genoemd, die hem bijstaat in zijn bestrijding van de Moren. Het is niet onmogelijk dat Geraldus hier als een projectie van Bredero zelf optreedt; de verwantschap van de namen wijst erop, en ook het begin van de monoloog schijnt dit duidelijk te willen maken:

Die al sijn lusten hier ter wereldt graagh na speurt, Verquanselt al sijn doen int gheen hy na betreurt.

Het is mijn zelfs ghebeurt: lek hebt gheleert, versocht

Int geylste van mijn jeucht, lichthartigh onbedocht. (vs. 1623-1626) Mag al in het vriendschapsconflict Rodderik-Alphonsus iets zijn weerspiegeld van een persoonlijke ervaring van Bredero, veel dieper ligt het levensconflict, dat hij Geraldus laat formuleren: de gebondenheid aan een wispelturige vrouw door een hopeloze liefde, waarvan hij al de hopeloosheid en onwaardigheid inziet, maar die hij toch niet op kan geven:

lek waar wel geck, dat ick om een soo dollen Vrouw Mijn jonghe leven soet in treuren eynden souw.

Keert weer, Geraldus keert na u Heer Vaders Huys. (vs. 1669-1671) Er zijn er meer, en schoner; probeer het bij een ander, "wat schaat versocht?"

maar "Helaes 'tis alom niet! hoe zeer ghy 't my aanprijst ... Versochtheyt doet mijn suchten".

Na Alphonsus' vertrek volgt een dialoog tussen Rodderik en Elisabeth, waarin hij haar meedeelt dat hij wil "gaan trecken na mijn Vrunt", wat Elisabeth opvat als een geringschatting van haar liefde. Hij moet kiezen of delen: ,,'k stel u de keur, verkiest

I

Wie dat ghy liever, of Alphons, of my verliest", en Rodderik geeft toe: "U Liefde doot mijn Lief". Dan verklaart ook Elisabeth hem openlijk haar liefde: "lek heb u Rod'rick lief met ongheveynsde Min" en zij geeft hem (merkwaardigerwijs) een "gulde Braselet". Rodderik stelt haar verheugd voor, naar haar "Heer Vaders woningh" te gaan om diens toestemming tot het huwelijk te vragen, na verkregen verlof van de koning. Tussen deze scène en de audiëntie bij de koning valt het tweede komische intermezzo van Nieuwen-Haan en Griet Smeers, waarin hij haar zijn liefde verklaart en op staande voet met haar "ien half uurtje uyt ongs klieren" wil gaan, wat zij weigert, waarop hij kwaad weg- loopt met de woorden: "ick wil niet by jouw slapen;

1

As me jouw pap biedt, versta gy dat wel, soo selje gapen". Hier wordt volkomen de bedoeling van deze parodistische tegenhandeling uitgedrukt: als een man zijn ware liefde voor een vrouw zo duidelijk laat blijken, en zij in haar hart die liefde beantwoordt, dan moet zij zich niet aanstellen en achter fatsoensopvattingen verschuilen, maar eerlijk voor haar gevoelens uitkomen. Stellig was het ook een kant van Bredero's eigen persoonlijkheid, de volksjongen in hem die hier sprak, en die al dat hoog- dravende gedoe van jonkers en edelvrouwen maar malligheid vond, hoezeer anderzijds dat hogere hem fascineerde.

De laatste scène van dit vierde bedrijf vertoont de afscheidsaudiëntie van Rodderik en Elisabeth bij de koning; deze wordt onderbroken door een bode die verhaalt van Alphonsus' strijd tegen de Moren, zijn gevangenneming en zijn eed dat hij bij hen zal blijven (vs. 1973). De koning wil hem niet missen en op Rodde- riks aanbod zijn "Capiteyn, daar'k veel voor heb ontseyt" tegen Alphonsus in te wisselen, draagt hij de bode op dit aan Alphonsus als een bevel over te brengen.

Merkwaardig in deze scène is het bodenbericht, stellig het oudste voorbeeld in het Nederlandse treurspel van deze klassieke theaterkunstgreep, zoals die later door Vondel en in het Franse drama door Racine zo vaak is toegepast.

Het rijkst aan handeling is het vijfde bedrijf, dat bijna 500 verzen telt. De gebeur- tenissen die hier aan de orde komen, beslaan dan ook in de roman bijna de helft van het verhaal (bI. 161 c-166b). Eerst wordt in een korte scène "den Indiaanschen Orondatus" ten tonele gevoerd, die met vijf makkers de doortrekkende reizigers bespiedt. In de roman wordt geen hoofdman genoemd, maar alleen gesproken van "ses moorsche Ridderen". De roverhoofdman Orondatus spreekt overigens onvervalst Amsterdams, zoals de personen van het komische intermezzo; waar Bredero zijn naam opgeduikeld heeft, is mij niet gebleken.

De korte vermelding in de roman dat Elisabeth op het heetst van de dag wat koelte en verpozing zoekt in een bosschage, heeft Bredero weer aanleiding ge- geven tot een vrij lang lyrisch tafereel, waarvan het tweede gedeelte een zuivere pastorale is. De overval door de Moren daarentegen wordt uitgebeeld in een korte, zeer snelle scène, en onmiddellijk daarbij aansluitend volgt dan de bevrijding door Alphonsus en Geraldus: "Hier gheschiedt het ghevecht, drie doodt, de rest vlucht". In de roman is deze gevechtsscène weer met kennelijk welbehagen uitvoerig, met haar heen-en-weergolving beschreven. Dat Alphonsus hierbij gewond wordt, blijkt uit het stuk niet; het staat echter wel in de "Inhoudt".

Elisabeth is over haar verlossing nauwelijks verheugd, daar zij vreest dat Alphonsus zich nu zal willen wreken over haar afwijzing van zijn liefde of haar in haar eer zal willen aantasten. Hier stemt het stuk geheel met de roman overeen, ook in de nu volgende langademige en hoogdravende ontboezemingen van Alphonsus en Elisabeth, waarin de eerste haar vraagt hem met hetzelfde zwaard waarmee hij haar bevrijd heeft, te willen doden, daar hij zonder haar niet leven kan, en zij betuigt dat zij veeleer reden heeft om naar de dood te haken, daar zij nu voor eeuwig aan hem verplicht is en toch zijn daad niet belonen kan zoals hij zou wensen: zij heeft Rodderik haar liefde toegezegd en "sturf so lief, als hem die wed'rom te ontrecken". Juist als Alphonsus zich nu bij de staat van zaken wil neerleggen, "op hoop van beter te verwachten", komt Rodderik aanstormen;

deze denkt dat het nog de Moren zijn die hij bij Elisabeth ziet, en doorsteekt Alphonsus.

In deze scène voltrekt zich de eigenlijke tragische wending: de vroegere vriend, die eerst Rodderik zelf gered had in het tweegevecht, en nu Elisabeth voor hem heeft bevrijd uit handen van de Moren, wordt door deze zelfde Rodderik onherkend gedood. Maar als dramatisch hoogtepunt schiet dit toneel tekort omdat er geen opzet is, geen schuld, enkel een toevallige vergissing. Ook in de roman wordt Rodderiks vergissing op geen enkele manier aannemelijk gemaakt; Bredero heeft verzuimd hier iets recht te zetten en bovendien de reacties van de beide hoofdpersonen even absurd gemaakt als in zijn voorbeeld: zij gaan zich te buiten aan hoogdravende redenaties, waarin Alphonsus, die dodelijk gewond neerligt, de alsnog onherkende Rodderik vraagt er nu maar een eind aan te maken, daar hij toch niet langer leven wil, en Rodderik, die al dadelijk zijn slachtoffer als "Alphonso" aanspreekt, maar zich pas twintig verzen verder bekend maakt, zich uitput in betuigingen van zijn onwaardigheid, nu hij heeft "ghedoodt de gheen waar door ick levend' ben". Hij biedt Alphonsus zijn zwaard aan om hem te doorsteken, en verklaart dit anders zelf op zijn graf te zullen doen. Alphon- sus kan nog juist weldenkend opmerken "dats een vervloeckte saack

I

Teghen sijn eyghen Lijf te bruycken eyghen handen" en sterft daarna.

In de roman houdt Alphonsus hier nog een zeer lange afscheidsrede, waarin hij het verloop van de gebeurtenissen ophaalt, Rodderik verzoekt ter wille van Elisabeth te blijven leven, hem veel geluk met haar toewenst, en hem ten slotte verzoekt voor zijn begrafenis te zorgen. Dit heeft Bredero althans bekort. Bij hem raakt Rodderik nu pas buiten zich zelf: hij begint te razen, wil eerst zijn gezellen en dan zichzelf doorsteken, maar wordt overmand. Elisabeth en Geraldus brengen hem tot berusting; daarna geeft hij aanwijzingen voor Alphonsus' uit- vaart. De roman laat hem nog het dode lichaam in zijn armen nemen en over twee volle kolommen "de leste claechelijcke rouwwoorden" spreken. Bij Bredero eindigt het stuk met de aankomst van Rodderik en Elisabeth voor haar "Heer Vaders slot"; de laatste regels van de roman, waarin verhaald wordt dat "de reste van Rodericx leven miserabel en vol droefheyds" was, heeft hij alleen in de

"Inhoudt van' t Treur-spel" samengevat in de zinsnede "Sluytelijck, sy trouwen, maar leven niet langh t'samen".

11

Na deze korte beschrijving van inhoud en bouw van het stuk zal het nu nader moeten worden bekeken om het te situeren in de toneel geschiedenis in het alge- meen en die van Nederland in het bijzonder, en om de diepere bedoeling ervan

te verstaan. Dat deze laatste aanwezig is, zou een onbevangen en aandachtige lezing op zich zelf reeds voldoende duidelijk maken, ook al had Bredero zelf het niet uitdrukkelijk gezegd.

In het jaar dat Bredero zijn stuk ontwierp, schreef Shakespeare zijn Tempest, een laatste hoogtepunt in zijn oeuvre. Lope de Vega had toen reeds het grootste deel van zijn loopbaan achter zich. In Frankrijk was met Robert Garnier (t 1590) het eerste stadium van het nieuw-klassieke treurspel afgesloten. Bredero treedt op in een der meest bewogen perioden der hele toneelgeschiedenis, een periode waarin alle vormen van het nieuwere drama beproefd worden, maar geen zich nog geheel gevestigd heeft en waarin het enige vaste nog het oude is, in Nederland dus het zinnespel, dat in zijn levensjaren een nog geregeld beoefend genre is:

Kolm schreef zinnespelen voor de wedstrijden te Leiden in 1613 en te Ketel in 1615, A. de Koning voor die in Vlaardingen in 1617, waaraan ook de Egelantier, Bredero's kamer, met een zinnespel deelnam; de Haarlemse kamer "Trou moet blycken" liet omstreeks 1600 haar hele repertoire opnieuw afschrijven en dit bestond, voor zover het geen esbattementen of kluchten waren, uitsluitend uit zinnespelen. Coster noemt zijn Spel vande Rijcke-man (1615) uitdrukkelijk een

"Spel van sinnen", maar zijn overige ernstige drama's treurspelen, en vrijwel al zijn belangrijkste tijdgenoten, zoals de zoëven genoemde en Hooft, Vondel, Rodenburg enz. schreven en experimenteerden met tragedies. Een van de eersten was Jacob Duym, in wiens treurspelen nog zinnekens optreden, terwijl figuren als "Valsch Yypocrisie" en "Oproerighe Ghemeent" bij Kolm hun afkomst even- min verloochenen als "Gheweldt", "Bedroch", "Eendracht" enz. in Hoofts Geeraerdt van Velsen. Worp schrijft dat het treurspel in deze tijd in de plaats treedt van het zinnespel, maar "het was geen nieuwe rol, die het treurspel op zich nam, het bewoog zich voort in dezelfde lijn als het ernstige drama der 16de eeuw" ^1. Dit echter is te sterk uitgedrukt. Al kunnen deze dichters zich nog maar moeilijk los-

maken van het zo diep gewortelde zinnespel, zij hebben toch het gevoel iets nieuws te doen. Zelfs Duym doet dit duidelijk in de opdracht van zijn Spiegelboeck (1600): "VVy hebben onder onse voorouders veel fraye ende constighe Dicht- stelders ghehadt, vvaer af dat d'een Vergilium, de ander Terentium, de derde Plau- tum, ofte sommighe andere hebben uyt den Latijn overgheset, ende eenighe onder haer, hebben veel oude Poësien te samen gheraept, ende een constich ende vvel ghevonden vverck voorts ghebracht, doch in desen hebben sy den meestendeel on- der haer ghemist, dat sy haer eyghen Nederduytsche spraeck onteert ende veracht hebben mits het ontleenen van allerley Latijnsche ende uytheemsche vvoorden,

1 Drama en Tooneel i, 258.

ende vele onder haerlieden hebben cleyne acht genomen op de mate ofte veelheyt der Syllaben, makende hare regulen dan van thien, dan tvvaelf, ende dan vijfthien Syllaben lanck, al naer dat haer voor coemt, daer ons nochtans de Fransche Dicht- stelders eenen bequameren ende constigheren vvech zijn vvijsende, maken ende stellen alleen haer veirssen (soo sy die noemen) altijt op een maet, het zy van tvvaelf ofte van derthien Syllaben, oft (soo sy die noemen) masculine ende feminine, dat is van tvvaelf ende derthien overhandt, maeckende altijt op de seste Syllabe een cesure, dat is een af snijdinghe, oft op de vierde ofte vijfde, naer den eysch vant vverck, het vvelck ick hier in mijn Spieghelboeck so seer hebbe ghesocht naer te volghen alst moghelijck is ghevveest, ende hebbe gantsch nieuvve (doch over lang gheschiede) Spieghels voort ghebracht, op dat ghelijck onse voorouders de Latijnsche Tragedien ende Comedien in onse moederlijcke spraeck hebben overgheset, de Latijnsche oock eenighe stoffe moghen hebben om uyt onse Nederduytsche tale ooc eenighe derghelijcken over te setten, ende die te verande- ren ende verbeteren naer haren sin, ghelijck ick den lesten Spieghel mijns boecx daerom oock uyt den Latijne hebbe overgheset, eensdeels om te toonen datmen sulck een svvaer stuck can in onse Nederduytsche sprake ghevoechlijck afbeelden, ende eensdeels om daer in te veranderen, het ghene my goet heeft ghedocht, de Latijnsche daer met den voet ghevende, datse dese mijn vijf Spieghels oock vvel moghen veranderen, ende naer haren sin stellen".

Maar bij Duym blijft dit nieuwe zuiver uiterlijk. Het beginsel van het vers met getelde lettergrepen heeft hij netjes toegepast en nergens elders heeft Bredero het in zijn tijd zo duidelijk geformuleerd kunnen vinden 1; men mag zeker wel aannemen dat hij Duym gekend heeft. Voor de bouw van zijn treurspel kon hij bij Duym echter weinig leren. De spelen van diens eerste bundel, het Spiegel- boeck, verschillen van de oude zinnespelen in vrijwel niets dan de indeling in bedrijven en scènes (hier "geschiedenissen" en "uytcoemsten" genoemd); de zinnekens spelen er nog hun volle rol in, inclusief de aanroep om te voorschijn te komen in de openingsscène en de betiteling als "neef"; koren komen er niet in voor, wel "sluyt-" of "besluytredenen" in "regel-dicht" of "refereyndicht".

Op de titelbladen van het derde en het vijfde stuk worden deze aangeduid als

"gestelt in de maniere van een Tragedie, dat is van heerlijcke menschen, wiens bedrijf int beginsel blijde, doch opt lest droevich is". Dit is zeker ook Bredero's uiterlijke opvatting van het treurspel geweest; op het eind van de "Inhoudt van 't Treur-spel van Rodderick en Alphonsus" heet het immers: "Dit leste (Rodde- riks razernij nl.) maackt het hele Treur-spel volkomen droevigh", wat misschien

1 Wat de Twe-spraack erover zegt (ed. Caron 36) is rijkelijk vaag.

een directe ontlening aan Duym is. In diens tweede bundel, het Ghedenck-boeck, noemt hij het tweede en het vierde stuk, de moord op prins Willem en de belege- ring van Antwerpen, "Tragedische wijse in Dichte ghestelt". De belegering van Antwerpen is nog een vrijwel ongerept zinnespel, met uitdrukkelijk als "Sinne- kens" aangeduide personages. De moord op de prins toont daarentegen een moderner opvatting; er komen wel allegorische personen in voor, maar hun optreden doet soms meer denken aan de beurtzang van een koor dan aan de oude sinnekenstonelen. Echte koren zijn het echter niet; aan het slot staat weer een

"Besluyt-reden des Dichtstelders" . In het eerste stuk, genaamd "Een Nassavsche Persevs ... , ofte de Nederlantsche Maeght", dat een Tragi-comedie heet, komen

volkstoneel~es voor (soldaten, een hopman en een boer) die niet uit de oude sinnekenstaferelen zijn af te leiden, zoals Van Es terecht opmerkt, maar eer met sommige tafelspelen verbonden kunnen worden. Ook hierin kan Bredero een voorbeeld gevonden hebben.

Mag men met betrekking tot Duym aannemen dat Bredero hem gekend heeft, zeker is dat het geval met betrekking tot Kolm, voor wiens Batta~fSehe

Vrienden-Spieghel hij immers twee lofdichten schreef ^1. Hij zal dat zeker mede gedaan hebben om de verwantschap van het thema met dat van zijn Rodd' riek, immers: "Hier strijt Vrients plicht, en der Vrouwen lieffde te samen", volgens de "Inhout des Spels". Maar Kolms stuk is later geschreven (de opdracht is ge- dateerd 1 Mey 1615; de schr. spreekt erin van "dit mijn gheringh bevvarp, deur leer-giers ijver aengedronghen en Speel-wijs verthoont") en de innerlijke ver- wantschap is gering: Kolms "Trage-Comedie" is een louter intrige-stuk, terwijl Bredero wel wat meer te bieden had.

Ook van Abraham de Koning weten wij dat Bredero zijn stukken gekend heeft: voor diens Iephtha, waarvan de opdracht gedateerd is 20 Maart 1615, schreefhij een "Eer-dicht" ^2, terwijl omgekeerd De Koning een lofsonnet schreef voor Bredero's Lveelle (1616); zijn Aehab is pas in 1618 gedrukt, maar al in 1610 geschreven en waarschijnlijk in 1612 opgevoerd ³ voor de Brabantsche kamer.

Al deze drie bijbelse stukken noemt De Koning treurspelen. Zij hebben een vrij ingewikkelde indeling met "handelingen" en "uytcomsten", waartussen "ver- schooningen" staan en "Chooren", niet aan het eind van de bedrijven, maar tussen de scènes. Er zijn maar drie of vier bedrijven. De allegorische personen nemen een zeer belangrijke plaats in, ten dele uitdrukkelijk aangewezen als

"Sinnen". Ondanks de verzen met getelde lettergrepen en de namen der onder-

1 Opgenomen in de Bredero-uitgave van Ten Brink, Moltzer C.S., dl. m, 586-587.

2 Idem lil, 585.

3 Dit mag men opmaken uit de datering aan het eind van het stuk.

delen staan deze stukken nog zeer dicht bij de vroegere bijbelse zinnespelen. De volkstonelen, nauwelijks komisch te noemen, nemen een zeer bescheiden plaats in en alleen de in enkele scènes optredende boeren in Achab en Simson spreken (Hollands) dialect. Opmerkelijk is dat het koor in Iephtha aangeduid wordt met de meervoudsvorm "Chooren", zowel in de lijst van personages als in het opschrift bij zijn optreden, terwijl, net als bij Bredero, uit niets blijkt dat dit koor meer- voudig is. In Achab komt geen koor voor; in Simson vindt men de aanduiding

"Chooren, eerste Rey", "Chooren, Il. Reye" (naar de volgorde, niet als beurt- zang), daarna alleen "Rey der Philistynsche", "Rey der Ioodtsche". Toch heeft ook De Koning zijn treurspelen nadrukkelijk onderscheiden van het oude zinne- spel. Als hij in 1616 een loterijspel schrijft voor het "Oude Mannen ende Vrouwen Gast-Huys" te Amsterdam zegt hij in zijn voorwoord "Tot de Constlievende Leser" : "Wy hebben V.L. slecht en recht henen gherijmt (ghelijckt onse oude Bestevaers plachten te noemen) een Spel van Sinnen". Het zinnespel is dus voor hem duidelijk iets uit de oude tijd, iets dat eigenlijk voorbij is. Hij heeft het dan ook wat opgesierd: het is verdeeld in "Handelingen" en "Uytcomsten", afgewis- seld door" V erschooninghen", zoals in zijn treurspelen, en er is zelfs een koor, ook hier aangeduid als "Chooren" (eenmaal "Choorn"). Toch, als Bredero iets van De Koning geleerd heeft, zou het eer uit dit zinnespel zijn, dan uit zijn treurspelen.

De passages waarin de lof van Amsterdam gezongen wordt, en het optreden van de

"Onnvtte Bedelaer" , die een kleurig tafereel van de Amsterdamse onderwereld op- hangt, ten dele in Amsterdams dialect (later in een half Duits mengeltaaltje) her- inneren sterk aan Bredero's volkstonelen in Moortje en Spaansehen Brabander. Maar veel invloed zal De Koning niet gehad hebben op Bredero; daarvoor vallen zijn stukken net iets te laat, en dit geldt, behalve voor Duym, vrijwel voor al diens tijd- genoten. Wat er vóór 1611, toen hij met zijn Rodd'riek ende Alphonsus voor den dag kwam, bestond aan Nederlandse treurspelen, was bitter weinig. Behalve de hier- boven reeds genoemde beperkt dit zich eigenlijk tot Hoofts jeugddrama' s Aehilles en Polyxena en Ariadne, die overigens ook pas in 1614, buiten medeweten van de dichter, gedrukt werden, maar waarvan men aanneemt dat ze zijn opgevoerd en dat er afschriften van circuleerden ^1. Hetzelfde geldt van diens Granida, in 1605 ontstaan en opgevoerd. Inderdaad kan men in Rodd' riek ende Alphonsus wel in een enkel motief overeenkomst zien met de Achilles. De passage in Alphonsus' eerste monoloog over de sterkte van de min:

1 Zie Leendertz' Inleiding van zijn uitgave van Hooft, xxix-xxxii en vooral LXV; Worp, Drama en Too/leel 1, 249 vg. en dez., Gesch. v. d. Amst. Schouwburg 17 vg.

o

krancke kracht des Mans! die sich soo laat vervrouwen :

Een Vrouw brengt meer te weegh, als duysent Mannen souwen enz.

vindt haar parallel in Achilles' monoloog aan het begin van Hoofts stuk:

Achilles, tis een schandt! ghy die waert korteling Van Troyen meer ontsien dan eenich ander ding, Die svyandts bloedich heyr en Hector dede grouwen Wijct die voor een Troyaen, voor een Troyaensche vrouwe?

En ook in het grondmotief van beide stukken kan men overeenkomst vinden:

bij Hooft het conflict tussen liefde en plicht of krijgsmanseer, bij Bredero dat tussen liefde en vriendschap. Opmerkelijk is ook de lof van de vriendschap in het koor van het Tweede bedrijf van Aehilles en Polyxena.

Even duidelijk is de overeenkomst met de Granida, niet enkel de liefdesintrige en de daarmee samenhangende parallel tussen Hoofts Tisiphernes en Bredero's Alphonsus, maar vooral de taferelen kort voor het slot waar de door vijanden overvallen gelieven door een afgewezen minnaar worden bevrijd ^1.

Maar Bredero's treurspel is niet zo maar een intrige-stuk met een noodlottige afloop, het is gebouwd op de innerlijke conflicten van de handelende personen, met één centrale idee: dat van de vriendschap, en wel van de vriendschap als een categorisch begrip, een idee met absolute geldigheid, die, in de praktijk toegepast, tot een noodlottig conflict moet leiden. Dat desondanks de Rodd' riek ende Alphonsus nog geen (neo)klassieke tragedie is, kan men met Overdiep "wijten aan de door Bredero toegepaste menging" ^2.

Dat Bredero zich van het genre waarin hij schreef ter dege rekenschap gegeven heeft, blijkt uit zijn uitdrukkelijke betiteling "Treur-spel van Rodd'rick ende Alphonsus", met vermijding van de naam "tragicomedie" die toen zo in trek was.

Alleen weten wij niet of het stuk van het begin af zo geconcipieerd was, immers het is "Eerst ghespeelt op de Amsterdamsche kamer in't Jaar 1611. Ende daar na vervat 1616". In die vijf jaren zal de tekst wel niet onaangeroerd gebleven zijn, en de aanduiding" Treurspel" kwam vermoedelijk ook pas aan de orde toen het stuk voor de pers gereedgemaakt moest worden. Zo als hij het aan een ruimer pu- bliek en met een deftige opdracht aan niemand minder dan Huig de Groot aanbood, heet het dan in ieder geval, zowel op de titel als in die opdracht, "treur- spel" en wel "Op de Reghel: De Vrunden moghen kyven; Maer moeten Vrunden

1 Vgl. w. A. P. Smit, NTg XLII, 1949, 20.

2 GLN 4,292.

blyven" • Dit is niet zo maar een "rederijkersgewoonte" , zoals Ten Brink meende 1,

nog minder "een uit den Palmerijn overgenomen spreekwoord" ^2, maar wijst de bron aan waar Bredero de idee van zijn treurspel gevonden heeft. Die bron is Coornherts Wellevenskunste. Het 13de hoofdstuk van het vierde boek handelt

"Vande Vriendschappe" en in § 1 al dadelijk vindt men datzelfde rijmpje als bij Bredero. In § 6 geeft Coornhert een etymologie van het woord vriend, die Bredero letterlijk overgenomen heeft. Deze laat Alphonsus zeggen (vs. 539):

"Het woortje Vrent daalt van Verentschap en Bloet-maghen". Coornhert be- gint zijn traktaat met de opmerking: "Bloedmaghen werden oock ghemeen- lyck ... vrienden ghenoemt" en in

§

5 en 6 zoekt hij de ware betekenis van vriend, die àfligt in "vry endt", àf "de name vriend, dat mede ghenaampt wordt vrend, komt uyt het voorneemlyxste werck vande vrendschap, twelck is ver- eenighen; zulx dat alle vrendschap vereent, twelck dan int verkorten ghezeyt werdt vrend, als die met zynen vriend is vereent of vereynt, zomen tot zom- mighe plaatsen uytspreeckt" ^3. Opvallend is bij Bredero dat hij over de vriend- schap zo nadrukkelijk spreekt in termen van liefde (zie vooral vs. 85-112).

Ook dit vindt men bij Coornhert, die in § 3 zegt: "Die warachtighe vriend- schap is een rechtvaardige wille, die vry is ende endt

(=

doelt) op des ghe- liefden lief". Zeer nadrukkelijk is Coornhert ook in zijn betoog dat de vriend- schap uit daden moet blijken, niet uit mooie woorden: "Die vriendschap zelve is . . . een vereenighinghe van twee willen int ghoede, of een eendracht der ghemoeden met een standvastighe wille om d' een d' ander wel te doen"

(§

7);

de "pluimstrijkerij" is daarom een der grootste beletsels van ware vriendschap (§ 53-62). In overeenstemming daarmee zegt Alphonsus bij Bredero: "vrient- schap die bestaat

I

Niet in lief-koossery; maer inde vaste daadt" (vs. 103-104).

Ook zegt hij (vs. 543-544):

Den heelen Vrunt verdraaght verduldigh tot den endt, De onvolmaacktheyt die hy in zijn Vrunt bekendt

wat men terugvindt bij Coornhert in

§

71: "de vriend en zal niet dolen, zo hy allen vriendelycken vlyte doet om zynen vriend tot verstandicheyd ende duegh- delyckheyd te vorderen, ende zynen zwacken vriend zo langhe draghe alst de eere ... eenighsins magh ghedoghen".

1 G. A. BrederQ 2, 38.

2 Idem.

3 Ook Hooft zinspeelt hierop in Achi/les en Polyxena, 2de bedr., Sde scène:

... vrientschap ... , welck woort hier wert ghenomen Voor eendracht vast en over eene komen.

Wat evenwel het centrale thema van de Rodd' riek ende Alphonsus ten nauwste raakt, is deze uitspraak van Coornhert over ware vrienden in

§

10: "Huer voor- spoed is ghemeen, huer teghenspoed is ghemeen ende huer have ... is in hen- luyder herten ghemeen, zo een Poëet wel zeyt:

Tis een zeer oud, maar warachtigh woord Dat des vriends haaf zynen vriend oock hoort"

en nog eens in

§

46: "een vriend acht alle dat hy heeft, oock zich zelve, zyns vriends eyghendomme te wezen. Dus waart onmoghelyck datter rechte vriend- schappe worden of blyven zoude, daar d' een des anders have tot synen eyghen- domme voor zich zelfs alleen begheert". Alphonsus is de man die deze opvatting van de vriendschap ten volle wil beleven, voor wie zij een absolute categorie is en die verwacht dat zijn vriend - want het gaat om deze ene, bepaalde persoon, zijn vriend - de relatie op dezelfde wijze beleeft. En met name verwacht hij dat hij dit zal doen met betrekking tot hetgeen in Coornherts defInitie van de vriend- schap het laatst besproken is: dat hij wat hem dierbaar is zonder voorbehoud met zijn vriend zal delen, of zelfs aan hem zal afstaan:

Soo haast ick hem vertel, hoe ick in Minne blake,

Sal hy afstaan uyt Liefd', om mijn Min plaats te maken. (vs. 69-70}

De liefde, d.w.z. die welke "is de Fonteyn van Broederlijcke Minne" (vs. 93) is de hogere categorie, voor haar moet de min wijken. Sprekende tot Rodderik gelooft Alphonsus niet "Dat door u vruntschap my yets wat te kort gheschiet:

Want die is veel te sterck, sy can soo haast niet sterven" (560-561}.Juist dat Rodde- rik bij Elisabeth in de gunst staat moet, volgens Alphonsus' opvatting, hem dienen

"Tot die volcomen hulp van (= aan) my u trouwe Vriendt" (vs. 588). Rodderiks geluk moet bij hem het verlangen wekken ook zijn vriend gelukkig te zien. Dat dit juist bij de "min" onmogelijk is, leidt tot het tragische conflict in het stuk en doet Alphonsus, in eerste instantie, besluiten: "lek acht ons Vruntschap nu voor nul en gheender waarden" (vs. 644). Maar als hij Rodderik in doodsgevaar ziet, snelt hij zijn vroegere vriend spontaan te hulp, al overweegt hij daarna

Met zijn gunstighe hulp, helaas! onthelp ick mijn:

Want waar Rodd' rick vergaan: my waar zijn Lief ghebleven. (vs. 1392-1393) Maar tenslotte laat hij in deze nabetrachting de hogere liefde overwinnen:

lek schenck mijn Lief haar Lief! mijn Vrundt gheef ick Victory.

Voor my houw ick alleen dees roemruchtighe glory. (vs. 1401-1402)