Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
Kennis uit NWO-programma
Netwerk van Netwerken
in beeld gebracht
NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV
NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NVN NV
Teksten Nico Baken (KPN), Anne Beaulieu (RUG), Peter van den Besselaar (VU), Antoinette de Bont (EUR), Marcel Boogers (UvT), Alex Brenninkmeijer (Nationale ombudsman), Hans de Bruijn (TUD), Martin Dijst (UU), Jan van den Ende (EUR), Hans Fischer, Koen Frenken (TUE), Frank Heemskerk (ECP.nl), Maarten Hijink (SP), Anique Hommels (UM), Jos Huigen (KPN), Patrick Kenis (UvT), Ad Ketelaars (Gemeente Eindhoven), Ton de Kok (TUE), Nicole Kroon (Ministerie van E, L en I), Jan de Leede (UT), Bastiaan van Loenen (TUD), Nelly Oudshoorn (UT), Corien Prins (UvT en WRR), Bert Sadowski (TUE)
Eindredactie Ymkje de Boer (YM de Boer Advies) Medewerking en adviezen Paul Berendsen (NWO), Fleur Duijndam (NWO), Niek Marcelis (Ministerie van BZK), Corien Prins (UvT en WRR)
Fotografie Peter Smith, Amsterdam (portretten Oudshoorn, Prins, Boogers, Van den Ende en bewerking portret Sadowski) en Rob van Hilten (portret Brenninkmeijer)
Grafisch ontwerp en illustraties www.nieuw-eken.nl Drukwerk Lecturis
Uitgave Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek ISBN/EAN 978-90-77875-68-1
April 2012
NWO De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) is met een budget van ruim 500 miljoen euro per jaar een van de grootste wetenschapsfinanciers in Nederland. NWO stimuleert kwaliteit en vernieuwing in de wetenschap.
www.nwo.nl
Wilt u reageren of meer exemplaren aanvragen? Neem contact op met Fleur Duijndam, f.duijndam@nwo.nl, 070-3494312.
Voorwoord – Maatschappelijke uitdagingen in een Netwerk van Netwerken
Frank Heemskerk (ECP | Platform voor de InformatieSamenleving)
5
1 Passieve consument passé – de gebruiker als actieve ontwikkelaar
Nelly Oudshoorn (UT), met een reactie van Nicole Kroon (Ministerie van E, L en I)
7
2 Digitale identiteit – dilemma’s rond privacy
Corien Prins (UvT / WRR), met een reactie van Alex Brenninkmeijer (Nationale Ombudsman)
17
3 Mobiliserende media – de maatschappelijke gevolgen van internet
Marcel Boogers (UvT), met een reactie van Maarten Hijink (SP)
25
4 Netwerken als nutsfunctie – publiek-private samenwerking in ICT
Bert Sadowski (TUE), met een reactie van Ad Ketelaars (Gemeente Eindhoven)
35
5 Spanning op het speelveld – organisatie van ICT-innovatietrajecten
Voorwoord
Maatschappelijke uitdagingen
in een Netwerk van Netwerken
Informatietechnologie drong de afgelopen driedecennia door tot in de haarvaten van onze samenleving. Het leverde in de industrie en de dienstensector aanzienlijke productiviteits-groei en daarmee verhoging van de welvaart op. De toepassing van ICT in onder meer de zorg, de veiligheidsvoorziening, entertainment, het verkeer, het onderwijs en in andere domeinen heeft ons welzijn aanzienlijk vergroot.
Wezenskenmerk van deze moderne samenleving is de alom beschikbaarheid van data; ‘anywhere and anytime’. Via het world wide web zijn mensen zakelijk en persoonlijk nog intensiever met elkaar verbonden, evenals de computers die de informatiestromen mogelijk maken. ‘The world is flat’, zo verwoordde de filosoof en columnist Thomas Friedman het in 2005.
We zijn economisch en sociaal afhankelijk geworden van internet, dat meer en meer vervlochten raakt met ons leven. Het tempo van de digitalisering en verknoping van netwerken versnelt nog steeds en de impact ervan wordt bepaald niet minder. Alledaagse apparatuur zoals wasmachines en auto’s wordt voorzien van een elektronisch label waardoor die deel gaat uitmaken van het nieuwe web, het ‘Internet of
Things’. Uiteindelijk leven we meer in cyberspace dan dat we op het internet gaan, we leven in een ‘netwerk van netwerken’.
Het multidisciplinaire onderzoeksprogramma Netwerk van Netwerken (NVN) dat op initiatief van het Nationaal Actieprogramma Elektronische Snelwegen (NAP) door de Nederlandse Organi-satie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) is opgezet richt zich op de vraag: wat zijn de voor-naamste wetenschappelijke, maatschappelijke en beleidsvragen die als gevolg van de ontwikkeling van elektronische netwerken beantwoord moeten worden?
ECP | Platform voor de InformatieSamenleving schenkt rond dit vraagstuk in het bijzonder aandacht aan twee aspecten, namelijk privacy en ‘interoperabiliteit’.
In mijn hoedanigheid van voorzitter van ECP juich ik het dan ook toe dat vele onderzoekers (in onder meer in de domeinen economie, socio-logie, het recht, bedrijfskunde, de technologie/ infrastructuur, en beleidsstudies) wetenschappe-lijke bijdragen hebben geleverd. Daarmee wordt een helder zicht geboden op de dynamiek van complexe ICT-netwerken en de maatschappelijke implicaties van hun uitbreiding.
Frank Heemskerk
lid van de Raad van Bestuur van Royal Haskoning en tevens voorzitter van ECP | Platform voor de InformatieSamenleving
Nelly Oudshoorn:
‘Geef gebruikers een
grotere plaats in het
innovatiebeleid.’
‘Het innovatiebeleid heeft een blinde vlek voor de veranderende rol van gebruikers van ICT-netwerken. Nog steeds is het traditionele diffusie-model van innovatie dominant. Hierin worden gebruikers alleen als relevante actoren beschouwd op het moment dat technologie als product op de markt komt en wordt de gebruiksfase niet als innovatief gezien. Zo benutten we een groot potentieel van input en creativiteit die nodig zijn voor innovatie van ICT-netwerken niet. En zo blijft het innovatiebeleid beperkt tot bedrijven en kennisinstituten, terwijl ook anderen in beeld zouden moeten zijn.’
Een tweede probleem van het innovatiebeleid is dat het voornamelijk gericht is op commer-cieel succes. ‘Alle niet-economisch gemoti-veerde actoren en activiteiten blijven zo buiten beeld. Een voorbeeld hiervan is het belang van de meestal onzichtbare sociale netwerken voor informele support van vastlopende
computer-Passieve consument passé – de gebruiker als actieve ontwikkelaar Het gangbare beeld van gebruikers heeft een update nodig. Gebruikers zijn niet alleen passieve consumenten die een professioneel uitontwikkeld product aanschaffen en het gebruiken waarvoor het is bedoeld. Tegen-woordig ontwikkelen en ontwerpen gebruikers, samenwerkend via internet, producten steeds vaker zelf. Of ze ontdekken een volledig nieuwe toepas-sing. In innovatiebeleid is hiervoor nog maar weinig aandacht, betoogt Nelly Oudshoorn, hoogleraar Technology Dynamics and Health Care aan de Universiteit Twente.
gebruikers. Juist dankzij deze onbetaalde hulp van familie, vrienden, collega’s en ‘handige’ kennissen is de computer een innovatie die ook daadwerkelijk ‘werkt’ in het dagelijks leven. Ons onderzoek laat zien dat innovatie niet alleen een katalysator is voor commerciële innovatie en economische groei voor bedrijven. Gebruikers spelen een belangrijke rol in innovatie die een sociale en culturele meerwaarde heeft.’ Mountainbiken, windsurfen en
snow-boarden Volgens Oudshoorn kan
wetenschap-pelijk onderzoek een belangrijke rol spelen in het ontwikkelen van een andere manier van denken over en beleid voor innovatie. ‘Onderzoekers op het terrein van innovatie, wetenschap en techno-logie hebben op basis van empirisch onderzoek een ander model voor innovatieprocessen ontwik-keld. Hierin wordt innovatie niet beperkt tot de fase van de ontwikkeling van nieuwe technologie,
1
maar is ook de fase van gebruik een bron van innovatie. Via herontwerp kunnen gebruikers nieuwe innovatieve praktijken en producten laten ontstaan. Kortom, innovatie die niet door de producenten was voorzien. Zo beschrijft eerder techniekhistorisch onderzoek hoe zowel bij de radio, de telefoon als de computer gebruikers op grote schaal aan de wieg stonden van nieuwe uitvindingen en ontwikkelingen. Het was bijvoor-beeld geen bedrijf maar een amateur die in 1916 voor het eerst radio gebruikte voor het uitzenden van muziek als bron van huiskamervermaak. Een ander voorbeeld is de pioniersrol die hobbyisten van de Homebrew Computer Club in Silicon Valley hebben gespeeld bij het ontstaan van de personal computer, en waaruit een bedrijf als Apple is voortgekomen. Er kunnen zelfs compleet nieuwe bedrijfstakken ontstaan uit innovatie door gebrui-kers, zoals is gebeurd in het geval van mountain-biken, windsurfen en snowboarden. De manier waarop gebruikers zich technologie toe-eigenen en deze inpassen in hun dagelijks leven is dus een belangrijke bron van innovatie.’
Geheel nieuwe alternatieven Gebruikers
kunnen zelfs alternatieven ontwikkelen voor bestaande technologie, vertelt Oudshoorn. ‘Door de beschikbaarheid van internet en betaalbare
‘Gebruikers zijn belangrijk in
innovatie die een sociale en
culturele meerwaarde heeft.’
pc’s, en door de digitalisering van tekst, beeld en geluid, is het delen van informatie onder gebruikers veel makkelijker, sneller en goed-koper geworden. Hierdoor kunnen gebruikers met dezelfde problemen of wensen rond een nieuwe technologie elkaar sneller vinden en vervolgens samen aan oplossingen werken, of, nog radicaler, zelf een nieuwe technologie ontwikkelen. Denk hierbij aan het besturings-systeem Linux, of aan stadsdekkende draadloze communicatienetwerken op basis van de licentie-vrije WiFi-standaard.’
Nieuwe gemeenschappen Innovatie door
gebruikers verschilt in haar dynamiek van inno-vatie door bedrijven. Oudshoorn: ‘In de eerste plaats wordt de motor van innovatie niet zozeer aangedreven door commerciële belangen, maar vooral door democratische idealen over het vrij delen van informatie. Het tweede belang-rijke verschil is dat innovatie zich niet alleen beperkt tot het ontwikkelen van nieuwe techno-logie, maar ook tot sociale innovatie leidt. Zo zijn gebruikers niet alleen actief in het ontwerpen, testen, produceren, distribueren, en onderhouden van hun eigen innovatie, maar ontwikkelen zij tevens een sociale organisatiestructuur om het collectieve werk te verdelen, te integreren, en op kwaliteit te beoordelen. Ze vormen een gemeen-schap. Technische en sociale innovatie zijn onlos-makelijk met elkaar verweven.’
Wireless Leiden Het onderzoeksproject The
Dynamics of User-initiated Innovation in ICT networks, uitgevoerd door promovendus Stefan 10
Verhaegh, was een van de projecten die Ouds-hoorn leidde. Het bestond uit een kwalitatief onderzoek naar de dynamiek van gebruikers-geïnitieerde innovatie, namelijk de ontwikkeling van een innovatief draadloos communicatienet-werk in Leiden (Wireless Leiden). Deze casus stond model voor gelijksoortige initiatieven van inno-vatie door gebruikers van netwerken van infor-matie- en communicatietechnologie. Oudshoorn: ‘Het bouwen van dit netwerk was een opmerke-lijke prestatie, omdat tot dan toe alleen partijen met grote budgetten en de juiste vergunningen, zoals overheden, telecombedrijven en kabelbe-drijven, dit soort infrastructuur konden realiseren. Als innovatie op het gebied van openbare draad-loze computernetwerken is Wireless Leiden in meerdere opzichten vernieuwend. De technische assemblage op basis van een nieuw gebruik van WiFi-technologie buitenshuis, de combinatie van bestaande en nieuwe open broncode-program-matuur, en het organisatorische arrangement in de vorm van een niet-commerciële stichting met onbetaalde vrijwilligers.’
De boel bij elkaar houden De onderzoekers
ontdekten een aantal belangrijke onderliggende mechanismen. ‘Dit type innovatie is niet alleen het resultaat van het werk van individuele gebruikers met creatieve ideeën en technisch vernuft. Het komt tot stand door een collectief van gebruikers. Parallel aan de ontwikkeling van nieuwe techno-logie, ontstonden er nieuwe soorten gebruikers, waaronder organisatorische gebruikers die als sponsor optraden, de vrijwilliger-gebruiker, en de thuisgebruiker. De aanwezigheid van een
uitge-breid palet van kunde en kennis op het gebied van techniek, bestuur, recht en marketing, was een belangrijke hulpbron voor het oplossen van de vele puzzels voor verdere groei en stabilise-ring van Wireless Leiden.’ Ook bleek dat het werk dat nodig is bij dit type innovatie niet alleen uit het ontwikkelen van nieuwe apparaten of soft-ware bestaat, maar ook uit het vormen en bij elkaar houden van een gemeenschap. Deze vorm van innovatie kan daarom getypeerd worden als gemeenschapsinnovatie (community innovation), waarbij de sociale gemeenschap van gebruikers een onlosmakelijk onderdeel vormt van de inno-vatie, aldus de onderzoekers. ‘Gebruikerswaarden, virtuositeitswaarden en gemeenschapswaarden spelen een belangrijke rol in dit type innovatie. Tussen mensen die handelen vanuit verschillende waarden kunnen echter wel conflicten ontstaan. Coördinatiewerk dat is gericht op het hanteren en oplossen van deze conflicten is daarom een essen-tieel onderdeel van het slagen van innovatie door gebruikerscollectieven,’ vertelt Oudshoorn.
Onderhoud als bron van innovatie Een
horizontale organisatiestructuur waarin informa - tie vrij circuleert, is essentieel om een itera-tief leerproces te stimuleren waarbij mensen van elkaar kunnen leren en op elkaars werk kunnen voortbouwen, vertelt Oudshoorn verder. ‘Verder is onderhoudswerk een
belang-‘Gebruikers innoveren
vaak als collectief.’
rijk deel van innovatie. Ons onderzoeksproject laat zien dat onderhoudswerkzaamheden essen-tieel zijn voor het stabiliseren en continueren van gemeenschaps innovatie. We kunnen daarbij twee vormen van ‘zorgwerk’ onderscheiden. Je hebt ‘zorgen voor technologie’, dat bestaat uit routinematig onderhoud. De andere vorm van zorg is vooral gericht op ‘geven om technologie’ en bestaat uit het creatief herontwerpen om problemen die ontstaan op te lossen. Onderhoud kan dus op zichzelf ook al een belangrijke bron van innovatie zijn!’
Aanbevelingen voor beleidsmakers en professionals
1. Verbreed het innovatiebeleid. Ga van een eenzijdig economische benadering, waarin het alleen gaat om technologische vernieuwing, naar een benadering met daarin ook ruimte voor sociale vernieuwing, met name de veranderende rol van burgerschap die vorm krijgt in innovatie door gebruikerscollectieven.
2. Breid de samenstelling van denktanks of andere platforms voor het ontwikkelen van innovatie-beleid uit. Betrek behalve de traditionele stake-holders, zoals professionals uit bedrijven en kennisinstituten, ook burgers, consumenten, hobbyisten en hackers, als ‘lokale experts van innovatie-in-gebruik’.
Aanbevelingen voor innovatieve gebruikerscollectieven
1. Zorg voor een goede sociale infrastructuur waarin niet alleen de initiatiefnemers van de innovatie (de zogenaamde ‘lead users’) en gebruikers met technische expertise betrokken zijn, maar ook de niet-technische geïnteresseerde gebruikers die meer gericht zijn op de gebruikers- en gemeen-schapswaarden van het innovatiecollectief. 2. Zorg voor een goede mix tussen idealistische
doelen en commerciële activiteiten. Een organi-satiestructuur, waarin zowel de economische als ideële perspectieven een plaats krijgen en behouden, voorkomt fragmentatie of uiteen-vallen van de gemeenschapsinnovatie. 12
‘
Nicole Kroon, directeur Regeldruk & ICT-beleid bij het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie:
Een belangrijk aspect in de ontwikkeling van ICT is dat het voor alle type gebruikers eenvoudiger is geworden om ermee te werken. Dat geldt voor het gebruik van ICT op je werk, in je opleiding, maar ook gewoon thuis. Dit maakt juist dat ICT de toepassingstechnologie is van onze tijd. Het inte-ressante vandaag de dag is dat we ICT niet alleen gebruiken, of consumeren, maar er zelf mee aan de slag gaan. We innoveren steeds meer zelf, of liever, samen met anderen. We gaan ons anders organiseren en daarmee innoveren we dus ook op sociaal gebied en noemen we dat ‘co-creatie’ of ‘crowd sourcing’ door gebruik te maken van de ‘wisdom of the crowds’.
Vanuit het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie staan wij voor economi-sche groei en innovatie. Dat is onze primaire taak en komt tot uitvoering in het bedrijfslevenbeleid en de topsectorenaanpak. Innovatie van ICT en door ICT-gebruik speelt daarbij een belangrijke doorsnijdende rol. Wij hebben eind vorig jaar de Digitale implementatie agenda, DIA.nl, gelan-ceerd met daarin verschillende publiek-private programma’s gericht op het bedrijfsleven. Belang-rijk element om te noemen is dat de behoefte van de gebruiker daarbij centraal staat. Dat zijn
uiter-aard ondernemers maar ook hun medewerkers, onderzoekers of consumenten. Een ander belang-rijk aspect is de bevordering van organisatorische innovatie door ICT slim in te zetten. Programma’s als Open Data, Cloud Computing en Digivaardig uit de DIA.nl dragen daar aan bij. Ik ben het eens met Nelly Oudshoorn als zij zegt dat innovatie ook sociaal-cultureel gedreven moet zijn. Wel is het zo dat het huidige economische klimaat prio-riteiten stellen noodzakelijk maakt.
Hierbij blijkt het opbouwen van wetenschappe lijke kennis belangrijk. Dat is ook de reden waarom wij destijds de subsidieaanvraag voor het ambitieuze programma Netwerk van Netwerken hebben ge - honoreerd. Mij gaat het vooral om de toepassing van deze wetenschappelijk kennis. Als overheid vervullen wij een brugfunctie tussen wetenschap en bedrijfsleven. Op het terrein van ICT heeft de gouden driehoek van kennisinstellingen, bedrijven en overheid in het kader van de topsectoren ook een ICT Roadmap ontwikkeld. In deze Roadmap zitten tal van ICT-onderzoeksgebieden, zoals de veiligheid van onze digitale infrastructuur, duur-zame productie in de land- en tuinbouw, en energiebesparing. Ik ben ervan overtuigd dat de opgebouwde kennis uit Netwerk van Netwerken hier ook een belangrijke rol kan vervullen.
’
Continuïteit en betrouwbaarheid van diensten via open source gemeenschappen
J.A. de Bruijn, R.W. Wagenaar, R. van Wendel de Joode (2005-2007)
Bedrijven en overheden worden steeds afhankelijker van open source infrastructuur en aanverwante diensten. Door de jaren heen is open source software namelijk een serieus alternatief geworden in de markt van software. Open source diensten worden geleverd via een netwerk van hobbyisten, individuele professionals en commer-ciële dienstverleners. De groeiende afhankelijkheid van gebruikers van open source-diensten verhoogt het belang om inzicht te krijgen in de betrouwbaarheid en continuïteit van deze diensten. Uit het onderzoek blijkt dat open source-gemeenschappen zichzelf organi-seren. Dit betekent dat de processen die hier plaatsvinden nauwe-lijks gestuurd of beheerst kunnen worden. De betrouwbaarheid van open source software blijkt verrassend hoog te zijn. Zo hebben twee van de meest bekende open source softwareproducten (Apache en Linux) betrouwbaarheidsniveaus bereikt die op zijn minst kunnen concurreren met die van privaat ontwikkelde software. De onder-zoekers hebben, mede aan de hand van eerdere model- en theorie-vorming, zowel eigenschappen gevonden die tot betrouwbaarheid leiden, als mechanismen die een positieve rol spelen bij continuïteit in open sources. De Nederlandse overheid zou een tweevoudige rol kunnen spelen bij het bevorderen van open source: als gebruiker en als wetgever.
Het onderzoek sluit zeer goed aan bij de groeiende aandacht voor open source software, omdat het de volgende hoofdresultaten heeft opgeleverd:
– inzicht in wat open source software is;
– groter begrip van de wijze waarop open source communi-ties functioneren en de software tot stand komt, vooral op het gebied van continuïteit;
– inzicht in de wijze waarop gebruikers, leveranciers en open source communities samenwerken en soms zelfs concurreren. De uitkomsten zijn interessant voor elke organisatie die te maken heeft of krijgt met open source software en open source commu-nities, zoals gemeenten, maar ook provincies, rijksdiensten en soft-wareleveranciers. De inzichten in continuïteit zijn ook relevant voor online burgerparticipatie en het werken met on line communities. 14
De dynamiek van gebruikersgeïnitieerde innovatie in ICT-netwerken
N.E.J. Oudshoorn, S.J.S. Verhaegh, E.C.J. Oost (2004-2010)
Dit onderzoek beoogde een bijdrage te leveren aan het maatschap-pelijk debat over de rol van burgers in de kenniseconomie. Door de focus te verschuiven van de producent naar de gebruikerscollec-tieven als bron van innovaties, heeft het onderzoek bijgedragen aan het verbreden van de manier van denken en de beleidsontwikkeling op het terrein van innovatie waarin meer recht wordt gedaan aan bottom-up innovatie. Niet alleen producenten, maar ook gebruikers innoveren immers in ICT. De netwerken waarin zowel de innovaties als de gebruikers zijn ingebed, waren het object van studie. Aangezien innovatie door gebruikers al is beschreven in verschil-lende domeinen zoals sport, radiotechnologie, of duurzame energie, richtte dit onderzoek zich exclusief op ICT-netwerktechnologie. De onderzoekers kozen het Nederlandse vrijwilligersinitiatief Wireless Leiden uit dat met behulp van de ongelicenseerde radiotechnologie WiFi een draadloze netwerkinfrastructuur heeft weten te realiseren die zich kan meten met vergelijkbare configuraties van commerciële telecomoperators zoals T-Mobile of KPN. Op basis van empirische data in de vorm van observaties, interviews en (elektronische) documentanalyse zijn nieuwe concepten geformuleerd die een beter begrip van gebruikersgeïnitieerde innovatie mogelijk maken. De belangrijkste conclusie van het onderzoek is dat innovaties door gebruikers niet alleen bestaan uit louter knutselen met tech-nologie door individuele gebruikers, maar dat er sprake is van ‘community innovation’. Een belangrijk inzicht voor beleidsmakers is dat het overwegend economisch perspectief op innovatie veel te beperkt is, waardoor het beleid zich niet richt op de huidige, door burgers gerealiseerde innovatie. Op basis van deze studie kan het beleid verbreed worden naar innovatie door gebruikerscollectieven, waardoor er voor beleidsmakers een nieuwe manier ontstaat voor governance van innovatie.
Sociale constructie van kennisnetwerken, en de implicaties voor de productie, uitwisseling en het gebruik van kennis
P.A.A. van den Besselaar, F. Daemen, A.T. Somers (2006-2009) Kennisproductie en -gebruik vindt in toenemende mate plaats in heterogene netwerken, zoals ‘communities of practice’. Wat zijn de sociale factoren die de ontwikkeling van ICT-ondersteunde kennis-delingsnetwerken bevorderen en belemmeren? Wat betekent dit voor het ontwerp van ICT-ondersteunde kennisdelingsinfrastructuur? Om deze vragen te beantwoorden, hebben de onderzoekers een aantal verschillende case studies gedaan rond het thema biodiversi-teit en in totaal zestig mensen geïnterviewd. Uit het onderzoek blijkt dat onder meer internationale afspraken en Europese wetgeving de rol en de economische waarde van biodiversiteitsdata en -kennis hebben veranderd. Of de communities bestaan uit alleen vrijwilligers of uit vrijwilligers en beroepskrachten maakt ook verschil. Vooral in vrijwilligersorganisaties bestaan gemeenschappen met een sterk gevoel van eigenaarschap over gegevens en met sterke (en verschil-lende) ideeën over wat een goed gebruik daarvan is. Verschillen in opvatting hinderen een goede samenwerking. De complexe confi-guratie van opvattingen, identiteiten en (economische) belangen, beperken de ontwikkeling van open kennisdeling in netwerken. Relaties, communicatie en vertrouwen lijken daarom allesbepa-lende factoren. De verschilallesbepa-lende stakeholders hebben verschilallesbepa-lende perspectieven op wat gewenst is en wat niet en dat beïnvloedt of ze bereid zijn in projecten te stappen die kennisdeling beogen en de infrastructuur ervoor ontwerpen. Tegelijkertijd lijkt het zo te zijn dat hoe vergelijkbaarder belangen zijn, en hoe groter het wederzijds vertrouwen, hoe succesvoller de infrastructuur. Investeren in sociale relaties tussen de verschillende actoren lijkt dus cruciaal. Intensieve communicatie leidt tot begrip over en weer van elkaars capaciteiten, verwachtingen, doelen en belangen, en tot groeiend vertrouwen. Dit leidt allemaal gemakkelijker tot een situatie waarin alle participanten gaan zien wat de voordelen zijn van samenwerking en kennis- en gegevensdeling.
Een netwerkaanpak voor de beoordeling van de waarde voor publiek beleid van open innovatie-netwerken
P.N. Kenis, D. Korssen-van Raaij, J. Lerner (2007-2011)
Dit onderzoek richtte zich op informatie die burgers vaak gebruiken (en produceren) om zich te informeren over een bepaald onderwerp, zoals informatie op Wikipedia in combinatie met informatie van de overheid. Een voorbeeld van een overheidsproject waarvoor zowel overheids- als informatie van ‘webbased information communities’ op het web beschikbaar is, is het elektronische patiëntendossier. De vraag die daarbij opkomt, is: wat is de kwaliteit van informatie die wordt aangeleverd via de communities? Het is onmogelijk om de kwaliteit inhoudelijk te monitoren; daarom is er behoefte aan een efficiënt systeem waarmee de kwaliteit van dit type informatie op basis van alternatieve beoordelingscriteria kan worden beoordeeld. Het monitoren van de informatie is belangrijk omdat veelgebruikte maar minder accurate informatiebronnen verkeerde verwachtingen of gedrag bij de burger kunnen creëren. Tegelijkertijd kunnen kwali-tatief goede websites door ‘webbased information communities’ ook een interessante bron van informatie zijn voor de overheid, bijvoorbeeld over hoe burgers zichzelf over bepaalde dingen infor-meren. Deze sites kunnen ook producten generen die direct ten dienste staan van het overheidsbeleid. De onderzoekers veronder-stelden dat de architectuur van open innovatienetwerken waarin dit type informatie tot stand komt, een goede voorspeller van de kwali-teit van dergelijke netwerken is. Zij hebben op basis van theoretische analyses en case studies van enkele open innovatienetwerken onder-zocht hoe het type architectuur van open innovatienetwerken de kwaliteit van deze netwerken bepaalt. Op basis van deze inzichten kunnen beleidsmakers beslissen of een specifiek open innovatienet-werk moet worden aangemoedigd, getolereerd of beperkt.
Het open source-business model in het multimedia-domein: de combinatie van open source en commer-ciële diensten
J.C.M. van den Ende, W.A.M. Borst (2007-2010)
Bedrijven besteden in toenemende mate activiteiten uit aan inter-netgebruikers die op basis van vrijwilligheid daaraan meewerken. Dit fenomeen wordt ‘crowd sourcing’ genoemd ofwel het uitbesteden van bedrijfsactiviteiten aan de internetmenigte. Meestal krijgen deze vrijwillige internetgebruikers geen beloning voor hun activiteiten; in sommige gevallen worden de beste bijdragen beloond door het verhogen van iemands reputatie op de website of met financiële beloningen. Om effectief gebruik van crowd sourcing te maken, is het belangrijk om te begrijpen wat deze online vrijwilligers motiveert en wat de invloed van beloningen is. Dit onderzoek betrof de toepas-sing van crowd sourcing voor commerciële doeleinden en richtte zich specifiek op de vraag welke vormen van beloningen een posi-tieve invloed hebben op de moposi-tieven en de prestaties van leden van de gemeenschap om vrijwillig bij te dragen. Het project paste kwan-titatieve analyse in een drietal cases toe en voorzag in een enquête onder leden van drie online gemeenschappen: Tweakers.net, NUfoto.nl en Green challenge. Uit het onderzoek bleek dat de groep personen die met name gedreven worden door intrinsieke moti-vatie de beste prestaties levert. De studie toonde ook aan dat de effecten van financiële beloningen anders zijn dan die van reputatie-beloningen. Ten slotte bleek dat de effecten van extreme monetaire beloningen de in het algemeen positieve effecten van motivatie op gedrag verstoren.
Door de onderstaande regels voor beloning te volgen, kan de effecti-viteit van een crowd sourcing-initiatief worden geoptimaliseerd. Deze regels maken een onderscheid in beloning voor verschillende crowd sourcing-activiteiten in termen van complexiteit en tijdsbesteding.
– Bied geen financiële beloningen voor simpele en kortstondige crowd sourcing activiteiten (free sourcing);
– Bied uitsluitend financiële beloningen voor complexe crowd sourcing activiteiten (expert sourcing);
– Bied een redelijke financiële beloning om hoge kwaliteit bijdragen te krijgen;
– Bied alleen grote financiële beloningen vanwege marketing-doeleinden (game sourcing);
– Verzeker je ervan dat de beloningscriteria de gewenste prestatie en kwaliteit benadrukken;
– Beperk het aantal bijdragen per vrijwilliger. 16
Corien Prins:
‘Bescherm burgers
beter als het om de
hen toebedeelde
identiteit gaat.’
‘Dat zowel overheden als bedrijven vele facetten van het leven van burgers kennen, kan zeer waar-devol zijn vanuit het belang van een effectieve en efficiënte dienstverlening. De overheid kan zo ook tijdig ingrijpen als situaties uit de hand dreigen te lopen, de openbare orde handhaven en criminaliteit bestrijden. Maar of het nu om de nieuwste toepassingen van Google en Facebook gaat, om camera’s boven de snelweg, de OV-chip-kaart of het biometrisch paspoort – de applicaties worden gepresenteerd en bediscussieerd, alsof ze een neutraal instrument zijn in handen van poli-tici, beleidsmakers, bestuurders van bedrijven en burgers. Maar zo neutraal ligt dat niet!’ vertelt Corien Prins. ‘Als ik kijk naar de context waarin de overheid de instrumenten gebruikt en verder ontwikkelt, dan zie ik wel degelijk veranderingen en effecten in zowel commerciële als beleidsam-bities, en in hoe bedrijven en overheden op het handelen van burgers sturen. De technologische toepassingen veranderen niet alleen de doelen Digitale identiteit – dilemma’s rond privacy
Het heeft vele voordelen dat overheden en bedrijven ons leven in detail in kaart brengen. Dit biedt immers de mogelijkheid tot meer maatwerk in de overheidsdienstverlening, potentieel meer veiligheid in de samenleving en meer commerciële successen als Facebook. Maar deze ontwikkeling zorgt er ook voor dat overheden en bedrijfsleven de burger dichter op de huid komen te zitten. Tijd voor een zorgvuldige, transparante en te verantwoorden belangenafweging, waarbij wetenschappelijke kennis
een wezenlijke basis kan bieden, zegt Corien Prins, hoogleraar Recht en
Informatisering aan de Universiteit van Tilburg en lid van de Wetenschap-pelijke Raad voor het Regeringsbeleid.
en het handelen van deze organisaties, maar in feite ook de gedaante van de overheid. De burger wordt dichter op de huid gezeten, met alle meer en minder wenselijke consequenties van dien.’ De menselijke maat wordt een digitale
maat Het gaat om toepassingen op het terrein
van identificatie en identiteitsmanagement. Bekend zijn de gepersonaliseerde reclames die Google aan de hand van surfgedrag kan aanbieden of de unieke en centrale identificatie door de overheid via het Burger Service Nummer. Deze ontwikkelingen nopen tot een betere door-denking van de ‘sprong’ die wordt gemaakt, stelt Prins. ‘Neem de inzet van camera’s. Bij de discussie op beleidsniveau zal de aandacht niet alleen uit moeten gaan naar de vraag of de applicatie wel conform de privacyregelgeving is. Het gaat ook om de kenmerken en implicaties van de overgang die we maken van menselijke waarneming naar technologische waarneming. Een netwerk van
19
duizenden camera’s betekent een volcontinue en vrijwel allesomvattende vorm van observatie door een diversiteit aan actoren. Dat is heel wat anders dan met menselijke waarneming ooit mogelijk is.’
Ongelijksoortige belangen toch kunnen
afwegen Wetenschappers kunnen de diverse
belangen – privacy, autonomie, veiligheid en efficiëntie en effectiviteit – die aan de orde zijn bij de inzet van identiteitsmanagement nader conceptualiseren, gaat Prins verder. ‘Vaak nemen we de term die deze belangen afdekt heel makke-lijk ter hand, zonder scherp en helder te maken waar we het nu exact over hebben. Wat bedoelen we bijvoorbeeld precies met een waarde als auto-nomie of keuzevrijheid als het gaat om de inzet van toepassingen die ons handelen in toene-mende mate in technische zin sturen en soms ook dicteren?’ Verder levert de wetenschap een bijdrage in het op nieuwe manieren omgaan met het wegen van ongelijksoortige belangen als veiligheid enerzijds en privacy anderzijds. ‘Het zijn volstrekt andersoortige belangen, maar toch zullen we ze tegen elkaar af moeten wegen bij bijvoorbeeld de keuze of we wel of niet groot-schalig biometrische identificatie gaan inzetten.’
Is de burger voldoende beschermd? Prins
leidde twee NVN-projecten over personalisering en identiteitsmanagement met behulp van nieuwe technologie. ‘Ons onderzoek laat zien dat het tegenwoordig niet meer alleen gaat om
‘De burger wordt steeds
dichter op de huid gezeten.’
het gebruik van losse persoonsgegevens, maar dat er steeds vaker sprake is van het combineren en verrijken van gegevens. Dit wierp de vraag op of we als burgers voldoende beschermd zijn tegen de risico’s hiervan, bijvoorbeeld via de Wet bescherming persoonsgegevens. Op een meer fundamenteler niveau moeten we deze ontwikke-ling doordenken op implicaties en beschermings-modaliteiten voor burgers. Is de ontwikkeling transparant genoeg? Hoe gaan we om met accountability als vele actoren tezamen gegevens combineren en verrijken? En hoe zit het met het concept ‘persoonsgegeven’ wanneer de grens tussen lichaamsmateriaal, zoals wangslijm met DNA, en de informatie die daaruit is af te leiden diffuus wordt? Het concept ‘persoonsgegeven’ staat bovendien onder druk omdat profielen en identiteiten de sleutel worden voor de ontsluiting van de enorme berg aan gegevens die de over-heden of een mondiale informatiegigant als Google accumuleren. Mede door het gebruik van nieuwe technieken zoals profiling en datamining groeien identificatie en classificatie van burgers en consumenten uit tot sturingsinformatie voor commercie, beleid en uitvoering. Zeker is dat identiteitsmanagement en de bijbehorende classi-ficerende processen een vitale rol zullen spelen bij het benutten van informatie door zowel overheid als bedrijfsleven.’
Digitale voetstappen en schaduwen Sinds
de publicatie van de NVN-projectresultaten is de thematiek alleen maar pregnanter geworden, vertelt Prins. ‘Zo zien we een groeiende popu-lariteit van informatie die langs indirecte weg valt af te leiden uit het gedrag van individuen. Het Amerikaanse bedrijf Facebook zou niet de 20
miljarden aan beurswaarde hebben als het niet in staat was geweest uit het surfgedrag van gebrui-kers heel veel nieuwe kennis te destilleren. Kennis die weer gebruikt kan worden voor reclamedoel-einden en daartoe aan andere bedrijven verkocht kan worden. De informatiebehoefte van de private en publieke sector beperkt zich hierbij niet langer tot onze digital footprint. Dat zijn gege-vens die burgers al dan niet bewust c.q. vrijwillig zelf genereren. Het gaat steeds vaker ook om informatie die anderen uit ons gedrag afleiden, waarvan wij niet bewust zijn dat we die ook achterlaten. We noemen dit ook wel onze ‘digital shadow’.’ Een goede en zorgvuldige discussie over maatvoering bij gebruik van persoonsgegevens en profielen is dus van belang, zegt Prins. ‘Daarvoor moet er meer aandacht komen voor het evalueren van digitaliseringsinitiatieven en met name voor de parameters waarmee de (geclaimde) kosten en baten van een initiatief inzichtelijk worden gemaakt. Daarnaast zullen de motieven voor de introductie van een applicatie veel meer dan nu het geval is richting consumenten en burgers transparant en begrijpelijk uitgelegd moeten worden.’
Het recht om vergeten te worden Van de
overheid mogen we verwachten dat zij niet alleen haar gegevenshuishouding maar ook haar iden-titeitsinfrastructuur vanuit een samenhangende visie inricht. ‘Juist ook met het oog op de machts-positie die de overheid inneemt en de nood-zakelijke weging van uiteenlopende belangen. Vooralsnog ontbreekt het echter aan zo’n samen-hangend overheidsbeleid. Dat is ook vastgesteld in het rapport iOverheid van de Wetenschappe-lijke Raad voor het Regeringsbeleid, waarvoor ik
de verantwoordelijkheid droeg,’ aldus Prins. In het algemeen is er momenteel geen helder kader voorhanden voor transparantie, betrouwbaar-heid, variëteit, controleerbaarbetrouwbaar-heid, verantwoor-delijkheid en zeker ook maatvoering. ‘Onduidelijk is waar de grenzen liggen voor het gebruik van gegevens voor profilering en classificatie door publieke en private sector. Ook is er onduidelijk-heid over hoe lang de gegenereerde profielen en onderliggende informatie beschikbaar kunnen en mogen blijven. Tegelijkertijd is het belang-rijk dat individuen niet voor onbepaalde tijd vast blijven zitten aan een hen door de overheid of een bedrijf aangemeten en toebedeelde identiteit op basis waarvan zij door diezelfde overheden en bedrijven worden beoordeeld. Bestaat de moge-lijkheid om profielen aan te passen, verouderde typen te wissen? Burgers zullen in ieder geval niet zo snel weten dat overheidsinstanties hen als burger type A of type B categoriseren, laat staan dat zij aan kunnen tonen in werkelijkheid niet (langer) in het toebedeelde profiel thuis te horen. Aandacht voor ‘corrigeren’, ‘herijken’, maar ook ‘vergeten’ van identiteiten is daarom van groot belang.’
21
‘Er is geen samenhangend
overheids beleid rond
identiteitsmanagement.’
Alex Brenninkmeijer,
Nationale ombudsman:
Onderzoek naar de digitale identiteit van burgers en hun privacybescherming is voor mijn dagelijkse werk van cruciaal belang. Zelfstan-digen zonder personeel werden op grote schaal van fraude beschuldigd, omdat politiek besloten was tot ‘inzet van bestandkoppeling bij fraude-onderzoek’. Klinkt politiek veelbelovend, maar uit ons onderzoek bleek dat duizenden zelfstandigen ten onrechte als misdadiger in de hoek zijn gezet. De gegevens van burgers in overheidsbestanden worden overgedragen en steeds weer anders gekoppeld. Weet ik in welke bestanden ik zit en welke gegevens over mij bekend zijn en waar-voor zij gebruikt worden? En als het misgaat en er foute gegevens zijn of foute koppelingen, hoe kan de burger daar een einde aan maken? Herstel is, zo bleek uit ons onderzoek, soms nauwelijks of niet mogelijk. De politie fotografeert massaal supporters en toen we vroegen waarom, luidde de reactie dat ze geen tijd hadden om die foto’s te bekijken. Ze zitten echter wel in databases. Databases die steeds meer dienen voor straf-preventie: je hebt niets gedaan, maar op basis van je profiel word je als een gevaar beschouwd.
Corien Prins heeft gelijk als zij stelt dat de toepas-sing van ICT niet ‘neutraal’ is en terecht is in het kader van het rapport iOverheid een wegings-kader ontwikkeld. Voor ons worden langs deze weg instrumenten aangereikt die wij bij onze toetsing kunnen gebruiken. De wisselwerking tussen theorie en praktijk is intensief. In verschil-lende fasen van het onderzoek komt de weten-schap bij de Nationale ombudsman langs om te kijken wat in de praktijk speelt. Omgekeerd laat de ombudsman zich inspireren door de grote lijnen en kaders die in het wetenschappelijk onderzoek ontwikkeld worden. De ombudsman geeft inhoud aan ‘de behoorlijkheid’ in de verhouding burger-overheid. Hoe ziet de behoor-lijkheid er in een digitale context uit?
Voor de praktijk van de ombudsman is het belangrijk om een goede focus te vinden als het om de digitale identiteit van burgers en hun privacybescherming gaat. Je ziet vaak pas dat wat van belang is, als je weet waar je naar moet kijken. Daarin vervult de wetenschap een essen-tiële rol. Extra boeiend is dat die rol over-en-weer bepaald wordt, omdat de ombudsman natuurlijk ook veel ziet wat juist voor de wetenschap ook weer van belang is.
