Geleefd worden door- of het beleven van tijd?
Een afstudeerscriptie over het leven met tijd en de kwaliteit van tijd.
Verschillende perspectieven op tijdsbeleving bij de ervaren tijdsdruk van
jonge vrouwen.
Universiteit voor Humanistiek, Utrecht 2016
Naam: Violet Pot
Begeleider: Prof. dr. Jan Baars
Leerstoel Humanisme en filosofie
Bijzonder hoogleraar ouder worden in een levensloop perspectief Meelezer: Dr. Martien Schreurs
Docent in de filosofie en de geschiedenis van het humanisme Afstudeercoördinator: Dr. Wander van der Vaart
We staan elke dag op, doen wat van ons verwacht wordt, en gaan dan weer slapen, en dat noemen we leven.
We saboteren onszelf zonder het te beseffen,
omdat we nadoen wat ons ooit is voorgedaan, en dan denken we dat het zo móet gaan. En ondertussen organiseren we de dingen zo, dat we geen tijd hebben om stil te staan
bij dat wat we ten diepste voelen. Uit: Kom hier dat ik u kus – Griet op de Beeck
‘Ik wil juist nu, nu de zon ondergaat, mijn pas versnellen,
om zo de tijd in te halen die ik overdag heb verspeeld.’ De Italiaanse dichter Francesco Petrarca Aangehaald door Jan Baars in een interview in Trouw
Voorwoord
Al ver voor mijn afstudeerperiode begon wist ik dat ik iets met de laatmoderne existentiële problematiek rondom jongvolwassenen wilde doen. Door de jaren heen heb ik binnen mijn Bachelor- en masteropleiding Humanistiek een interesse ontwikkeld rondom hedendaagse filosofische vraagstukken, omdat deze de verbinding maken met de dagelijkse praktijk en werkelijk iets kunnen betekenen voor vragen over en perspectieven op de zin en invulling van het leven. Hierin lag ook de eerste stap richting mijn keuze voor het onderwerp van deze scriptie. Als ik om mij heen keek, viel mij op dat steeds meer jonge mensen hulp zochten vanwege problemen zoals overspanningsverschijnselen, burn-outklachten, paniekaanvallen, slapeloosheid en depressiviteit. Stuk voor stuk verschillende en uniek ervaren klachten, maar die ook gezien kunnen worden als typerend voor de huidige laatmoderne tijd waarbinnen we leven. Dit gegeven wilde ik verder uitdiepen. Ten eerste omdat mijns inziens hierbinnen nog ruimte ligt voor humanistici op het gebied van begeleiding en ondersteuning. Ten tweede omdat ikzelf op een gegeven moment het gevoel ervoer overvraagd te worden door mijzelf en mijn omgeving, met als gevolg dat ook ik verschijnselen van overspannenheid begon te vertonen. En ten derde omdat ik het werkelijk interessant vind hoe dergelijke problemen zich voor kunnen doen, ondanks onze goed ontwikkelde en veilige samenleving.
Tijdens het nadenken over en het opstellen van een eerste onderzoeksopzet heb ik veel verkennend onderzoek rondom deze thematiek gedaan. Ik vond het lastig om hierbinnen tot een concreet onderwerp te komen, totdat er een rapport door het Sociaal en Cultureel Planbureau werd gepubliceerd. Dit rapport heeft voor veel inspiratie gezorgd en is bepalend geweest voor de verdere inkadering van mijn scriptie. Binnen dit rapport staan thema’s rondom vrije tijd en tijdsdruk centraal, in het bijzonder gericht op de dagelijkse praktijk van vrouwen ten opzichte van die van mannen. Een van de uitkomsten van dit onderzoek is dat met name jonge vrouwen tijdsdruk ervaren. Dit gegeven zorgde voor een werkelijke specificering van mijn scriptieonderwerp, omdat hier al mijn interesses samenkomen. De ervaren tijdsdruk bij jonge vrouwen binnen de hedendaagse laatmoderne samenleving is uitgangspunt geworden van deze scriptie. Er is naar gestreefd dit fenomeen vanuit verschillende dynamieken, mechanismen en tijdsbegrippen te begrijpen.
Persoonlijk heb ik mijn afstudeerperiode als heel prettig en leerzaam ervaren. Het bezig mogen zijn met dit onderwerp, in grote vrijheid en met veel ruimte voor eigen invulling, heeft geleid tot het resultaat dat nu voor u ligt. Hierbij wil ik mijn scriptiebegeleider Jan Baars bedanken voor zijn vertrouwen, nuttige tips en bemoedigende woorden. Ook wil ik mijn
meelezer Martien Schreurs bedanken, omdat hij uit enthousiasme extra tijd vrij heeft gemaakt om met mij over het onderwerp te sparren. Ook wil ik Alesha, Gerrit, Marieke en Ria ontzettend bedanken voor het lezen van het gehele stuk en het geven van zinvolle feedback. Ten slotte wil ik mijn beide ouders bedanken voor hun onvoorwaardelijke liefde en vertrouwen, waardoor ik ooit de stap heb durven zetten om Humanistiek te gaan studeren; een stap die mijn leven op vele vlakken heeft verrijkt en waarvan deze scriptie het eindresultaat is. Naast dat ik u veel leesplezier wens, hoop ik ook dat deze scriptie zal zorgen voor meer bewustwording van de rol en invloed van tijd binnen onze eigen, toch soms kwetsbare levens. Violet Pot
Samenvatting
Steeds meer Nederlanders voelen zich gejaagd. Vooral vrouwen ervaren een steeds grotere tijdsdruk. Hierbij is het opvallend dat met name jonge vrouwen die (nog) geen kinderen hebben, in vergelijking tot jonge mannen of moeders van kinderen, in een hoge mate tijdsdruk ervaren. Binnen dit onderzoek is er vanuit verschillende invalshoeken onderzocht hoe deze ervaren tijdsdruk bij jonge vrouwen tijdens het ontwikkelen van hun leven(shouding) begrepen kan worden. Ten eerste is er gekeken naar verschillende gevolgen die ontwikkelingen en veranderingen binnen de levensloop van jongvolwassenen met zich hebben meegebracht door de overgang van een moderne naar een laatmoderne samenleving. Vervolgens is er verkend welke (mondiale) dynamieken en mechanismen kenmerkend zijn voor en van invloed zijn op de huidige laatmoderne context waar jonge vrouwen onderdeel van zijn. Zo zijn veranderingen, ontwikkelingen en de rol van tijd op het gebied van gender, de markt en de politiek onderzocht. Daarna is verkend welke rol tijd heeft binnen de huidige laatmoderne context, door te onderzoeken welke tijdsbegrippen en de daarmee gepaard gaande uitwerkingen binnen deze context dominant aanwezig zijn. Ook is er onderzocht welke alternatieve tijdsbegrippen hierbinnen als verrijking en aanvulling kunnen fungeren.
Dit heeft geleid tot een perspectief waarbinnen de gelaagdheid, pluriformiteit en complexiteit van de tijd de ruimte krijgen in de vorm van zogenaamde tijdschappen. De tijd opvatten als een tijdschap, kan erbij helpen om te begrijpen dat het leven doordrongen is van verschillende ritmes en tijdsbegrippen. Met elkaar geven zij het leven een dynamische structuur. Aan de hand van deze tijdschappen wordt de tijd als een pluriform en contextgevoelig fenomeen opgevat, waardoor er een beter begrip van de werking en invloed van de tijd binnen levens van jonge vrouwen tijdens het ontwikkelen van hun leven(shouding) ontstaat. Doordat dit perspectief tot een beter begrip van de tijd binnen een specifieke context leidt, kunnen bewustwording en afstemming van de tijd zorgen voor een vergroting van de speelruimte binnen de tijdschappen. Hierdoor speelt de tijd niet alleen met mensen, maar spelen zij ook met haar, met als gevolg dat jonge vrouwen de tijd meer beleven, in plaats van dat zij erdoor worden geleefd.
Voorwoord...3 Samenvatting...5 Hoofdstuk 1 - Probleemstelling...8 1.1 Aanleiding...8 1.2 Doelstelling...9 1.3 Vraagstelling...9 1.4 Theoretisch kader...10
1.5 Wetenschappelijke- en maatschappelijke relevantie...14
1.6 Relevantie voor de Humanistiek...15
1.7 Methode...16
Hoofdstuk 2 – Ontwikkelingen binnen de context van de laatmoderne jonge vrouw...20
2.1 Veranderingen binnen de levensloop van jongvolwassenen...20
2.2 De door het zelf en anderen opgelegde verwachtingen en verantwoordelijkheden...21
2.3 De (steeds dominanter) heersende versnelling binnen samenleving...22
2.4 Veranderingen, verwachtingen, verantwoordelijkheden en versnellingen...23
Hoofdstuk 3 – Doorwerking van mondiale dynamieken en mechanismen...25
3.1 De vloeibare context waarbinnen (mondiale) mechanismen en dynamieken bestaan....25
3.2 Gender...26
3.3 Van standaardlevensloop naar keuzebiografie...27
3.4 On ne naît pas femme, on le deviant...28
3.5 De markt...31
3.6 Tijd als een economische schaarse waar...32
3.7 De politiek...34
3.7 (Mondiale) mechanismen en dynamieken in relatie tot de ervaren tijdsdruk bij jonge vrouwen...37
4.1 Dominante tijdsbegrippen: de chronologische, geëxploiteerde, versnelde en gejaagde
tijd...39
Hoofdstuk 5 – De rol van alternatieve tijdsbegrippen...42
5.1 Alternatieve tijdsbegrippen: de cyclische tijd, de innerlijke en ritmische tijd, de subjectieve tijd en de kairotische tijd...42
5.2 Een breder begrip van tijd: tijdschappen...46
5.3 Spelen met de tijd aan de hand van de speelruimte binnen tijdschappen...48
Hoofdstuk 6 – Gelaagdheid en complexiteit van tijd en de daarmee gepaard gaande mogelijkheden...52
6.1 Bewustwording en afstemming van verschillende tijdsbegrippen binnen een tijdschap53 Hoofdstuk 7 – Conclusie & discussie...55
7.1 Conclusie...55
7.2 Discussie...62
Hoofdstuk 1 - Probleemstelling 1.1 Aanleiding
‘‘Ik ben overambitieus en overhaast. Ik wil alles meemaken, overal bij zijn. Deze zomer ga ik
heel mijn agenda legen. Ik ga gewoon rustig een boek lezen, en een beetje zitten breien. Anders gaat het straks niet goed met mij.’’
Aan het woord is een twintigjarige studente eventmanagement. Terwijl ze haar verhaal doet knikt de groep instemmend. Onder de ongeveer vijftig bezoekers van de workshop 'Omgaan met tijd' in Utrecht bevinden zich opvallend veel mensen van onder de 35.’’ (Turnhout, 2014). Uit het onderzoeksrapport ‘Lekker vrij!?’ (2016) van het Sociaal en Cultureel Planbureau blijkt ook dat steeds meer Nederlanders zich gejaagd voelen (Portegijs, Cloïn, Roodsaz, & Olsthoorn, 2016, p. 5). De (tijds)beleving van het leven wordt door zowel mannen als vrouwen als druk ervaren, ondanks dat het aantal uren dat men aan verplichtingen kwijt is, niet is toegenomen (Portegijs e.a., 2016, p. 7). Opvallend is dat vooral vrouwen een steeds grotere tijdsdruk ervaren en dat dit gevoel hun welbevinden sterker beïnvloedt dan dat dit het geval is bij mannen (Portegijs e.a., 2016, p. 41). Vrouwen die regelmatig onder tijdsdruk staan, blijken daarnaast minder gelukkig of tevreden te zijn over hun leven dan vrouwen die minder onder druk staan (Portegijs e.a., 2016, p. 48). Vooral jonge vrouwen die (nog) geen kinderen hebben scoren binnen het onderzoek hoog op de mate waarin tijdsdruk wordt ervaren. Vergeleken met jonge mannen scoren zij bijvoorbeeld veel hoger en even hoog als moeders van jonge kinderen (Portegijs e.a., 2016, p. 109). ‘‘Deze jonge vrouwen hebben evenveel vrije tijd als mannen, vinden net zo vaak dat ze voldoende vrije tijd hebben, en vinden de combinatie werk/privé net als de mannen heel goed te doen. Toch voelen ze zich vaker te druk en gejaagd.’’ (Portegijs e.a., 2016, p. 109).
Een andere opvallende uitkomst van het onderzoek is dat deze groep jonge vrouwen vaker het gevoel heeft te kort te schieten, bijvoorbeeld op het werk. De tijdsdruk die zij ervaren, staat waarschijnlijk ook in verband met de werksituatie. Onderzoek naar burn-outklachten en ziekteverzuim van onder andere Bierings en Mol (2012) toont aan dat het risico op dergelijke klachten groter is bij jonge vrouwen. Versnippering en meer hectische vormen van vrije tijd worden als mogelijke verklaringen voor de ervaren tijdsdruk gegeven, niet alleen bij jonge vrouwen (Bittman & Wajcman, 2000, p. 185; Portegijs e.a., 2016, p. 57). ‘‘Als we vrouwen en mannen in verschillende leefsituaties vergelijken, blijkt de vrije tijd van
vrouwen telkens meer versnipperd dan die van mannen, en verdeeld over meerdere korte perioden.’’ (Portegijs e.a., 2016, p. 57).
1.2 Doelstelling
Met behulp van ‘time management’ probeert men houvast te creëren in de ervaren stroomversnelling van de huidige tijd, zoals deze in het voorgaande geschetst is. Echter, de vraag is of tijd ook op een andere manier ervaren kan worden, om naast houvast ook (weer meer) betekenis te creëren (Guidmond-Plourde, 2009, p. 6). Want hoeveel ruimte is er nu nog om, in tijden waarin alles in hoog tempo voorbij stroomt, een leven(shouding) te ontwikkelen waarbinnen jonge vrouwen bepaalde waardevolle aspecten, reflecties, verrassingen of tegenslagen nog kunnen laten (be)zinken? Binnen dit onderzoek wordt ernaar gestreefd om nieuwe inzichten te verkrijgen rondom dit fenomeen. Dit onderzoek is gericht op de vraag welke rol tijd speelt bij (het ontwikkelen van) de levenshouding en het daarmee gepaard gaande welbevinden van jonge vrouwen binnen de huidige laatmoderne samenleving. Daarnaast zal er gekeken worden hoe vanuit verschillende inzichten over tijdsbeleving en de ervaren tijdsdruk, versnippering van (vrije) tijd bij deze groep begrepen en ondervangen kan worden. Zo zal er onderzocht worden hoe verschillende dimensies van tijd een aanvulling kunnen zijn op het dominante chronologische tijdsbegrip, waardoor er een breder perspectief van tijd ontstaat.
1.3 Vraagstelling
Theoretische inzichten rondom tijd(sbeleving) binnen de huidige laatmoderne context kunnen nieuwe perspectieven opleveren voor de tijdsdruk die jonge vrouwen ervaren bij het ontwikkelen van hun leven(shouding). Om tot deze nieuwe perspectieven te komen, zal beantwoording van onderstaande hoofdvraag als leidraad voor dit onderzoek fungeren:
Hoe kan de door jonge vrouwen ervaren tijdsdruk bij de ontwikkeling van hun leven(shouding) begrepen worden vanuit de laatmoderne mondiale dynamiek en welke
inzichten bieden andere perspectieven van tijd met het oog op deze ervaren tijdsdruk? De volgende deelvragen zijn opgesteld om de hoofdvraag te beantwoorden:
1. Hoe ervaren jonge vrouwen die leven in de laatmoderne Nederlandse samenleving tijdsdruk bij de ontwikkeling van hun leven(shouding)?
2. Welke grotere (mondiale) dynamieken en mechanismen werken door in deze tijdsbeleving van jonge vrouwen?
3. Welke tijdsbegrippen zijn dominant of typisch voor deze grotere (mondiale) dynamieken en mechanismen?
4. Hoe kunnen deze dominante tijdsbegrippen worden geplaatst in een breder begrip van tijd?
5.Welke mogelijkheden kunnen er voor jonge vrouwen ontstaan, om met de ervaren tijdsdruk om te gaan?
1.4 Theoretisch kader
Steeds meer Nederlanders voelen zich gejaagd en opvallend hierbinnen is dat vooral jonge vrouwen die (nog) geen kinderen hebben een hoge mate van tijdsdruk lijken te ervaren (Portegijs e.a., 2016, p. 41, 109). Hierdoor bestaat er een negatief verband tussen de ervaren tijdsdruk en het welbevinden. Dit kan geplaatst worden in de huidige laatmoderne samenleving, die wellicht invloed heeft op dit negatieve verband. De eerder geschetste paradox tussen enerzijds niet meer verplichtingen maar anderzijds wel een toenemend gevoel van tijdsdruk, speelt zich af in een samenleving die onderhevig is aan grote veranderingen (de Leij, 2010, p. 99). Filosofen en sociologen als Ulrich Beck, Anthony Giddens, Jurgen Habermas en Charles Taylor hebben zich gebogen over vraagstukken rondom de gevolgen van de overgang van een moderne naar een zogeheten laatmoderne, postseculiere of posttraditionele samenleving en wat deze transitie betekent voor het individu. Het laatmoderne karakter van de huidige samenleving omvat de structuur waar deze op gefundeerd is. In dit geval gaat het om een samenleving waarbij traditionele (religieuze) kaders grotendeels zijn vervangen door wetenschappelijke, marktgerichte en persoonlijk gecreëerde kaders (Dohmen, 2010, p. 46). Nadat er door de verschuiving in ordes in eerste instantie aandacht kwam voor het individu binnen sociale verbanden en instituties, schijnt er een nieuwe fase te zijn aangebroken van permanente onzekerheid doordat het individu los is
komen te staan van deze verbanden (Dohmen, 2010, p. 50). Het gevolg is dat men veroordeeld is tot ‘‘een levenslang proces waarin mensen zichzelf niet langer ontwikkelen tot individuen die vanzelfsprekend deel uitmaken van een collectieve gemeenschap, maar in vele opzichten teruggeworpen worden op zichzelf.’’ (Dohmen, 2010, p. 50).
Deze tijdsschets kan veel vragen van de mens en zo ook van jonge vrouwen die bezig zijn met het ontwikkelen en vormgeven van een eigen leven(shouding). Vrouwen die zich in de transitie van puberteit naar een gesetteld en volwassen leven bevinden en nog geen kinderen hebben, worden binnen dit onderzoek onder de noemer jonge vrouwen geschaard. Door de toename van vrijheid van invulling van het eigen leven, zijn deze transities minder vast komen te liggen. Het is hierdoor lastig om deze groep te kaderen in een specifieke leeftijdsgroep met vaste kenmerken. Vele wetenschappers hanteren hierdoor ook verschillende definities voor de groepering en situatie waar deze jonge vrouwen onder vallen en zich in bevinden. Zo wordt er gesproken over ‘emerging adults’ (Mary, 2005, Antwood & Scholtz, 2008), ‘Quaterlife period’ (Grossman, 2005) en ‘quaterlife crisis’ (Robins & Wilner, 2011). Binnen dit onderzoek is er als richtlijn voor gekozen om te spreken over jongvolwassenen, waar jonge vrouwen tussen de achttien en dertig jaar onderdeel van uitmaken.
Tussen de fase van het opzoeken van grenzen als tiener en het settelen als dertiger, dienen deze jonge vrouwen keuzes te maken op het gebied van bijvoorbeeld studie, werk, liefde, wonen en het imago en de status die daaraan gekoppeld zijn. Het betreft voor een jonge vrouw ‘‘Een periode in je leven waarin je de overstap maakt van puberteit naar volwassenheid en waarin je te maken krijgt met allerlei veranderingen en keuzes. […] Keuzes die bepalend (kunnen) zijn voor de rest van je leven.’’ (Mooren, 2015, p. 5).
De vrijheid aan keuzemogelijkheden om het eigen leven vorm te geven en een bepaalde levenshouding te ontwikkelen lijken meer uiteen te lopen dan ooit te voren en daarnaast lijkt de overgang naar een volwassen leven steeds langer te duren, omdat keuzes tegenwoordig minder vastliggen (Mooren, 2015, p. 5). Echter, dit kan voor een bepaalde druk zorgen om de juiste keuzes te maken, succes te hebben, aan verwachtingen te willen voldoen, zich verantwoordelijk te voelen en niet te willen falen. Schrijver en filosoof Allain de Botton (1969) vat de oorzaak hiervan als volgt samen: ‘‘Never before have expectations been so
high about what human beings can achieve with their lifespan. We're told, from many sources, that anyone can achieve anything.’’ (Botton, 2009).
Socioloog en filosoof Zymunt Bauman (1925) heeft ideeën uitgewerkt volgens deze zelfde lijn en daaraan het concept tijd gekoppeld. Hij duidt de hierboven geschetste overgang
en de daarmee gepaard gaande gevolgen voor (het ontwikkelen van een levenshouding van) het individu aan met ‘Liquid times’; vloeibare tijden van ambivalentie, individualisering en design van het eigen leven, in plaats van het leven vormgeven volgens bepaalde kaders (Bauman, 2012, p. 15). ‘‘De tijd stroomt en de kunst is om haar stroom bij te houden. Wil je niet zinken, blijf dan surfen, en dat betekent dat je […] zo vaak je kunt moet veranderen.’’ (Bauman, 2012, p. 135). Dit citaat laat zien dat er meer vrijheid is, maar ook dat deze vrijheid problematische kanten kent. Deze vrijheid speelt zich namelijk af binnen een complexe en geaccelereerde context, die veel van jonge vrouwen kan vragen. Als er gekeken wordt naar het privédomein, dan kan deze vrijheid ruimte maken voor authenticiteit en ontplooiing, omdat jonge vrouwen meer te zeggen hebben over de vormgeving van het eigen leven en persoonlijke keuzes en relaties. Echter, deze vrijheid kan ook leiden tot angst, onzekerheid en eenzaamheid. Binnen het maatschappelijke domein, op het economische en politieke gebied, kan deze vrijheid leiden tot soortgelijke gevolgen, omdat jonge vrouwen zich moeten verhouden tot ontwikkelingen en overmacht van veranderende instituties. Zij zijn hierdoor zelf verantwoordelijk om het hoofd boven water te houden binnen deze complexe en geaccelereerde samenleving, waar een vaste baan en een zeker inkomen geen vanzelfsprekendheden zijn. In dit onderzoek is er oog voor deze problematische kant, waardoor inzichtelijk wordt dat meer vrijheid niet direct betekent dat alles mogelijk is, maar dat er vaak gekozen dient te worden tussen een beperkt aantal opties.
Filosofe Joke Hermsen (1961) maakt ook de koppeling tussen de huidige samenleving waarbinnen veranderingen hebben plaatsgevonden en de invloed die dit heeft op tijdsbeleving. ‘‘We laten noodgedwongen onze levens bijna volledig door de kloktijd bepalen, en kennen te weinig momenten van rust, aandacht of alerte bezinning […] de hedendaagse mens vlucht voor het nadenken hierover […] dat wil zeggen voor het aandachtvolle, bezinnende denken […] omdat we ons voornamelijk richten op het calculerend, economische en (be)rekenende denken.’’ (Hermsen, 2014, pp. 25-26). Volgens gerontoloog en filosoof Jan Baars (2006) kan deze benadering van tijd zorgen voor een chronologisering van de levensloop, wat door een calculerend, regulerend en rationaliserend karakter beperkend kan werken om het leven van mensen tot hun recht te laten komen. In een interview met Trouw zegt Baars hierover: ‘‘Het grote verhaal van onze cultuur is de versnelling, de turbo, de acceleratie […] we zijn allemaal onze pas gaan versnellen. […] In onze eigen tijd, de laatmoderne cultuur, is die versnelde pas echt een opgejaagde pas geworden.’’ (Trouw, 2012). Als er gekeken wordt naar tijd, dan kan dit concept breed opgevat worden vanwege zijn verschillende vormen en uitwerkingen. Tijd kan hierdoor gezien worden als een niet
eenduidig en dynamisch fenomeen dat zich zowel voor kan doen aan de innerlijke, als aan de uiterlijke beleving. Tijd is meer dan wat gemeten kan worden door uurwerken, want het kan ook ervaren worden, macht uitoefenen, orde scheppen, oriëntatie bieden en (on)bewust processen in gang zetten. Tijd is daardoor ongrijpbaar, maar in verschillende lagen van ons bestaan aanwezig; zowel op persoonlijk, maatschappelijk, economisch, biologisch, ecologisch en moreel gebied (Safranski, 2016, pp. 12-16). De wijze waarop en de mate waarin tijd een rol speelt in de ervaring binnen het dagelijks leven van jonge vrouwen binnen de laatmoderne samenleving is hierdoor ook divers en variërend. Vanuit reflectie en overdenking kunnen verschillende vormen van tijd beschouwd, begrepen en ingevuld worden. Voorbeelden hiervan zijn de chronologische, versnelde, gejaagde, geëxploiteerde, cyclische, innerlijke, ritmische, subjectieve en kairotische vormen van tijd (Safranski, 2016; Hermsen, 2014).
Deze tijdsbegrippen kunnen door middel van hun eigen karakter en uitwerkingen zowel negatief als positief in verband worden gebracht met de ervaren tijdsdruk van jonge vrouwen bij het ontwikkelen van hun leven(shouding). Binnen dit onderzoek wordt tijdsdruk als een vorm van stress gezien, waarbij sprake is van een hoge mate van druk en overbelasting (Bayer-Hohenwater, 2009, p. 196). Grotere krachten van (mondiale) dynamieken en mechanismen kunnen (indirect) invloed uitoefenen op de wijze waarop jonge vrouwen met het leven en de tijd omgaan. Om die reden worden in dit onderzoek de (mondiale) dynamieken en mechanismen vanuit gender, de markt en de politiek uitgewerkt en in relatie gebracht met de tijdsdruk die jonge vrouwen ervaren tijdens het ontwikkelen van hun leven(shouding). In dit onderzoek verwijst gender naar sekse en de culturele verschillen hierbinnen, door de aandacht te richten op sociale aspecten rondom gedrag en identiteit. Dit onderzoek richt zich op veranderingen die hebben plaatsgevonden door de overgang van een moderne naar laatmoderne samenleving, waardoor er vanuit gender perspectief gesteld kan worden dat de positie van de vrouw ten opzichte van de man vrijer en gelijkwaardiger is geworden. Daarnaast zijn de verschillen tussen mannen en vrouwen kleiner geworden, op allerlei gebieden en vanuit diverse variabelen (Sools, Baerveldt & van Engen, 2002, p. 42). Hoe mechanismen en dynamieken vanuit gender de tijd beïnvloeden en wat dit betekent voor de ervaren tijdsdruk bij jonge vrouwen, zal in dit onderzoek uitgewerkt worden.
Hetzelfde geldt voor (mondiale) dynamieken en mechanismen van de markt. Het brede karakter hiervan wordt binnen dit onderzoek opgevat als een systeem met een economische orde, gestuurd door mechanismen van vraag en aanbod en in de huidige tijd ook door mondiale processen. Kenmerkend voor de huidige markt zijn daarom openheid, zelfbeschikking, vrijheid en internationale samenwerkingsverbanden, maar ook deprivatie en
onzekerheid. Dit heeft invloed op de levens van mensen, omdat deze mechanismen en kenmerken voor een deel de markt bepalen en hierdoor ook (in)direct de mensen die hier gebruik van maken (Bauman, 2012, p. 23). Binnen dit onderzoek wordt verkend wat voor uitwerking dit verschijnsel heeft op de tijdsbeleving van jonge vrouwen en hoe de tijdsdruk die zij ervaren hiermee in verband staat.
Ten slotte wordt het brede karakter van de politiek ook in verband gebracht met diverse tijdsbegrippen en hun uitwerkingen op het leven van jonge vrouwen. Met ‘de politiek’ wordt binnen dit onderzoek het besturen, maken en uitvoeren van invloedrijke keuzes bedoeld, op globaal, landelijk, provinciaal en gemeentelijk niveau. Door de overgang van een moderne naar een laatmoderne samenleving is de politiek en haar verhouding met de samenleving en de tijd ook veranderd (Bauman, 2014, pp. 31-32).
1.5 Wetenschappelijke- en maatschappelijke relevantie
Uit het onderzoek ‘Met het oog op de tijd’ (2013) van Het Sociaal en Cultureel Planbureau werd al geconstateerd dat in vergelijking tot 2006, gevoelens van tijdsdruk vaker voorkwamen in 2011 (Cloïn, 2013, p. 13). Daarnaast werd in hetzelfde rapport aangegeven dat deze toename zorgwekkend kan zijn, omdat hier ook al de conclusie werd getrokken dat men niet meer verplichtingen of minder vrije tijd had, maar dat ‘‘mensen tegen of over de grens van hun spankracht zitten.’’ (Cloïn, 2013, p. 18). Als aanbeveling gaf men in het rapport aan hier meer aandacht op te vestigen in vervolgonderzoek. In het meest recente rapport van Het Sociaal en Cultureel Planbureau komt hetzelfde geluid naar voren, maar wordt daarnaast ook geconstateerd dat steeds meer jonge vrouwen die (nog) geen kinderen hebben geconfronteerd worden met de problematiek rondom tijdsdruk (Portegijs e.a., 2016, p. 107). De relatie tussen de kwaliteit van (vrije) tijd en tijdsdruk bij jonge vrouwen is echter zelden onderzocht (Portegijs e.a., 2016, p. 107). In dit onderzoek wordt dit fenomeen in de vorm van een theoretische analyse verder uitgediept, om zo nieuwe inzichten te verkrijgen die op wetenschappelijk gebied kunnen bijdragen aan meer inzicht in deze problematiek.
Dit onderzoek heeft ook een maatschappelijke relevantie. Zo blijkt dat in 2011 vier op de tien Nederlanders zich minstens een dag per week opgejaagd zegt te voelen. Daarnaast blijkt één op de tien Nederlanders zich in het dagelijks leven bijna altijd opgejaagd voelen. ‘‘Dat is weliswaar een minderheid binnen de bevolking, maar het betreft niettemin honderdduizenden mensen.’’ (Cloïn, 2013, p. 16). Nederlandse burgers vinden het een eigen keus als het leven te druk geleid wordt. Dit past binnen het hierboven geschetste tijdsbeeld waarbij individualiteit en eigen verantwoordelijkheid zijn toegenomen. ‘‘Men vindt een druk
leven een eigen keus. Wie ervoor kiest om veel tijd in betaald werk te steken of veel verschillende taken te combineren, kan tegen knelpunten aanlopen. […] Burgers denken niet in termen van een collectieve oplossing: men zoekt die oplossing vooral bij zichzelf. Hoewel veel individuen dezelfde temporele problemen ervaren, ziet men het oplossen van die problemen niet als een collectieve, maar primair als een individuele verantwoordelijkheid.’’ (Broek e.a., 2010, p. 13). Het ervaren van tijdsdruk en andere knelpunten in relatie tot tijd en de invloed die dit heeft op het welbevinden, van in dit geval jonge vrouwen, vragen wellicht om een aanpak waarbij men niet alleen op zichzelf is aangewezen. Ondanks dat veel Nederlandse burgers de soms hectische gang van zaken als eigen verantwoordelijkheid zien, lopen zij allen wel tegen dezelfde kwesties aan. Juist dit laatste gegeven laat zien ‘‘dat tijdsdruk niet alleen een individueel, maar ook een maatschappelijk probleem is.’’ (Cloïn e.a., 2010, p. 14).
1.6 Relevantie voor de Humanistiek
‘‘Denken over tijd wordt gedomineerd door vragen als in hoeverre de tijd afhankelijk is van het menselijk bewustzijn dan wel op zichzelf […] en hoe we ons kunnen verhouden tot het verstrijken van de tijd, en daarmee tot onze eindigheid. De beantwoording van deze vragen is relevant voor het onderzoek naar hoe we vandaag de dag tijd waarderen, omdat het vragen zijn die meer algemeen iets zeggen over de relatie tussen het menselijk bestaan en de tijd.’’ (Huijer, 2008, p. 38).
Deze masterscriptie is een afrondingsonderdeel van de Master Humanistiek aan de Universiteit voor Humanistiek (UvH). De twee belangrijke pijlers waarop de opleiding gebaseerd is, humanisering en zingeving, zijn zowel impliciet als expliciet verweven in dit onderzoek. Binnen het domein van humanisering gaat het om het bevorderen van meer humane en maatschappelijke verhoudingen en omstandigheden en binnen het zingevingsdomein gaat het om de (ver)houding van mensen tegenover het leven en de samenleving (UvH, Onderzoek aan de UvH - Zingeving en humanisering). Beide pijlers beïnvloeden elkaar onderling en staan ook in dit onderzoek niet los van elkaar. Hierdoor raken ze allebei aan de thematiek rondom de tijd op verschillende niveaus, omdat er een relatie wordt gelegd tussen de ervaren tijdsdruk, (mondiale) dynamieken en mechanismen en hun invloed op de persoonlijke levens van jonge vrouwen.
De toename van gejaagdheid en het ervaren van tijdsdruk zijn deels het resultaat van (mondiale) dynamieken en mechanismen die vaak onbewust de samenleving en zo ook de
levens van jonge vrouwen beïnvloeden. Zij kunnen deze humane en maatschappelijke verhoudingen op gespannen voet zetten, omdat ze uiteindelijk kunnen leiden tot angst, onzekerheid en minder welbevinden en meer fysieke en mentale klachten (Bauman, 2012, p. 32, Cloïn, 2013, p. 18). Inzichten uit dit onderzoek kunnen ervoor zorgen dat naast de dominant heersende tijdsbegrippen, die door deze (mondiale) dynamieken en mechanismen veroorzaakt en in stand gehouden worden, ook alternatieve tijdsbegrippen meer aandacht en ruimte krijgen. Op deze manier kan er een breder scala aan tijdsbegrippen verbonden worden met de ervaren tijdsdruk van jonge vrouwen die hun leven(shouding) ontwikkelen. Dit bredere begrip van tijd kan leiden tot meer bewustwording van de invloed en de rol van tijd binnen persoonlijke levens, wat geïntegreerd kan worden in het ontwikkelingsproces van een leven(shouding). Uiteindelijk kan er hierdoor voor worden gezorgd dat jonge vrouwen minder onder druk staan omdat zij meer inzicht hebben in deze invloeden die doorwerken in hun leven, waardoor zij ook kunnen gaan inzien welke tijdbegrippen zorgen voor versnippering en gejaagdheid en welke rust, welbevinden en authenticiteit kunnen bevorderen.
Deze realisatie heeft ook invloed op het zingevingsdomein, omdat hierbij de (ver)houding van mensen tegenover het leven en de samenleving centraal staan (UvH, Onderzoek aan de UvH - Zingeving en humanisering). Vraagstukken en inzichten rondom (het begrip van) tijd, in verband met de ervaren tijdsdruk bij jonge vrouwen en het ontwikkelen van hun leven(shouding), kunnen mogelijkheden bieden om bewuster om te gaan met de wijze waarop zij hun leven leiden. Bijvoorbeeld als zij voor ogen hebben in hoeverre en op welke manier tijd een rol binnen hun leven speelt. De invloed van (mondiale) dynamieken en mechanismen zorgt ervoor dat men het leven tegenwoordig haast noodgedwongen laat bepalen door de kloktijd en het daarbij behorende calculerende en berekenende denken (Baars, 2006, pp. 36-37; Hermsen, 2014, pp. 25-26; Safranski, 2016, p. 91). Dit onderzoek kan leiden tot bewustwording van de werking van tijd en de invloeden die hieraan ten grondslag liggen. Deze inzichten kunnen ervoor zorgen dat men zich bewust wordt van de bepalende rol die tijd kan hebben. Men krijgt hierdoor ook meer de mogelijkheid om het heft in eigen handen nemen en zich bewuster te verhouden tegenover de tijd. Op deze manier kan tijd meer worden beleefd, in plaats van dat men erdoor wordt geleefd. Jonge vrouwen kunnen hierdoor gerichter een leven(shouding) ontwikkelen, met meer aandacht en ruimte voor de rol en invloed van tijd in relatie tot aspecten waarvan zij besluiten dat deze werkelijk zin geven aan het leven en van betekenis zijn.
1.7 Methode
In dit onderzoek worden de hoofdvraag en de daarop aansluitende deelvragen beantwoord worden door een theoretische analyse van empirisch onderzoek en relevante beschouwingen over tijd en tijdservaring. Door een studie van wetenschappelijke literatuur en onderzoeksrapporten worden perspectieven en dynamieken in verband gebracht worden met de ervaren tijdsdruk bij jonge vrouwen binnen het ontwikkelen van een leven(shouding). Dit geeft inzicht in de huidige problematiek rondom de ervaren tijdsdruk bij jonge vrouwen, omdat er wordt onderzocht hoe dit vanuit verschillende perspectieven begrepen kan worden.
Om dit in te kaderen, worden ten eerste perspectieven van hedendaagse denkers en relevante rapporten geraadpleegd. Vanuit deze oriëntatie zijn de thema’s binnen dit onderzoek geselecteerd, ingevuld en gespecificeerd. Voorbeelden van thema’s zijn de doelgroep jonge vrouwen in de laatmoderne context, verschillende (mondiale) mechanismen en dynamieken binnen deze zelfde context en verschillende tijden en daaruit voorkomende tijdsbegrippen. Bestudering van deze verschillende perspectieven en definities hebben gezorgd voor inspiratie om een passende keuze te maken welke toegespitst is op de problematiek rondom de ervaren tijdsdruk binnen de ontwikkeling van een leven(shouding) bij jonge vrouwen binnen de huidige laatmoderne context. Deze uitwerking heeft gezorgd voor richting en fundering waar in het onderzoek verder op is voortgebouwd.
Vervolgens is de onderzoeksgroep in beeld gebracht: jonge vrouwen binnen de Nederlandse samenleving die tijdsdruk ervaren. Dit is gedaan door kenmerken, ontwikkelingen en veranderingen van deze doelgroep uit te werken. De huidige laatmoderne context en (mondiale) dynamieken en mechanismen zijn daarna verder uitgediept aan de hand van gekozen aandachtsgebieden en perspectieven, zoals veranderingen in de levensloop en vanuit gender, de markt en de politiek. Tijdens deze uitwerking is verkend hoe deze perspectieven zich verhouden tot de tijd en de ervaren tijdsdruk bij jonge vrouwen. Om dit te concretiseren is onderzocht welke tijdsbegrippen hierbinnen te herkennen zijn en een dominante rol spelen. Ook zijn alternatieve tijdsbegrippen naar voren gebracht, waardoor er een breder perspectief op tijd gecreëerd is. Hiervoor is gebruik gemaakt van een theoretische analyse.
De werken van diverse denkers die zich gebogen hebben over vraagstukken rondom het begrip van tijd zijn geraadpleegd. De keuzes die hierbinnen gemaakt zijn, zijn gebaseerd op inschattingen van de onderzoekster, waarbij relevantie en aansluiting bij de onderzoeksvraag van belang zijn. De onderzoekster is zich ervan bewust dat dit het selectieproces kan hebben beïnvloed en heeft daarnaast ook gelet op tegengeluiden en
kanttekeningen, om de interne validiteit te waarborgen. De geselecteerde teksten en citaten die aansluiten bij de thematiek rondom de hoofd- en deelvragen zijn in een document met belangrijkrijke punten verzameld. Deze hebben als uitgangspunt en inspiratie gediend van waaruit ideeën binnen dit onderzoek zijn ontstaan. Aan de hand van deze verzameling van perspectieven zijn nieuwe inzichten gedurende het onderzoek gecreëerd. Door reflectie en doordenking zijn deze in verband gebracht met de onderzoeksvraag.
Raadpleging en verwerking van externe bronnen en de keuzes die hierbinnen worden gemaakt, is gedaan aan de hand van interpretaties en doordenking door de onderzoekster zelf. Hierbij is rekening gehouden met het gegeven dat deze keuzes subjectief zijn en benaderd zijn vanuit een set van aannames, waarden en ervaringen. Zo wordt er stilgestaan bij het feit hoe de kwalitatieve methodologische traditie vanuit de opleiding en persoonlijke waarden en overtuigingen vanuit de eigen levensvisie van invloed kan zijn op de invulling van dit onderzoeksproces. Door stil te staan bij de beweegredenen en onderbouwing van de gemaakte keuzes en daarnaast dichtbij de feiten te blijven, wordt er rekening gehouden met het eigen mentale model van waaruit dit onderzoek tot stand is gekomen en vorm is gegeven (Greene, 2007, pp. 11-12). Voorbeelden van dergelijke keuzes zijn de invulling van bepaalde concepten of het inschatten en selecteren van wel of niet passende passages en citaten. Zo is er voor het ruime concept ‘(mondiale) mechanismen en dynamieken’ gekozen voor enkele aandachtsgebieden (gender, de markt en de politiek), omdat deze binnen de gekozen literatuur vaak naar voren komen en volgens inschatting van de onderzoekster relevant zijn om in verband te brengen met de problematiek rondom de ervaren tijdsdruk bij jonge vrouwen.
Door de beantwoording van de hoofdvraag en de deelvragen worden de resultaten van dit onderzoek zodanig gestructureerd dat er nieuwe inzichten kunnen worden geformuleerd ten aanzien van de ervaren tijdsdruk van jonge vrouwen voor het ontwikkelen van hun leven(shouding). De eerste deelvraag, waarin een beeld geschetst wordt van Nederlandse jonge vrouwen en de ervaren tijdsdruk, is beantwoord met behulp van rapporten waarin de relatie hiertussen in kaart is gebracht. In Nederland heeft het Sociaal Cultureel Planbureau decennialang onderzoek gedaan naar de relatie tussen de mens en (de rol van) tijd. Voor dit onderzoek zijn vier verschillende rapporten geraadpleegd waarvan twee uit 2010, een uit 2013 en een uit 2016. Er is voor deze rapporten gekozen, omdat zij specifiek verwijzen naar de relatie tussen jonge vrouwen en hun beleving van tijd. Daarnaast zijn de rapporten vrij recent, wat bij heeft gedragen aan de validiteit van het onderzoek.
De daaropvolgende deelvragen die na deze eerste deelvraag volgen, zijn vanuit filosofisch en sociaal-wetenschappelijk oogpunt uitgewerkt. Hierbij is gezocht naar literatuur
binnen de laatmoderne traditie gericht op de thema’s tijd en tijdsbeleving en structuren die hieronder kunnen liggen. Hierbinnen worden tijdsbegrippen behandeld die regelmatig terug te vinden zijn in de literatuur en daarnaast, zowel negatief als positief, in verband kunnen worden gebracht met de ervaren tijdsdruk bij jonge vrouwen. Het gaat hier om de chronologische, versnelde, gejaagde, geëxploiteerde, cyclische, innerlijke, ritmische, subjectieve en kairotische vormen van tijd (Safranski, 2016; Hermsen, 2014). Daarnaast zijn dynamieken van sociale, politieke, culturele –en economische aard onderzocht, om zo in kaart te brengen hoe deze (in)direct van invloed kunnen zijn op het leven van jonge vrouwen. Hierdoor zijn er verbanden gelegd tussen de tijd, zijn verschillende snelheden hierbinnen en de ervaren tijdsdruk bij jonge vrouwen. Daarnaast zijn ook processen van individualisering, globalisering, acceleratie, fragmentatie en flexibilisering binnen de gebieden van gender, de markt en de politiek hieraan gekoppeld.
Om tot geschikte literatuur te komen, is op verschillende manieren gezocht. Ten eerste via de Universiteitsbibliotheken van de UvH en de Universiteit Utrecht. Daarnaast zijn online catalogi geraadpleegd via zoekmachines als ‘Wordcat’, ‘Scopus’, ‘Picarta’ en ‘Google Scholar’. Aan de hand van de Nederlandse sleutelbegrippen ‘Tijd’, ‘Tijdsbegrippen’, ‘Tijdsbeleving’, ‘Tijdsdruk’, ‘Acceleratie’ en ‘Laatmodern’ en de Engelse sleutelbegrippen ‘Time’, ‘Time-pressure’, ‘Timescapes’, ‘Latemodernity’, ‘Acceleration’ en ‘Adolescences’ is er binnen deze catalogi naar geschikt materiaal gezocht. Om tot nog gerichtere zoekresultaten te komen, zijn de verschillende sleutelbegrippen ook met elkaar gecombineerd, zoals ‘Time pressure’ en ‘Latemodernity’. Aan de hand van deze (combinaties van) sleutelbegrippen is er binnen de verschillende artikelen gezocht naar aanknopingspunten met de thematiek en problematiek van het onderzoek. Hiervoor heeft eerst een globale zoektocht plaatsgevonden, waarbij gescand is naar deze aanknopingspunten. Vervolgens is er gerichter gezocht naar relevante artikelen die bijdragen aan de beantwoording van de onderzoeksvragen.
Daarnaast is er werk geraadpleegd waarbij de thema’s tijd, de laatmoderne samenleving en mens centraal staan. Deze thema’s sluiten aan bij de vraagstelling en kunnen hierdoor bijdragen aan de beantwoording ervan. Binnen het ruime aanbod van literatuur is er een selectie gemaakt, om de relevante literatuur te filteren van de minder geschikte werken. Voor verdere inkadering zijn enkele boeken als hoofdwerken geselecteerd, welke het vertrekpunt zijn voor verder onderzoek. Het gaat hier om werken waarbij zowel de thematiek rondom tijd wordt uitgewerkt, als de laatmoderne context met zijn invloeden en dynamieken. Het gaat hier om de boeken ‘Vloeibare tijden. Leven in een eeuw van onzekerheid’ (2012) van Zygmunt Bauman, ‘Tijd. Hoe tijd en mens elkaar beïnvloeden’ (2016) van Rudiger Safranski
en ‘Aging and the art of living’ (2012) van Jan Baars. Bestudering heeft geleid tot nieuwe inzichten en daardoor ook tot nieuwe zoekrichtingen, waardoor deze met andere werken en artikelen aangevuld konden worden. De literatuurlijsten van deze hoofdwerken hebben gezorgd voor nieuwe zoekrichtingen, omdat deze titels aandragen die ook geraadpleegd konden worden. Er is dus gewerkt volgens de sneeuwbalmethode; een (eerste) verzameling van werk rondom tijd(sbeleving), is steeds verder uitgebreid en heeft geleid tot verdieping van het onderzoek. De uitwerkingen en interpretaties van de onderzoekster zijn in de tekst aangevuld met verbindende en illustrerende citaten uit de diverse werken, om het betoog te verrijken en te versterken.
Hoofdstuk 2 – Ontwikkelingen binnen de context van de laatmoderne jonge vrouw Hoe ervaren jonge vrouwen die leven in de laatmoderne Nederlandse samenleving tijdsdruk bij de ontwikkeling van hun leven(shouding)?
Jonge vrouwen binnen de laatmoderne Nederlandse samenleving ervaren in toenemende mate tijdsdruk (Portegijs e.a., 2016; Cloïn, 2013, 2010). In dit hoofdstuk wordt gekeken vanuit welke tendensen dit begrepen kan worden. Veranderingen binnen het verloop van de levensloop, de door de zelf en anderen opgelegde verwachtingen en verantwoordelijkheden en de (steeds dominanter) heersende versnelling binnen de samenleving zijn hier voorbeelden van. Eerst worden deze tendensen besproken, waarna zij in verband worden gebracht met de ervaren tijdsdruk bij jonge vrouwen.
2.1 Veranderingen binnen de levensloop van jongvolwassenen
De jonge vrouwen die centraal staan in dit onderzoek, bevinden zich in de levensfase van jongvolwassenen binnen de menselijke levensloop. Het begrip levensloop kan veel omvatten en zowel breed als specifieker opgevat worden. Binnen dit onderzoek wordt onder levensloop een selectie van gebeurtenissen en posities verstaan, die zicht geven op en richting geven aan zowel verwachte als onverwachte gebeurtenissen in iemands leven (Liefboer & Dykstra, 2000, p. 20). Hoe men zich hiertoe verhoudt, wordt opgevat als ‘levenshouding’, welke zich gedurende iemands levensloop ontwikkeld. De levensloop van de mens verwijst echter niet alleen naar specifieke posities en gebeurtenissen. Zo heeft het ook een temporele factor, omdat de levensloop historisch en veranderlijk van aard is. ‘‘Een mens leeft in het heden en richt zich daarin vanuit het verleden naar de toekomst. […] onze ervaringen met- en gedachten over elk stukje van onze levensloop zijn niet zomaar willekeurige atomaire elementen uit de gehele levensboog. Verleden, heden en toekomst vormen in elk mensenleven altijd een bepaalde, unieke samenhang.’’ (Dohmen, 2005, p. 16).
Door de overgang van een moderne naar een laatmoderne samenleving is er steeds meer ruimte gekomen voor de ontplooiing van mensenlevens, waarbinnen deze bepaalde unieke samenhang steeds meer vanuit eigen invulling tot uitdrukking kan komen. Binnen de literatuur wordt de groep jongvolwassenen tegenwoordig in een aparte fase van de levensloop onderverdeeld, omdat zij zich zijn gaan onderscheiden in de wijze waarop zij hun leven vormgeven en hier ook steeds meer de tijd voor zijn gaan nemen (Dohmen, 2005, p. 76; Evenhuis, 2002, p. 8; Mooren, 2015, p. 5, Settersten & Ray, 2010, p. 19). Dit geldt niet alleen
voor jongvolwassenen in Nederland. Ook in andere (westerse) Europese landen en in de Verenigde Staten is dit het geval. ‘‘Both in the United States and in many European
countries, the process of becoming an adult is more gradual and varied today than it was half a century ago.’’ (Settersten & Ray, 2010, p. 20).
Deze meer geleidelijke en variërende wijze waarop men volwassen wordt uit zich op verschillende manieren. Uit onderzoek van het Centraal Bureau van de Statistiek (CBS) (2015) is bijvoorbeeld gebleken dat bepaalde mijlpalen binnen het leven van jongvolwassenen steeds later plaatsvinden. De overgangsfase naar een gesetteld leven wordt hierdoor steeds meer uitgerekt. Voorbeelden hiervan zijn het op zichzelf gaan wonen, het verlaten van het onderwijs, een vaste baan en vaste relatie aangaan en in mindere mate om het krijgen van kinderen en het kopen van een huis (Mooren, 2015, p. 16). Al deze mijlpalen, die voorheen als markering naar volwassenheid fungeerden, vinden nu meer verspreid en in elkaar overlopend plaats. Deze inzichten laten zien dat tegenwoordig de overstap naar volwassenheid minder wordt bepaald door een specifieke leeftijd of gebeurtenis. Verkenning en oriëntatie op de samenleving en de eigen rol en plek die men hierbinnen voor zichzelf ziet, zijn ervoor in de plaats gekomen. Individuele ontwikkelingen en keuzes, en de mate van verantwoordelijkheid en onafhankelijkheid zijn hierom bepalender geworden: ‘‘The criteria
most important in defining the transition to adulthood are the individualistic character qualities of accepting responsibility for one’s self and making independent decisions along with becoming financially independent.’’ (Atwood & Scholtz, 2008, p. 241).
2.2 De door het zelf en anderen opgelegde verwachtingen en verantwoordelijkheden
Vanuit sociale en culturele representatie wordt aan bepaalde aspecten en eigenschappen zoals zelfsturing, autonomie, flexibiliteit, initiatief nemen en creativiteit veel waarde gehecht als het gaat om het ontwikkelen van een eigen leven(shouding). Hierdoor kan gesteld worden dat er veel wordt verwacht van de jongvolwassenen door hen zelf en hun omgeving (de Lange, 2005, p. 29). Dit komt doordat zij hun positie binnen het eigen leven en de maatschappij nog dienen te creëren (Den Daas, 2005, p. 75). “Het maken van eigen keuzes binnen de levensloop is vooral herkenbaar bij mensen in de jongere levensfasen. De veranderingen zijn immers in oudere leeftijdsgroepen soms minder ingrijpend omdat de mensen in deze groepen al een belangrijk deel van hun leven hebben doorlopen.’’ (Evenhuis, 2002, p. 14).
Dit proces van positioneren kan leiden tot het ervaren van een bepaalde druk. Dit blijkt ook uit de documentaire ‘Alles wat we wilden’ (2010), waarin zowel jongvolwassen meisjes en jongens worden gevolgd tijdens hun dagelijkse en ogenschijnlijk succesvolle levens met
uitdagende carrières en rijke sociale levens. Echter, achter dit eerste beeld dat zij van zichzelf neerzetten schuilen ook angst, depressiviteit, paniekaanvallen en overspannings- en burn-outklachten (Domogala, 2010). Men is verplicht zelf te kiezen en in het verlengde van elke keuze ligt impliciet ook de plicht tot verantwoording wat druk en twijfel kan veroorzaken (Breedveld & van de Broek, 2003, p. 13). ‘‘Waar iets te kiezen valt, worden zowel de gemaakte keus als de beweegredenen daarachter belangrijker. Die maken immers deel uit van iemands zelfgekozen identiteit of leefstijl.’’ (Breedveld & van de Broek, 2003, p. 13). Neurowetenschapper Marian Joëls geeft daarnaast aan dat hoe groter het verschil tussen de eisen waaraan men denkt te moeten voldoen en de mate waarin zij het gevoel hebben de zaken onder controle te hebben, hoe meer er sprake is van het ervaren van druk en onzekerheid. ‘‘Geen wonder dat vooral bij de leeftijdsgroep onder de vijfendertig jaar […] stress relatief vaak voorkomt.’’ (TNO, z.j., pp. 18-19). De onvoorspelbaarheid kan ervoor zorgen dat jonge vrouwen er alles tegen doen om het beste uit zichzelf te halen, bijvoorbeeld net iets beter te presteren of door meer taken op zich te nemen dan de anderen. Onbewust kunnen ze hierdoor te veel van zichzelf vragen en eisen.
Jonge vrouwen die (nog) geen kinderen hebben zijn vatbaar voor het ervaren van druk en onzekerheid bij het positioneren van zichzelf en de eisen die zij en hun omgeving hieraan stellen. Opvallend is dat zij hier zelfs vatbaarder voor zijn dan jonge mannen en moeders van jonge kinderen. ‘‘Zij voelen zich even vaak als de moeders van jonge kinderen te druk en gejaagd, maar dat heeft bij hen niet zozeer te maken met het combineren van werk en privéleven, maar met het gevoel tekort te schieten.’‘ (Portegijs e.a., 2016, p. 109). De door zichzelf en anderen opgelegde verwachtingen en het gevoel van verantwoordelijkheid beïnvloedt vooral deze groep van jonge vrouwen. Zij zijn kwetsbaar op dit gebied (Portegijs e.a., 2016, p. 109). Dit geldt niet alleen voor Nederlandse jonge vrouwen, want ook binnen andere Westerse landen worden soortgelijke resultaten weergegeven. Een voorbeeld hiervan is de situatie in Australië, waar de vrije tijd van jonge vrouwen ook onder druk blijkt te staan door aspecten als opgelegde verwachtingen en keuzevrijheid: ‘‘National time-use surveys
conducted by the Australian Bureau of Statistics (ABS) demonstrate that patterns of leisure activity differ according to sex, with women having less access to leisure than men. […] Recent research posits young women's leisure and time-use within 'a culture of rising expectations', in which a range of responsibilities, experiences and opportunities is packed into a single day.’’ (Cartwright & Penny Warner-Smith, 2003, pp. 321-323; Brown, e.a.,
2.3 De (steeds dominanter) heersende versnelling binnen samenleving
De ervaren tijdsdruk van jonge vrouwen kan onder andere begrepen worden vanuit de heersende versnelling binnen de laatmoderne samenleving, die deze gevoelens van stress en druk bij jonge vrouwen kan katalyseren en versterken. Ondanks dat zij tegenwoordig meer tijd hebben om zichzelf en hun leven(shouding) te ontwikkelen, voelen zij zich namelijk (in vergelijking tot mannen) vaker gestrest en gejaagd (Portegijs e.a., 2016, p. 109). Tegenwoordig wordt de situatie van jonge vrouwen als ‘spitsuur van het leven’ bestempeld (Evenhuis, 2002, p.9). ‘‘Het beeld van het jonge gezin als ‘spitsuur in het leven’ moet dus voor vrouwen worden bijgesteld. Ook daarvóór voelden zij zich al even sterk onder druk staan.’’ (Portegijs e.a., 2016, p.109). Het is hierbij niet de tijd die sneller gaat (want dat kan niet), maar de hoeveelheid gebeurtenissen en handelingen die zich hierbinnen afspelen (Safranski, 2016, p. 102). Juist de kort op elkaar volgende en versnipperde wijze waarop handelingen en gebeurtenissen elkaar opvolgen, blijkt volgens het Sociaal en Cultureel Planbureau, in vergelijking tot andere groepen, alleen bij jonge vrouwen zonder kinderen samen te hangen met meer tijdsdruk (Portegijs e.a., 2016, p.109)
2.4 Veranderingen, verwachtingen, verantwoordelijkheden en versnellingen
De ervaren tijdsdruk van jonge vrouwen is aan de hand van uitwerkingen in kaart gebracht. Hierbij zijn veranderingen in de levensloop, door zichzelf en anderen opgelegde verwachtingen en verantwoordelijkheden en de heersende versnelling binnen de samenleving besproken. Deze kunnen in verband gebracht worden met de in het theoretisch kader besproken vloeibare tijden waar wij volgens Bauman op dit moment in leven. Zijn perspectief op de laatmoderne samenleving geeft aan dat zowel individuele levens als instituties vloeibaar zijn geworden, oftewel aan veranderingen onderhevig zijn. Hierdoor is er minder sprake van starre patronen, want deze zijn chaotischer en ambivalent geworden, waardoor het leven vrijer, maar ook meer onzeker en dynamischer is geworden (Bauman, 2012, pp. 7-10). Binnen deze dynamiek kan de heersende versnelling ook begrepen worden: ‘‘In late modern society
there is a faster proliferation of new technologies that accelerate change in practically all spheres of life, from communication to health care, traveling, education or work.’’ (Baars,
2012, p. 26). Doordat deze veranderingen binnen alle levenssferen doorwerken, kan dit als gevolg hebben dat er (te) weinig tijd is om een samenhangende en gebalanceerde levenshouding te ontwikkelen, want het lange-termijndenken en handelen en de sociale structuren en kaders waarbinnen dit gebeurt, verdwijnen of verzwakken. Individuele levens
worden opgesplitst in een reeks van korte-termijnprojecten en episodes en men laat zich hierdoor, vaak onbewust, opjagen en overvragen (Bauman, 2012, p. 17).
Voor het proces van het ontwikkelen van een leven(shouding) bij jonge vrouwen, heeft dit gevolgen. Het vraagt namelijk aandacht en doordenking, maar door deze versnelling en versnippering is er minder gelegenheid om na te denken over het doel en de zin is hiervan (Bauman, 2012, p. 142). Filosoof en historicus Rudiger Safranski (1945) beaamt deze nieuwe verhoudingen van de tijd, binnen het leven van de mens: ‘‘Het netwerk van elkaar kruisende tijdlijnen wordt steeds dichter, het individu voelt zich in zelfopgelegde en door anderen opgelegde tijdschema’s gevangen.’‘ (Safranski, 2016, pp. 90-91). De algehele versnelling heeft als paradoxaal effect dat de tijdshorizon krimpt, waardoor bepaalde kaders waar men vroeger houvast aan ontleende bij het ontwikkelen van een eigen leven(shouding), te snel uiteenvallen en veranderen. ‘‘De toekomst was voor ons nog nooit zo dichtbij als tegenwoordig […] de versnelling gaat zo snel, dat de toekomst al bijna begonnen is.’‘
(Safranski, 2016, p. 101).
Dit kan zorgwekkend zijn, want deze basis waarop ook de levens(houdingen) van jonge vrouwen berusten, is hierdoor wankel. ‘‘Net als onze banen en de ondernemingen die deze verschaffen, onze partners, onze vriendenkringen, onze posities in de samenleving en het zelfbewustzijn en het zelfvertrouwen die daarmee gepaard gaan. […] Vooruitgang is veranderd in een soort eindeloze en ononderbroken stoelendans.’’ (Bauman, 2012, p. 27). Deze stoelendans creëert onrust op het moment dat er veel van jonge vrouwen verwacht wordt. Ondanks dat er binnen de levensfase van jongvolwassenen meer tijd is gekomen voor het ontwikkelen van een leven(shouding), kunnen zij door deze wankele en vluchtige basis juist het tegenovergestelde ervaren. De gebleken kwetsbare positie en de door henzelf en de omgeving opgelegde hoge verwachtingen en verantwoordelijkheden, komen dit daarnaast ook niet ten goede, waardoor zij in toenemende mate tijdsdruk kunnen gaan ervaren.
Hoofdstuk 3 – Doorwerking van mondiale dynamieken en mechanismen
Welke grotere (mondiale) dynamieken en mechanismen werken door in deze tijdsbeleving van jonge vrouwen?
In het voorgaande hoofdstuk is een beeld geschetst van verschillende tendensen die typerend zijn voor de laatmoderne samenleving. Deze zijn in verband gebracht met de tijdsdruk die jonge vrouwen kunnen ervaren bij het ontwikkelen van hun leven(shouding). Dit laat onder andere zien dat de ontwikkeling van een leven(shouding) niet los staat van de samenleving. Als er gekeken wordt naar grotere (mondiale) mechanismen en dynamieken, bijvoorbeeld op het gebied van de verhouding tussen mannen en vrouwen, de markt en de politiek, dan blijkt dat deze door kunnen werken in de levens en de tijdsbeleving van jonge vrouwen. Zij worden er namelijk zowel bewust als onbewust toe gedwongen zich hiertoe te verhouden (Bauman, 2016, p. 16). In dit deel van het onderzoek worden de (mondiale) mechanismen en
dynamieken op het gebied van gender, de markt, de politiek en de onderlinge verhoudingen hiertussen uitgewerkt. Voor het overzicht wordt eerst de context waarbinnen deze (mondiale) mechanismen en dynamieken bestaan omschreven. Vervolgens worden de verschillende (mondiale) mechanismen en dynamieken op het gebied van de politiek, de markt en gender apart en na elkaar volgend besproken, om deze ten slotte in relatie te brengen met de ervaren tijdsdruk bij jonge vrouwen.
3.1 De vloeibare context waarbinnen (mondiale) mechanismen en dynamieken bestaan
Kenmerkend voor de huidige laatmoderne samenleving is dat deze constant in beweging en verandering is en daardoor veel vraagt van de jonge vrouwen die hier onderdeel van zijn. Zoals al eerder is aangegeven kunnen deze veranderingen begrepen worden vanuit het perspectief van Bauman, die aangeeft dat diverse fundamenten van de laatmoderne samenleving zijn veranderd van solide naar vloeibaar. Zo spreekt hij in zijn werk over Liquid
Modernity (2000), Liquid Love (2003), Liquid Life (2005), Liquid Fear (2006) en Liquid Times (2007). Het centrale idee hierbinnen is dat solide fundamenten binnen de samenleving
te log en gebrekkig bleken te zijn voor de strevingen van vrijheid, autonomie en de vrije markt. Deze fundamenten zijn niet als geheel verwijderd uit de samenleving, maar vervangen door vormen waarvan men dacht dat deze beter aansloten bij deze strevingen. Tradities en haar verwachtingen en gewoonten zijn bijvoorbeeld grotendeels losgelaten, waardoor er ruimte kwam voor persoonlijke ontplooiing. De samenleving werd individualistischer en collectieve grondslagen verdwenen hierdoor naar de achtergrond (Bauman, 2000, p. 3).
Niet alleen binnen de levenssfeer vonden veranderingen plaats. Ook sturing en bescherming van de overheid werd grotendeels vervangen door deregulering en privatisering van de politiek en de markt (Bauman, 2012, p. 32). Op wereldniveau zijn er grenzen doorbroken en ontmanteld, waardoor mondialisering een feit is. ‘‘Alle samenlevingen liggen nu compleet en waarlijk, zowel stoffelijk als geestelijk, open.’’ (Bauman, 2012, p. 22). Binnen deze verschillende gebieden kwam er steeds meer vrijheid voor de mensen zelf, maar werd er daarnaast ook steeds meer van hen verwacht. ‘‘The liquidizing powers have moved
from the 'system' to 'society', from ‘politics' to 'life-policies' - or have descended from the 'macro' to the 'micro' level of social cohabitation.’’ (Bauman, 2000, p.7). Een (onvoorzien)
gevolg is dat de existentiële zekerheid die gevonden kon worden binnen deze voorheen sterk heersende collectiviteit, niet ondervangen kon worden door de individuen zelf, waardoor er nu meer sprake is van onvoorspelbaarheid, angst en onzekerheid. (Bauman, 2000, pp. 3-4; Bauman, 2012, pp. 32, 35). Dit kan juist problematisch zijn voor jonge vrouwen, want zij bevinden zich in een levensfase met veel onvoorspelbaarheid, omdat zij bepalende keuzes dienen te maken waar zij zelf verantwoordelijk voor zijn (Portegijs e.a., 2016, p. 109). Welke invloeden (mondiale) mechanismen en dynamieken van gender de markt en de politiek hierin hebben, wordt in dit hoofdstuk uitgewerkt.
3.2 Gender
In het voorgaande is al ingegaan op de overgang van een moderne naar een laatmoderne samenleving en de veranderingen die hierdoor hebben plaatsgevonden in de levensloop van jonge vrouwen. De overgang heeft ook geleid tot veranderingen op het gebied van gender, omdat de verhouding tussen mannen en vrouwen is veranderd. Gesteld kan worden dat deze verhouding voor de vrouw ten opzichte van de man vrijer en gelijkwaardiger is geworden, op allerlei gebieden en vanuit diverse variabelen (Sools, Baerveldt & van Engen, 2002, p. 42). De gehele relatie tussen mannen en vrouwen is veranderd, waardoor beiden anders in het leven staan. Patronen en structuren van de voormalige standaardlevensloop laten desondanks wel hun sporen na, zo ook binnen de levens(loop) van jonge vrouwen. In onderstaand stuk wordt dit nader toegelicht en wordt de rol van gender binnen (veranderingen in) de levensloop besproken. De ervaren tijdsdruk van jonge vrouwen kan hierdoor in verband gebracht worden met het genderaspect en vanuit dit perspectief begrepen worden.
3.3 Van standaardlevensloop naar keuzebiografie
De overgang van een moderne naar een laatmoderne samenleving heeft ook gevolgen gehad voor de verhouding tussen mannen en vrouwen en de wijze waarop zij het leven zijn gaan invullen. Dit uit zich onder andere in veranderingen in de structurering van de levensloop. De standaardlevensloop die in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw zijn hoogtepunt kende, is namelijk geleidelijk naar de achtergrond verdwenen en heeft plaatsgemaakt voor de zogeheten keuzebiografie, waarbij men de levensloop meer zelf is gaan vormgeven (Liefboer & Dykstra, 2000; Evenhuis, 2002; Raad voor Maatschappelijk Ontwikkeling, 2002). De standaardlevensloop bestond uit drie duidelijk te onderscheiden fasen, die zorgden voor een eenduidige en seksespecifieke ordening. Gebruikelijk doorliep men de fases van leren, werken en zorgen en pensioen. Over het algemeen richtten mannen zich hierbinnen op (de voorbereiding van) betaald werk en vrouwen werden van jongs af voorbereid op het vervullen van zorgtaken (Evenhuis, 2002, p. 7).
Tegenwoordig is er minder sprake van deze vorm van verhoudingen en structureringen binnen de levensloop, vanwege de (op)komst van de keuzebiografie (Evenhuis, 2002, pp. 7-8; Liefboer & Dykstra, 2000, p.9, Breedveld & van den Broek, 2001, p. 13). Er ontstond voor zowel mannen als vrouwen meer vrijheid bij het vormgeven van een leven(shouding). ‘‘Die vrijheid omvat partnerkeus, beroepskeus, gezinsvorm, levensbeschouwing en het naar eigen goeddunken ritualiseren van geboorte en dood.’’ (Breedveld & van den Broek, 2003, p. 9). Doordat de mens zelf meer te zeggen kreeg, veranderden de verhoudingen binnen de levensloop zelf ook. Transities tussen de levensfasen zijn bijvoorbeeld meer in elkaar gaan overlopen en diffuser geworden. Daarnaast stond bij de standaardlevensloop binnen elke levensfase vaak één seksespecifieke activiteit centraal. Door de hierboven genoemde ontwikkelingen is dit voor zowel mannen als vrouwen overgegaan in ‘een cultuur van combineren’, waarbij bezigheden als werken, leren en zorgen bij zowel mannen als vrouwen tegelijk of kort na elkaar konden gaan plaatsvinden. Er is hierdoor minder sprake van een markering dat er een nieuwe levensfase is aangebroken en een oude is afgesloten (Evenhuis, 2002, p.9). Daarnaast strekt de levensloop van de mens zich tegenwoordig uit over meer fasen. Naast voorheen bestaande fasen van vroege jeugd, volwassenheid en ouderdom zijn de levensfasen van de actieve oudere en de jongvolwassene er nieuw bijgekomen (Evenhuis, 2002, p. 10; Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO), 2002, p. 11).
Door de komst van de keuzebiografie en daarmee gepaard gaande vrijheid, is gebleken dat de levensloop minder gestandaardiseerd en gestructureerd is en verspreid is over meerdere fasen. Echter, er kunnen ook kanttekeningen geplaatst worden bij de aanname dat er door
deze overgang werkelijk meer vrijheid is in het maken van keuzes. ‘‘The Economic and
Social Research Council of the European Union has initiated extensive research on this issue. […] It seems ironic that at a time when societies have become so overwhelmingly complex, individuals would be able to choose their biographies; whereas in the past, when life was simpler, they had to comply with standardized life courses.’’ (Baars, 2012, pp. 28-29). Met
het oog op vrijheid laat dit punt zien dat de overgang van de standaardlevensloop naar de keuzebiografie genuanceerd opgevat dient te worden, ook als hierbinnen naar de situatie van jonge vrouwen wordt gekeken. ‘‘The desire for 'free choice', 'flexibility' and 'opportunities'
has become the driving force in contemporary life, but there is increasing evidence of negative implications of this trend, including time-poverty and health problems, particularly for women.’’ (Cartwright & Penny Warner-Smith, 2003, p. 321).
Ook binnen het proces van het ontwikkelen van een leven(shouding) van jonge vrouwen is er keuzevrijheid, maar wel in kaders binnen een complexe samenleving, waar dynamieken en mechanismen de levensloop en tijdsbeleving beïnvloeden (Baars, 2012, p. 30). Dit laat zien dat vrijheid altijd ten opzichte van een beperking staat en dat deze bij de ene persoon groter is dan bij de ander. Ook kan de mate van vrijheid verschillen per context. Zo kan er binnen het privéleven meer vrijheid zijn wat betreft partnerkeuze en leefstijl, maar kan hier op maatschappelijk vlak minder sprake van zijn, bijvoorbeeld vanwege een flexibel contract en inkomen. Dit heeft als gevolg dat men niet gelijk is als het gaat om het vormgeven van het eigen leven. Daarnaast is men verplicht te kiezen, en wel in een tijd waar veel ambivalentie en chaos heerst (Baars, 2012, pp. 28, 30).
3.4 On ne naît pas femme, on le deviant
‘‘Je komt niet ter wereld als vrouw, je wordt tot vrouw gemaakt’’, aldus filosofe en feministe
Simone de Beauvoir (1908-1986) in haar boek ‘De tweede sekse. Feiten, mythen en geleefde
werkelijkheid (2000). De centrale gedachte van Beauvoir binnen dit citaat geeft de kern van
gender(verschillen) weer, waarvan in de huidige laatmoderne samenleving ook sprake is. Ondanks dat deze verhoudingen tussen mannen en vrouwen zijn veranderd, werken de structuren en verwachtingen van de voorheen dominant heersende standaardlevensloop nog wel door in de levens van de laatmoderne mens, waardoor ook binnen de levens van jonge vrouwen. De verschillen tussen mannen en vrouwen zijn niet alleen van biologische aard, maar worden ook gecreëerd door socialiserende en normatieve aspecten binnen de samenleving. Door de besproken ontwikkelingen en verworven vrijheden wordt de laatmoderne samenleving vaak genderneutraal verondersteld, maar de basis hiervan blijkt nog
vaak ingericht op de man en er heersen nog steeds mechanismen die genderonderscheid produceren en in stand houden (Sools, Baerveldt & van Engen, 2002, p. 43). ‘‘De vanzelfsprekendheid van de sociale toeschrijving van mannelijkheid en vrouwelijkheid en de daarop gebaseerde houding die mannen en vrouwen in relatie tot elkaar in de privé- sfeer aannemen […] gaan gepaard met machtsuitoefening.’’ (Portegijs e.a., 2016, p. 71). Deze heersende normativiteit binnen de levensloop van mensen is vaak impliciet aanwezig en dit heeft ook gevolgen voor de organisatie van de levensloop en de wijze waarop jonge vrouwen hun leven(shouding) ontwikkelen (Dohmen, 2006, p. 63).
Door een samenspel van maatschappelijk, psychologische en ideologische invloeden en verwachtingen wordt de individuele belevingswereld van jonge vrouwen voor een deel bepaald (Portegijs e.a., 2016, p. 71). Hoe zij zichzelf zien of willen laten zien aan de buitenwereld, is gebaseerd op de wijze waarop verondersteld wordt hoe zij het leven dienen in te richten en hoe zij zich behoren te gedragen. Concreet uit zich dit bijvoorbeeld in het soort werk en het type dienstverband (fulltime of parttime), het wel of niet hebben van een kinderwens en de hoeveelheid tijd die zij steken in zichzelf, hun omgeving, een vaste relatie, het maken van carrière enzovoort. Deze zaken zijn de afgelopen decennia minder seksespecifiek geworden, maar niet geheel verdwenen. Zo wordt gelijkwaardigheid als een belangrijke waarde gezien binnen de laatmoderne samenleving en ook binnen de verhoudingen tussen mannen en vrouwen. Vrouwen zijn bijvoorbeeld meer gaan participeren op de arbeidsmarkt. In dit opzicht zijn zij door de tijd heen gelijk(er) komen te staan ten opzichte van de man. Maar als er gekeken wordt naar de verdeling van de onbetaalde taken, zoals het huishouden en de boodschappen, dan is hier minder sprake van. Ondanks veranderingen, ontwikkelingen en de verworven vrijheden komen deze taken vaak nog bovenop de andere taken van vrouwen en niet op die van mannen (Bittman & Wajcman, 2000, p. 166). ‘‘The fear has been that, following the emergence of the dual-earner family as
the norm, women will simply add a shift of paid employment to their existing responsibilities for housework.’’ (Bittman & Wajcman, 2000, p. 166). Gerontoloog en filosoof Jan Baars
beaamt deze impliciet heersende normativiteit in de levensloop. Ook hij geeft aan dat door de veranderingen en ontwikkelingen vrouwen meer mogelijkheden kregen en meer zijn gaan werken, maar dat zij dit doen binnen de levensloopconstructie die geheel is opgezet vanuit het perspectief van de mannelijke kostwinner (Baars, 2005, p. 63).
Deze impliciete normativiteit houdt verschillen tussen de man en vrouw in stand en werkt ook door op de gebieden van tijd en tijdservaring. Het onderzoeksrapport ‘Lekker vrij’ (2016) van het Sociaal en Cultureel Planbureau toont aan dat de verschillen tussen seksen
