Conclusie

Dat jonge vrouwen tijdsdruk ervaren binnen het ontwikkelen van hun leven(shouding), is in voorgaande hoofdstukken vanuit verschillende sociaalwetenschappelijke en filosofische perspectieven belicht. Als uitgangspunt is hierbij gekeken naar veranderingen en ontwikkelingen die de overgang van een moderne naar een laatmoderne samenleving met zich heeft meegebracht en de gevolgen hiervan voor jonge vrouwen tijdens het ontwikkelen van hun leven(shouding). Dit is begrepen vanuit het perspectief dat vaste en statische kaders vloeibaar zijn geworden. Dergelijke veranderingen hebben gevolgen voor de levens van laatmoderne jonge vrouwen. Kenmerken van een vloeibare samenleving, zoals openheid, flexibiliteit, keuzevrijheid, eigen verantwoordelijkheid, versnelling, gejaagdheid en kortetermijndenken zijn uitgewerkt en in relatie gebracht met de ervaren tijdsdruk bij jonge vrouwen tijdens het ontwikkelen van hun leven(shouding). Hieruit is gebleken dat de hierboven genoemde kenmerken invloed kunnen uitoefenen op de ervaring van tijdsdruk. Ontwikkelingen binnen de context van de laatmoderne jonge vrouw

Voor de beantwoording van de eerste deelvraag is de ervaren tijdsdruk geplaatst binnen ontwikkelingen in en kenmerken van de levensloop van jonge vrouwen. Er is gebleken dat hierbinnen veranderingen hebben plaatsgevonden, met als gevolg dat er meer sprake is van zelfsturing, autonomie, flexibiliteit, eigen verantwoordelijkheid en fragmentatie als het gaat om het leiden en invullen van levens op het gebied van identiteit, relaties, werk en wonen. Deze kenmerken kunnen bij jonge vrouwen van grote invloed zijn, omdat zij zich in een levensfase bevinden waarbij zij keuzes dienen te maken die bepalend kunnen zijn voor de richting en het verdere verloop van hun leven. Daarnaast maken zij deze keuzes tegenwoordig tijdens een langere periode van de transitie naar volwassenheid, waarbij kaders minder vastliggen en minder duidelijk zijn en er waardoor veel flexibiliteit en improvisatie van hen wordt verwacht dan vroeger. De veranderingen binnen deze leeftijdsgroep zijn in vergelijking met oudere levensfasen meer omvangrijk en ingrijpend (Evenhuis, 2002, p. 14). Vrouwen zijn hierin nog meer kwetsbaar, omdat zij zich meer verantwoordelijk voelen en meer angst

hebben om te kort te schieten dan mannen. Juist in deze fase waarin zaken nog in de juiste banen geleid moeten worden en waarbinnen jonge vrouwen aan de eisen van zichzelf en hun omgeving willen voldoen, kan het maken van keuzes zorgen voor relatief meer stress (TNO, z.j., pp. 18-19). Bovendien is er een minder duidelijk kader om met tijd om te gaan, waardoor versnelde en gejaagde dynamieken de overhand kunnen nemen. Het aandragen van een gedifferentieerder beeld van de mogelijke omgang met de tijd is daarom wenselijk voor jonge vrouwen tijdens het ontwikkelen van een leven(shouding).

Uitwerkingen van de veranderingen binnen de laatmoderne context en de bijbehorende (mondiale) mechanismen en dynamieken en perspectieven op de tijd, in relatie tot de ervaren tijdsdruk van jonge vrouwen tijdens het ontwikkelen van hun leven(shouding), kunnen zorgen voor meer begrip voor hun situatie. Deze leveren inzichten op die de eigen situatie begrijpelijk kunnen maken en daarnaast kunnen zorgen voor mogelijkheden om met deze ervaren tijdsdruk om te gaan. Dit onderzoek laat zien hoe veranderingen van een moderne naar een laatmoderne samenleving andere verwachtingen en verantwoordelijkheden voor jonge vrouwen hebben gecreëerd. Ook is in dit onderzoek uitgewerkt hoe de ontwikkeling van de leven(shouding) van jonge vrouwen beïnvloed wordt door de heersende versnelling binnen de samenleving, die de ervaren tijdsdruk kan doen versterken. Het inzicht dat de tijd op zichzelf niet sneller gaat, maar de gebeurtenissen en handelingen die elkaar opvolgen, kan relativerend werken. Dergelijke inzichten kunnen bijdragen aan een meer bewuste en afgestemde wijze waarop er met de tijd kan worden omgegaan.

Dit is mede van belang voor jonge vrouwen zonder kinderen, omdat bij hen in vergelijking met andere groepen een sterkere samenhang bestaat tussen de versnelde en versnipperde wijze waarop handelingen en gebeurtenissen elkaar opvolgen en de tijdsdruk die zij ervaren (Portegijs e.a., 2016, p.109). In hun vrije tijd kunnen zij zich bijvoorbeeld minder goed afstuiten voor hun werk, waardoor dit ook op ontspannende momenten doorwerkt. Het gaat hierbij niet om de hoeveelheid vrije tijd, maar de kwaliteit ervan. Deze blijkt bij jonge vrouwen slechter te zijn, omdat zij zich op vrije momenten minder kunnen afsluiten voor verplichtingen, hoge eisen aan zichzelf stellen en zich verantwoordelijk voelen (Cartwright & Penny Warner-Smith, 2003, pp. 321-323; Portegijs e.a., 2016, p. 109). Omdat ze zich bevinden in een levensfase waarbinnen zij zich nog volop ontwikkelen, kan hierdoor de kans bestaan dat zij worden overvraagd. Bijvoorbeeld door zoveel mogelijk in een dag proberen te stoppen en geen kansen onbenut te laten (Cartwright & Penny Warner-Smith, 2003, pp. 321- 323; Brown, e.a., 2001, p. 1). Doordat deze tendensen van invloed zijn bij het proces van het ontwikkelen van een leven(shouding) bij jonge vrouwen, kan er voor jonge vrouwen (te)

weinig tijd zijn om op een doordachte en gebalanceerde wijze hun leven(shouding) te ontwikkelen. Het is voor jonge vrouwen lastig om een samenhangend en gebalanceerd leven te leiden. Dit creëert onrust op het moment dat er veel van jonge vrouwen verwacht wordt, vanwege de wankele en vluchtige basis van waaruit zij dit moeten doen. De gebleken kwetsbare positie en de door henzelf en de omgeving opgelegde hoge verwachtingen en verantwoordelijkheden, komen de ervaren tijdsdruk niet ten goede.

Doorwerking van mondiale dynamieken en mechanismen

De beantwoording van de tweede deelvraag heeft een aantal inzichten en antwoorden opgeleverd met betrekking tot de vraag hoe (mondiale) dynamieken en mechanismen vanuit gender, de markt en de politiek doorwerken in het proces van het ontwikkelen van een leven(shouding) bij jonge vrouwen en de daarmee gepaard gaande tijdsbeleving. Vanuit gender-perspectief is gebleken dat ontwikkelingen hierbinnen hebben geleid tot een andere verhouding tussen man en vrouw, waarbij de rol van de vrouw ten opzichte van de man vrijer en gelijkwaardiger is geworden (Sools, Baerveldt & van Engen, 2002, p. 42). De standaardlevensloop die in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw dominant was, is namelijk geleidelijk naar de achtergrond verdwenen en heeft plaatsgemaakt voor de zogeheten keuzebiografie, waarbij men de levensloop meer zelf is gaan vormgeven (Liefboer & Dykstra, 2000; Evenhuis, 2002; RMO, 2002). Echter, er is gebleken dat patronen en structuren van de voormalige standaardlevensloop nog hun sporen nalaten, zo ook bij jonge vrouwen tijdens het ontwikkelen van hun leven(shouding).

De laatmoderne samenleving wordt vaak genderneutraal verondersteld, maar de basis hiervan blijkt nog vaak ingericht op de man, waarbij er nog steeds mechanismen heersen die genderonderscheid produceren en in stand houden (Sools, Baerveldt & van Engen, 2002, p. 43). Deze heersende normativiteit binnen de levensloop van mensen is vaak impliciet aanwezig en heeft ook gevolgen voor de organisatie van de levensloop en de wijze waarop jonge vrouwen hun leven(shouding) ontwikkelen (Baars, 2006, p. 63). Het gevolg is dat jonge vrouwen een gelijkere positie op de arbeidsmarkt hebben gekregen, maar dat de arbeidstaken bovenop het verrichten van het huishouden zijn gekomen (Bittman & Wajcman, 2000, p. 166). Dit laat zien dat ook de vrijheid van jonge vrouwen altijd ten opzichte van een beperking staat en dat deze bij de ene jonge vrouw groter is dan bij de ander.

Ook zijn in dit onderzoek (mondiale) mechanismen en dynamieken vanuit de markt onderzocht en in relatie gebracht met de ervaren tijdsdruk van jonge vrouwen tijdens het ontwikkelen van hun leven(shouding). Zo is gebleken dat de huidige markt niet losstaat van

het mondialiseringsproces en dat dit voor een deel de markt en de mensen die hier gebruik van (moeten) maken beïnvloedt. Door ontwikkelingen op het gebied van informatie– en communicatiestromen kan handel en politiek op wereldniveau bedreven worden. Deze ontwikkelingen hebben geleid tot een markt van openheid, zelfbeschikking, vrijheid en internationale samenwerkingsverbanden, maar ook van deprivatie, nationalisme en onzekerheid (Bauman, 2012, p. 23). De rol van tijd binnen deze open markt kan gezien worden als een van de mechanismen die door de mens moeilijk beheerst en begrepen kunnen worden.

Het tijdsregime van de markt is razendsnel en vraagt om een hoge reactiesnelheid met steeds korter wordende rustpauzes, waardoor ‘gewone consumenten’ nauwelijks kunnen begrijpen wat er zich boven hun hoofden afspeelt (Safranski, 2014, p. 5). Dit heeft voor jonge vrouwen als gevolg dat zij tijdens het ontwikkelen van hun leven(shouding) alert en flexibel moeten zijn en een bepaalde onzekerheid moeten kunnen verdragen. Binnen dit proces wordt er namelijk van hen verwacht dat zij snel in staat zijn te veranderen van werk- of leefomstandigheden, waarbij hun plek op de maatschappelijke ladder niet zeker is. Deze onvoorspelbaarheid kan ervoor zorgen dat jonge vrouwen er veel tegen doen om tegenslagen en teleurstellingen in hun leven te voorkomen, door bijvoorbeeld niet te kort willen schieten, net iets beter te presteren of door meer taken op zich te nemen dan anderen (Portegijs e.a., 2016, p. 109).

Vanuit de politiek werken (mondiale) mechanismen en dynamieken ook door in de levens van jonge vrouwen. Door de overgang van een moderne naar een laatmoderne

samenleving, is de politiek en haar verhouding met de samenleving veranderd, waarbij traditie en collectivisme plaats hebben gemaakt voor individualisme en vrijheid. Het gevolg hiervan is dat de samenleving meer open ligt voor de mondiale krachten van de markt (Bauman, 2014, pp. 31-32). Hierdoor is er een spanning ontstaan tussen de vrijheid die jonge vrouwen

toebedeeld krijgen en de risico’s die dit met zich mee kan brengen. Van jonge vrouwen wordt verwacht zich vrij en flexibel te bewegen binnen vastgestelde marges. Ook zijn zij

verantwoordelijk voor de risico’s als er van de gebaande paden afgeweken wordt. In beide gevallen zijn zij op zichzelf aangewezen. Dit kan problematisch zijn tijdens het proces van het ontwikkelen van een leven(shouding), omdat zij zich in een fase bevinden waar hun plek binnen de maatschappij nog verworven moet worden. Het feit dat de keuzes die zij hierbinnen moeten maken minder zijn ingekaderd en hun eigen verantwoordelijkheid zijn, kan ervoor zorgen dat zij onzeker worden en tijdsdruk ervaren.

Als antwoord op deze ontwikkeling zijn in dit onderzoek andere vormen van vermaatschappelijking en beheer van tijd binnen de politiek aangedragen. De verschillende tijden binnen het dagelijkse leven kunnen als politieke machtskwesties opgevat worden, waar grenzen aan gesteld kunnen worden. Zo kan vastgesteld worden hoeveel druk we op het leven willen hebben, welke prijs wij bereid zijn te betalen om ons sneller te kunnen voortbewegen en in hoeverre we open staan om levenscycli en arbeidsprocessen op elkaar af te stemmen (Safranski, 2014, p. 8). Dit inzicht biedt ook mogelijkheden voor jonge vrouwen, omdat zij extra vatbaar kunnen zijn voor de negatieve effecten van de hierboven genoemde voorbeelden. Zij kunnen lastig zelf de grens stellen aan de druk die zij op het leven ervaren, bijvoorbeeld omdat zij arbeidsprocessen laten doorlopen tijdens hun vrije tijd en omdat zij zich ook in dergelijke momenten verantwoordelijk voelen. Hierom is het van belang dat er rekening wordt gehouden met de onzekerheid die het positioneren binnen de maatschappij met zich mee kan brengen voor jonge vrouwen en de versnelde dynamieken die hierdoor makkelijker kunnen overheersen in hun levens. Als de politiek hier door middel van beheer van tijd meer op inspeelt, kan de ervaren tijdsdruk bij jonge vrouwen ondervangen worden.

Ondanks dat veel Nederlandse burgers het een eigen keus vinden als het leven te druk geleid wordt, kunnen invloed en oplossingen ook bij de politiek gezocht worden. Het feit dat de Nederlandse burger het gejaagde leven als een eigen verantwoordelijkheid ziet, past binnen de tijdsgeest van individualiteit, zelfzorg en flexibiliteit, waardoor jonge vrouwen over het hoofd kunnen zien dat de oorzaken buiten henzelf liggen en de oplossingen wellicht ook (Broek e.a., 2010, p. 13; Cloïn e.a., 2010, p. 14). Als mogelijkheid werd in dit onderzoek het voeren van een tijdsbewust en contextgevoelig beleid voorgesteld, waarbij men zich bewust is van de rol van tijd per levensfase. Gezien de levensfase waarin jonge vrouwen zich bevinden, is het wenselijk om hen meer erkenning te geven voor de soms onzekere positie waarin zij op dat moment in kunnen verkeren. Het scheppen van ruimte en mogelijkheden om vanuit reflectie en bezinning te onderzoeken wat voor hen van waarde is, kan zorgen voor een bepaald kader van waaruit jonge vrouwen met meer vertrouwen hun leven(shouding) kunnen ontwikkelen.

De rol van dominante tijdsbegrippen

Om een breder begrip te ontwikkelen van de ervaren tijdsdruk bij jonge vrouwen, zijn de hierboven omschreven veranderingen binnen hun levensloop en de (mondiale) dynamieken en mechanismen waaraan zij onderhevig zijn in verband gebracht met verschillende tijden, om zo te onderzoeken hoe deze hierbij een rol spelen. Doorgronding van deze verschillende tijden

heeft ertoe geleid dat verschillende tijdsbegrippen onderscheiden kunnen worden en daardoor ook de uitwerkingen die zij kunnen hebben op het leven van jonge vrouwen en hun specifieke tijdschappen. Ten eerste is er gekeken naar de rol en invloed van dominant heersende chronologische, geëxploiteerde, versnelde en gejaagde tijden, binnen het proces dat jonge vrouwen doorlopen bij het ontwikkelen van hun leven(shouding). Gebleken is dat deze tijdsbegrippen dominant zijn, omdat zij zich niet alleen in het verkeer, de communicatie en bij productie en consumptie uiten, maar ook binnen sociale verhoudingen en in de sfeer van werk, familie- en partnerrelaties. Hierdoor volgen verschillende gebeurtenissen, belevenissen, verwachtingen en geplande activiteiten ook binnen het individuele levensplan elkaar steeds sneller op en is er steeds minder de tijd om deze bij te houden, te verwerken of eraan te wennen (Safranski, 2016, pp. 102, 106). Jonge vrouwen kunnen tijdens het ontwikkelen van hun leven(shouding) de negatieve gevolgen hiervan ervaren, want door deze chronologische, geëxploiteerde, versnelde en gejaagde benaderingen van de tijd kan de ervaren tijdsdruk versterkt worden binnen het proces van bepalende keuzes maken en zichzelf positioneren binnen deze samenleving op het gebied van identiteit, relaties en werk (Baars, 2006, p. 18). De rol van alternatieve tijdsbegrippen

Ook zijn minder dominante en daardoor zogeheten alternatieve tijdsbegrippen bekeken; cyclische, innerlijke en ritmische, subjectieve en kairotische tijden zijn in dit onderzoek uitgewerkt. Dit heeft geleid tot verschillende inzichten gerelateerd aan het omgaan met de ervaren tijdsdruk tijdens het ontwikkelen van een leven(shouding) door jonge vrouwen. De cyclische tijd laat zien dat niet alles vanuit lineair perspectief voortduurt zoals binnen de huidige laatmoderne samenleving vaak wordt verondersteld. Het laat zien dat niet alles vanuit prestatie, vooruitgang en efficiëntie gepland en gerealiseerd hoeft te worden. Het cyclische idee dat alles zich opnieuw zal herhalen, biedt ook herkansingen en nieuwe opties. Een stroef lopend sollicitatiegesprek, een doel niet kunnen behalen of een fout op het werk kunnen in een nieuwe situatie die zich zal aandienen hersteld of anders gerealiseerd worden. Het idee dat situaties zich (in andere vormen) zullen herhalen, kan rustgeven zijn.

Uitwerkingen rondom de innerlijke tijd hebben het belang laten zien van de afstemming tussen de innerlijke en de externe tijd; de afstemming tussen eigen behoeftes en die vanuit de cultuur en van anderen. Heersende normen binnen de publieke tijd kunnen als een dwingende tijdsdictaat werken. Sociale normen die hiermee gepaard gaan kunnen het lastig maken voor jonge vrouwen zich hiertoe te verhouden. Zij kunnen bijvoorbeeld meer handelen naar wat hun omgeving van ze verwacht of vanuit een bepaalde onzekerheid over de

toekomst, in plaats van wat werkelijk goed voor hen is. Dit kan ertoe leiden dat het tijdsregime van de externe tijd zich mengt in hun synchronisatieprocessen, wat kan zorgen voor verstoring van hun innerlijke ritmes (Safranski, 2016, pp. 149-150). Als suggestie is daarom ook aangedragen om te zorgen voor overeenstemming tussen het publieke en het persoonlijke leven en de eigen lichaamsritmes. Concreet gaat het hier om het aanleren van vaardigheden om het eigen lichaam te kunnen voelen en te herkennen wat er op dat moment het beste gedaan kan worden. Hierdoor ontstaan er mogelijkheden voor synchronisatie van (opgelegde) actieve bezigheden met onbewuste interne lichaamsprocessen (Safranski, 2016, p. 149). Dit leidt ertoe dat de tijd beleefd kan worden door jonge vrouwen, in plaats van dat zij erdoor geleefd worden. Dit komt omdat zij zich niet alleen laten leiden door verwachtingen, angsten en onzekerheden, maar ook handelen vanuit een intrinsiek afgestemde motivatie.

Hierdoor kan er ook gesproken worden van een eigen tijd vervat in een subjectief tijdsbegrip (Baars, 2006, p. 117; Safranski, 2016, p. 145). Dit subjectieve tijdsbegrip stimuleert ook de kairotische tijd, waarbij creativiteit, authenticiteit, het spontane en de wijze waarop het ‘nu’ door mensen wordt ervaren, centraal staan (Hermsen, 2014, pp. 16, 22). Dergelijke alternatieve tijdsbegrippen kunnen verrijkend werken binnen het proces van het ontwikkelen van een leven(shouding) bij jonge vrouwen. Het kan het prestatie- en vooruitgangsdenken relativeren en meer ruimte maken voor de bezinning en creativiteit, wat bevorderlijk is voor de basis van waaruit zij keuzes dienen te maken die bepalend zijn voor hun identiteitsvorming en levensloop.

Een breder en speelser perspectief van de tijd

De pluriformiteit aan tijden binnen een specifieke context kunnen begrepen worden als een landschap van verschillende tijdsbegrippen, ook wel tijdschappen genoemd. Deze tijdschappen bieden een breed perspectief van tijd aan, met oog voor de context. Hieronder wordt verstaan dat de mens leeft met en in de tijd. Verschillende vormen van de tijd doen zich voor en werken door in de levens van jonge vrouwen. Hierbij is de tijd onderhevig aan verschillende invloeden, mechanismen, dynamieken, afhankelijkheden en relaties. Geconcludeerd kan worden dat (de levenshouding van) jonge vrouwen voor een deel bepaald wordt door de tijd. Tijdschappen kunnen hierbinnen ook ruimte creëren om meer inzicht te krijgen in de pluriformiteit aan tijden en hun verschillende uitwerkingen. Oog voor deze pluriformiteit kan leiden tot het ontstaan van mogelijkheden om te begrijpen en te beslissen over hoe te leven en te spelen met de tijd. Inzicht in deze gelaagdheid en complexiteit van tijd

binnen de tijdschappen van jonge vrouwen kan hieraan bijdragen. Bijvoorbeeld door bewustwording van (mondiale) dynamieken en mechanismen en hun invloed op tijdsbegrippen en tijdsbeleving op zowel individueel als politiek niveau. In plaats van dat jonge vrouwen opgeslokt en meegevoerd worden door de tendensen van versnelling en gejaagdheid als het gaat om het ontwikkelen van hun leven(shouding), kunnen zij dit vanuit een perspectief doen waarbij zij er bewust voor kiezen stil te staan bij (de gewenste invulling van) de eigen tijd, met oog voor de verschillende tijdsbegrippen en invloeden waaraan deze onderhevig zijn.

Het proces van het ontwikkelen van een leven(shouding) kan hierdoor met meer aandacht, afstemming, vrijheid en kwaliteit van tijd worden voortgezet. Dit kan ook beter begrepen worden vanuit het grotere geheel, omdat ook de onderliggende (mondiale) dynamieken en mechanismen hierin worden meegenomen. Vragen als wie men is, wat men wil en hoe men dit wil realiseren worden op deze manier geplaatst in het tijdschap en de daarbij behorende speelruimte. Daarnaast komen wensen en verlangens bij de realisering ervan minder in de knel met het regime van de klok, omdat er rekening wordt gehouden met de verschillende tijdsbegrippen binnen een tijdschap, bijvoorbeeld door verkenning van de verschillende rollen en invloeden van de tijdsbegrippen en hoe deze doorwerken in hun leven. Deze inzichten zorgen voor meer vrijheid en doordenking tijdens het proces van het ontwikkelen van een leven(shouding) van jonge vrouwen. Met deze inzichten kunnen zij een leven(shouding) ontwikkelen die, rekening houdend met de context, bewust ingevuld kan