‘When it hits you, you feel no pain’
Bob Marley and The Wailers - Trenchtown Rock
Het gebruik van muziektherapeutische activiteiten ten behoeve van het welzijn en de gezondheid van een individu
Masterscriptie
Het gebruik van muziektherapeutische activiteiten ten behoeve van
het welzijn en de gezondheid van een individu
Student
I.W. Polwatte Gedera - 6137180
Ruwani.pg@gmail.com
Afstudeerbegeleider & eerste lezer
Dhr. R.P.M. Gerrets
Tweede lezer
Dhr. Dr. M. Bode
Universiteit van Amsterdam
Medical Anthropology & Sociology
Studiejaar 2013-2014
Amsterdam, 26 augustus 2014
Dankwoord
Ik wil graag mijn dank betuigen aan verscheidene personen. Allereerst wil ik meneer Gerrets hartelijk bedanken voor de goede gesprekken en de bruikbare feedback, ik had geen betere begeleider kunnen hebben! Daarnaast wil ik meneer Bode bedanken voor zijn interesse om de tweede lezer te zijn van mijn scriptie, waar ik met veel plezier aan heb gewerkt. Ik wil tevens Stichting Muziekids bedanken; meneer de Vos, meneer van Schalkwijk, Albert, super bedankt voor deze interessante ervaring die ik op heb mogen doen in het Tergooi Ziekenhuis in Blaricum. Ik wil de
pedagogisch medewerksters Gitte en Tamara en de stagiair SPH Pauline tevens bedanken voor hun hulp en gastvrije houding tijdens mijn onderzoeksperiode in het Tergooi Ziekenhuis. Bovendien wil ik mijn dank betuigen aan Stichting Zalm, waar ik toestemming heb gekregen van mevrouw Scheltens om mee te mogen lopen tijdens de muzieksessies. Muziekleraren Ken en Thomas, bedankt voor jullie gastvrijheid tijdens de muzieksessies! Ook wil ik graag muziekagoge Yolanda Hulscher bedanken, waar ik erg veel van heb geleerd tijdens de muziekagogische sessies. Ik vond onze gesprekken erg leerzaam en interessant, en ik heb met veel plezier deelgenomen aan deze muzieksessies.
Muziektherapeuten Barbara van der Vaart en Corrie Hondema wil ik tevens
bedanken voor hun tijd om een interview af te mogen nemen en meer te leren over muziektherapeutische activiteiten. Daarnaast was het bijwonen van een
afasiekoorsessie zeer interessant. Uiteraard wil ik ook graag mijn dank betuigen aan mijn familie en vriend, die mij hebben geholpen gedurende de gehele
Inhoudsopgave
Inleiding Blz. 1 Methodologie Blz. A. Sampling 5 Type sampling 5Demografische kenmerken van de doelgroepen 6
Onderzoekslocaties 7
B. Onderzoeksmethoden 10
Enquêtes 10
Informele gesprekken en semigestructureerde interviews 11
(Participerende) observaties 11
Evenementen 11
C. Analysestrategie 12
Algemene informatie over de data-analyse 12
Coderen 12
D. De onderzoeker in het veld 13
E. Ethiek 14
Hoofdstuk 1 - De betekenis van muziek voor het individu Blz.
1.1 De biologische effecten van muziek 16
Neurotransmitters 16
Hormonen 17
Overige fysiologische processen 18
1.2 Afleiding: plezier en het verleggen van de focus ten gevolge van het musiceren 19
Afleiding; plezier en ontspanning 19
Afleiding; het verleggen van de focus 23
1.3 Emotiemanagement & muziek 27
Theoretische perspectieven op muziek en emotiemanagement 27
Muziek en emotiemanagement in de praktijk 28
1.4 Werken aan ‘the Self’; muziek als manier om te werken aan de zelfpresentatie 31
Muziek, identiteit en het subjectieve narratief 32
Muziek en welzijn 33
Proces 1:Empowerment 34
Proces 2: Socialisering middels conditionering 36
1.5 Muziek als therapeutisch narratief; zich verhalend uiten middels muziek 40
Muziek als therapeutisch narratief 40
Hoofdstuk 2 - Ruimte, macht en muziek Blz.
2.1 Machtsrelaties tijdens de muzikale interactie 44
Hoofdstuk 3 - Muziek als communicatiemedium Blz.
3.1 Muziek in het communicatieproces 51
3.2 De speurtocht naar de klik in de muzikale interactie 55
Structuur en herhaling 55 Nostalgie en herkenning 57 Toegankelijkheid 58 Conclusie Blz. 60 Bibliografie Blz. 68 Bijlages
I: Overzicht van de formele interviews
II: Voorbeelden van de enquêtes in het Tergooi Ziekenhuis te Blaricum III: De demografische kenmerken van de doelgroepen
IV: De Limerick over het telefoonhackgedrag van Omar V: Het Droomlied van Omar
Inleiding
Music is a moral law. It gives soul to the universe, wings to the mind, flight to the
imagination, and charm and gaiety to life and to everything. Plato1
Muziek wordt sinds de oudheid al beschreven als een krachtig element in het dagelijkse leven van de mens. Zoals Plato beschrijft, muziek vormt een soort structuur, een element in het leven dat sterk kan beïnvloeden hoe de mens
functioneert en het leven ervaart. Naast Plato zijn er vele anderen die zich positief uitlaten over de rol en de effecten van muziek op het welzijn en de gezondheid van een individu. Onder andere Ray Charles, Leo Tolstoy en Stevie Wonder beschrijven
over hoe muziek gebruikt kan worden ten behoeve van het welzijn2.
Er wordt in de wetenschappelijke discours tevens beargumenteerd dat het
gebruik van muziek effect kan hebben op het welzijn en de gezondheid van
verscheidene doelgroepen. Zo blijkt uit het onderzoek van professor Jeekel3
bijvoorbeeld dat het gebruik van muziek tijdens een operatie een positieve invloed kan hebben op het immuunsysteem van een patiënt, en deze zich hierdoor tevens rustiger en ontspannen voelt. Muziek kan daarnaast bijdragen aan de ontwikkeling van de identiteit van een persoon, het verbeteren van iemand zijn welzijn en het ontwikkelen van sociale cohesie (Ansdell 2001; DeNora 2000; DeNora 2007; Wilber 1996).
In dit onderzoek wil ik nader analyseren wat de rol van muziektherapeutische
activiteiten is met betrekking tot de welzijnsbevordering van een individu. Muziektherapeutische activiteiten zijn muzieksessies waarbinnen er persoonlijke aandacht bestaat voor het individu. Er kunnen (impliciete) leerdoelen zijn, maar het doel is om het individu zijn emotionele welzijn en gezondheid positief te
beïnvloeden door het stimuleren van vrolijkheid en zelfvertrouwen. Tevens wordt er
1 Online at: http://www.brainyquote.com/quotes/topics/topic_music.html#A7MfFhpS7lis3Q4E.99. Accessed on
the 1st of June, 2014.
2 Online at: http://www.brainyquote.com/quotes/topics/topic_music5.html. Accessed on the 1st of June, 2014. 3 Online:
http://medischcontact.artsennet.nl/actueel/nieuws/nieuwsbericht/143621/zonmw-meer-alternatieve-geneeskunde-inzetten.htm. Accessed on the 1st of June, 2014.
1
getracht de pijnbeleving te verminderen middels plezier. Voorbeelden van deze muziektherapeutische activiteiten zijn drummen, zingen en creatief improviseren, in
samenwerking met een muziekwerker4.
Naar aanleiding van de veelal biologische argumenten in het
wetenschappelijke discours, afkomstig uit de psychologie en de medische wetenschappen, probeer ik bij te dragen door een perspectief vanuit de sociale wetenschappen te bieden. De centrale vraag in mijn onderzoek luidt: ‘In hoeverre, en
op welke wijze, beïnvloeden muziektherapeutische activiteiten het welzijn en de gezondheid van personen in zes Nederlandse behandelingscentra?’
Ik tracht interdisciplinair te werk te gaan opdat er een holistisch beeld ontstaat
over de invloeden van muziektherapeutische activiteiten. De invloeden van muziek analyseer ik vanuit de biomedische wetenschappen, psychologie, sociologie en antropologie. Zo bekijk ik vanuit een psychologisch perspectief het verband tussen emotie en muziek, en besteed ik aandacht vanuit een biomedische perspectief aan de fysiologische processen die muziek teweeg kan brengen (Juslin & Sloboda 2010; Koch et al. 1998 in Sonke 2011: 10; Zillman 1988 in MacDonald et al. 2012: 515).
In deze thesis start ik met mijn methodologie, waarin ik aandacht besteed aan
de onderzoeksmethoden, de zes onderzoekslocaties en de drie doelgroepen. Ik heb ervoor gekozen om mij te richten op deze doelgroepen, omdat het interessant is om nader te analyseren hoe muziek wordt ervaren naast het gebruik van medicatie en/of het aanwezig zijn in een klinische setting. Daarnaast bespreek ik mijn rol als
onderzoeker, en beschrijf ik de ethische aspecten van mijn onderzoek.
Aan de hand van mijn veldwerkresultaten heb ik vervolgens drie
etnografische hoofdstukken ontwikkeld. In deze hoofdstukken probeer ik nader toe te lichten op welke wijze het muzikale proces invloed kan hebben op het welzijn. In het eerste hoofdstuk, De betekenis van muziek voor het individu, bespreek ik in vijf subhoofdstukken de diverse effecten die muziek teweeg kan brengen.
4Muziekwerkers zijn muziektherapeute Barbara en Corrie, muziekagoge Yolanda, muzikant Albert en
muziekleraren Ken en Thomas.
2
Deze subhoofdstukken zijn: 1. De biologische effecten van muziek
2. Afleiding: plezier en het verleggen van de focus ten gevolge van het musiceren 3. Emotiemanagement & muziek
4. Werken aan ‘the Self’; muziek als manier om te werken aan de zelfpresentatie 5. Muziek als therapeutisch narratief; zich verhalend uiten in muziek
In het tweede hoofdstuk, Muziek, macht en ruimte, richt ik mij op de muzikale interactie en de muziekruimte. Ik benoem het concept ‘figuratie’ van Norbert Elias, een concept dat verwijst naar de dynamische machtsrelaties die de muzikale
interactie vormgeven gedurende een muzieksessie (Featherstone 1987: 203).
Vervolgens richt ik mij in het derde hoofdstuk, Muziek als communicatiemedium,
op de werking van de muzikale therapeutische interactie. Ik tracht te beschrijven op welke manier het musiceren de communicatie bevordert tussen verscheidene actoren en muziekwerkers. Ik ga in op de rol van muziek (het instrument en de
karakteristieken van muziek) als communicatiemedium. Gedurende het veldwerk is namelijk gebleken dat muziek voor sommigen een brug biedt in het communiceren. Dit geldt onder andere voor cliënten met een autismespectrumstoornis, cliënten met een ernstig meervoudige beperking, en terughoudende actoren, bijvoorbeeld de patiënten op de kinderafdeling in het ziekenhuis (Allgood 2005). Daarnaast bespreek
ik de klik in de muzikale interactie, het wederzijdse contact (passief of actief5) dat
nodig is om de aansluiting te creëren met het individu. Hiermee kunnen
welzijnsbevorderende effecten zoals een verbeterd zelfbeeld en meer zelfvertrouwen gestimuleerd worden (Bunt 2012; DeNora 2000; Ruud 1997).
5 Muziekagoge Yolanda en muziektherapeute Corrie vertellen dat wanneer iemand geen dingen vast kan houden,
continu met dingen gaat gooien of niet bij bewustzijn is, de actor als een passieve cliënt in de muzikale interactie wordt gekenmerkt. Wanneer een cliënt in staat is om ergens op te slaan, een aanwijzing op te volgen, of onder begeleiding een instrument kan bespelen, dan is deze in staat om actief te participeren.
3
Er wordt in ieder hoofdstuk wetenschappelijke literatuur besproken, opdat er een holistisch, sociaal wetenschappelijk beeld ontstaat. Dit onderzoek heeft als doel bij te dragen aan de wetenschappelijke data over het gebruik van muziektherapeutische activiteiten ten behoeve van het welzijn en de gezondheid van een individu. Ik hoop de lezers te interesseren en aan te tonen hoe muziek invloed uit kan oefenen op de mens vanuit een sociaalwetenschappelijk perspectief.
Methodologie
In dit hoofdstuk ga ik nader in op mijn methoden en de data-analyse waarmee ik tot een analytisch ‘antwoord’ ben gekomen in mijn onderzoek.
A. Sampling
Type sampling
Mijn onderzoeksdata is gebaseerd op veldwerk in zes Nederlandse
behandelingscentra. Ik heb gebruik gemaakt van niet-selecte steekproeven. Tijdens mijn onderzoek ben ik gestart met ‘voluntary response sampling’ om informanten te
bereiken; vrijwillige deelname van de deelnemers6. Ik heb via een e-mail gevraagd
welke muziektherapeuten, muziekagogen, en stichtingen/ziekenhuizen mijn
aanwezigheid als onderzoeker goedkeurden en van toegevoegde waarde vonden. Ik heb deze e-mail adressen verkregen via internet. Na het zoeken naar de termen ‘muziek’ en ‘muziektherapie’ in combinatie met de woorden ‘welzijn’ en
‘gezondheid’ ben ik bij Stichting Muziekids terecht gekomen. Ook heb ik via deze weg naar een aantal muziektherapeuten van de zorginstelling de Cordaan een e-mail gestuurd, en heb ik een bericht gestuurd naar Stichting Muziekenz.org met de vraag of ik wellicht mee mocht lopen met een muziektherapeute of een muziekagoge in het kader van mijn masterthesis.
Uiteindelijk gaven de muziektherapeuten Barbara en Corrie van de Cordaan
door geïnteresseerd te zijn in het praten over muziektherapie, en mocht ik zowaar meelopen tijdens een afasiekoorsessie. Muziekagoge Yolanda van de Stichting Muziekenz.org bood aan dat ik met haar mee mocht lopen op drie locaties in Noord Holland. Bij Stichting Muziekids mocht ik 2 dagen per week meelopen met muzikant Albert in het Tergooi Ziekenhuis te Blaricum. Bij Stichting Zalm mocht ik meelopen middels het sociale netwerk van mijn ouders.
6 Online at: http://stattrek.com/statistics/dictionary.aspx?definition=voluntary_sample. Accessed on the 27th of
June, 2014.
5
Ik ben via deze weg in contact gekomen met andere informanten; de patiënten, de cliënten en diens sociale omgeving. Het verkrijgen van de data van deze
respondenten is aldus voortgekomen uit ‘accessibility sampling’ en ‘convenience sampling’, omdat ik via de contactpersonen in de betreffende setting met deze informanten in contact gekomen ben (Bryman 2008: 183). Ik zal nu nader ingaan op de demografische kenmerken van de doelgroepen en de onderzoekslocaties.
De demografische kenmerken van de doelgroepen7
Ik heb ervoor gekozen om mijn onderzoek te verrichten naar de percepties van diverse doelgroepen wegens de moeilijke toegang tot onderzoekslocaties, maar tevens wegens een sterke interesse in het onderzoeksonderwerp. Ik wil graag een overzicht bieden van de verschillen en overeenkomsten in de effecten die worden ervaren door de muziektherapeutische activiteiten. Ik veronderstel dat dit bij zou kunnen dragen aan de reeds bestaande wetenschappelijke data over het gebruik van muziek voor het welzijn van diverse doelgroepen. Deze worden namelijk veelal niet uitvoerig besproken en vergeleken in een wetenschappelijk onderzoek.
Doelgroep A
Kinderen en jongeren die zich in een behandel- en hersteltraject bevinden in het Tergooi Ziekenhuis te Blaricum. De patiënten zijn tussen de 0 en 18 jaar oud. De meeste patiënten zijn opgenomen voor enkele dagen tot maximaal een week, maar er zijn ook patiënten die een langere periode verblijven. Er zijn diverse medische
ziektebeelden, maar de meeste patiënten ervaren acute pijn.
Doelgroep B
Actoren, tussen de 4-40 jaar, die zijn gediagnosticeerd met gedragsproblemen of een autismespectrumstoornis. De Nederlandse vereniging voor Autisme beschrijft een individu met een stoornis op het autistisch spectrum als volgt:
7 In bijlage 3 treft u specifieke informatie over de demografische kenmerken van de drie doelgroepen.
6
‘Zo hebben mensen met autisme vaak een goed oog voor detail, zijn ze eerlijk, recht door zee, analytisch en hardwerkend, maar hebben ze moeite met overzicht
houden en sociale contacten […]’ 8.
Ze bevinden zich in een dagbestedingcentrum in Almere en Heerhugowaard.
Doelgroep C
Individuen, tussen de 25-80 jaar, met een fysieke en/of verstandelijke beperking. Deze is variërend van een lichte verstandelijke beperking tot ernstig meervoudige beperking (EMB). Daarnaast zijn er individuen die fysiek beperkt zijn wegens een niet-aangeboren hersenletsel (NAH) of andere neurologische problemen, zoals een hersenbloeding. De licht verstandelijk beperkte actoren en de individuen met een EMB/NAH bevinden zich in dagbestedingcentra in Alkmaar en Heerhugowaard. Een deel van de individuen die een hersenbloeding heeft gehad verblijft in een
verpleeghuis in Amsterdam, een deel woont op zichzelf en bezoekt wekelijks de afasiekoorsessie in het verpleeghuis.
Onderzoekslocaties
A. De kinderafdeling van het Tergooi Ziekenhuis te Blaricum
Het Tergooi Ziekenhuis in Blaricum biedt interactieve muziekactiviteiten aan op de kinderafdeling. De aanwezige muziekstudio en muziekactiviteiten zijn in
samenwerking met Stichting Muziekids gefinancierd en geïmplementeerd om het ziekenhuisverblijf aangenamer te maken voor de jonge patiënten. De
muziekactiviteiten worden aangeboden aan de patiënten die op de kinderafdeling zijn voor een dagopname, zich bevinden in een behandel- of een hersteltraject, en familieleden/andere geïnteresseerden die gerelateerd zijn aan de opgenomen patiënt. Muzikant Albert werkt als muziekbegeleider in de muziekstudio, of hij bezoekt de
8 Online at: http://www.autisme.nl/over-autisme/wat-is-autisme-(spectrum-stoornis).aspx. Accessed on the 21st of
July, 2014.
7
patiënten op hun kamer. Daarnaast kunnen de patiënten ook zelfstandig in de muziekstudio muziek maken door het drumstel, het keyboard of de gitaar te bespelen. Ik heb op deze locatie de muziekactiviteiten geobserveerd, en ik heb veelvoudig geparticipeerd tijdens het musiceren door mee te zingen, een
drumritme/keyboardmelodie te spelen of een patiënt te helpen met het onder de knie krijgen van een muzikale handeling.
B. Stichting Zalm te Almere
Bij Stichting Zalm worden er dagbestedingactiviteiten en huiswerkbegeleiding aangeboden aan kinderen en jongeren met die gediagnosticeerd zijn met
autistismespectrumstoornissen en diverse vormen van gedragsproblematiek. Er worden interactieve muzieksessies aangeboden door de muzikant Thomas, de zoon van de eigenaresse van de stichting, en een drumleraar genaamd Ken, een bandlid van Thomas. Ken biedt drumlessen aan en Thomas biedt gitaarles, basles, en drumles aan. Ik heb op deze locatie veelal geobserveerd en informele gesprekken gevoerd over de actoren die musiceerden. Ik heb slechts enkele malen geparticipeerd in de muzieksessie met een actor, waarbij ik op het drumstel meespeelde met de
betreffende cliënt.
C. Centrum 31 te Heerhugowaard
Centrum 31 is een locatie waar creatieve dagbestedingactiviteiten worden
aangeboden aan cliënten met een licht verstandelijke en/of lichamelijke beperking9.
Er is een keramiek afdeling, een houtafdeling, en een muziektheater waar cliënten
zich kunnen vermaken met muziekagogische activiteiten10 en drama, aangeboden
door muziekagoge Yolanda Hulscher. Daarnaast vindt er op deze locatie ook een individuele muziekagogische sessie plaats met een autistische cliënt en een EMB
9 Online: http://www.centrum31.st-er.nl/centrum31/. Accessed on 7th of May, 2014.
10 ‘Muziekagogisch handelen is het vanuit een muzische grondhouding beïnvloeden van individuele personen
en/of groepen tijdens omgang […] gericht op de ontwikkeling en het welzijn van het individu en/of de groep […]’ (Behrend 2008: 52).
8
cliënt. Tijdens de muziekagogische interacties heb ik veelvoudig geparticipeerd door mee te spelen, te communiceren met de actoren en hen tegelijkertijd te observeren gedurende het musiceren. Bovendien heb ik informeel gesproken met de
muziekagoge over de wijze waarop muziekagogisch handelen invloed heeft op het functioneren van de betreffende actoren.
D. Het Reigersdaal te Heerhugowaard
Het Reigersdaal biedt diverse dagbestedingactiviteiten aan aan jongeren en volwassenen met een ernstig meervoudige beperking en/of een niet aangeboren hersenletsel, onder andere muziekagogische sessies met muziekagoge Yolanda. Ik heb geparticipeerd gedurende de muzikale interacties met deze cliënten door mee te spelen op trommels en de piano. Ik heb ook gecommuniceerd met cliënten en ik heb hen geobserveerd tijdens het musiceren. Ik heb daarnaast informele gesprekken gevoerd met de muziekagoge over haar ervaringen, en de ervaringen van haar cliënten met muziekagogisch musiceren.
D. A.C. de Zilvermeeuw te Alkmaar
A.C. de Zilvermeeuw is een locatie waar verschillende activiteiten worden
aangeboden aan cliënten ‘met een lichamelijke beperking, een chronische ziekte en/of
een niet-aangeboren hersenletsel’11. Op deze locatie biedt muziekagoge Yolanda
bandcoaching aan. Er is een zeer diverse groep deelnemers, en tijdens deze sessie ben
ik een participerend observant. Ik participeer tijdens de sessie door verschillende handinstrumenten te bespelen. Daarnaast observeer ik de handelingen en mimiek van de actoren, en bespreek ik met de muzikanten hun ervaringen met het musiceren op deze locatie. Tevens analyseer ik met de muziekagoge de invloed van de
bandcoachingsessie op het welzijn van de actoren in deze muzieksessie.
11 Online: http://www.acdezilvermeeuw.st-er.nl/. Accessed on 7th of May, 2014.
9
E. Het Slotervaart Verpleeghuis te Amsterdam
In het Slotervaart Verpleeghuis heb ik geparticipeerd gedurende een
afasiekoorsessie. Dit koor heeft als doel mensen die een hersenbloeding of een ander neurologisch probleem hebben (gehad) te leren spreken aan de hand van
zangoefeningen en SMTA, Speech-Music Therapy for Aphasia. SMTA is een
therapeutische vorm waarbij het gebruik van zang neurale verbindingen stimuleert
waardoor individuen weer kunnen leren praten12. Middels zingen kunnen mensen
leren praten, omdat er tijdens het zingen essentiële neurologische verbindingen kunnen worden gemaakt.
Gedurende de muzieksessie heb ik de mimiek en muzikale handelingen van
actoren geobserveerd. Ik heb tevens geparticipeerd door mee te zingen en hen te helpen met het zingen van de juiste tekst. Daarnaast heb ik informeel en formeel gesproken met muziektherapeute Barbara over de afasiekoorsessie en de werking van muziektherapie.
B. Onderzoeksmethoden
Enquêtes
Gedurende het onderzoek heb ik enkele enquêtes uitgedeeld in het ziekenhuis om meer te leren over de percepties op het gebruik van muziek in de
ziekenhuisomgeving. Bijlage 2.1 en 2.2 bieden voorbeelden van de enquêtes voor de patiënten en de zorgverleners in het Tergooi Ziekenhuis. Ik heb ervoor gekozen om geen enquêtes te verspreiden op de andere locaties wegens de cognitieve
beperkingen van actoren en/of de psychosociale stoornissen die de communicatie bemoeilijken met een actor.
Informele gesprekken en semigestructureerde interviews
Ik heb veelal informele gesprekken gevoerd met muziekwerkers maar ook met de patiënten, enkele cliënten, familieleden en zorgverleners. In deze informele
12 Online at: http://www.afasietherapie-amsterdam.nl/SMTA/tabid/3692/Default.aspx. Accessed 4th of June, 2014.
10
gesprekken werd er besproken wat ze vonden van de aanwezigheid van muziekactiviteiten, hoe de sessies werden ervaren en wat muziek vanuit hun perspectief betekent buiten de klinische omgeving. Daarnaast heb ik enkele semigestructureerde interviews afgenomen met twee muziektherapeuten, twee muziekleraren en de moeder van een patiënt in het Tergooi Ziekenhuis.
(Participerende) observaties
Tijdens de veldwerkperiode heb ik veelal participatief geobserveerd. Ik heb
deelgenomen aan de muziekactiviteiten door creatief mee te improviseren, te zingen en verschillende instrumenten te bespelen. Ik praatte ook met de actoren en diens familieleden/verzorgers over hun kijk op de aanwezigheid van muziek. Bij Stichting Zalm ben ik weinig participatief observerend geweest; slechts tijdens 1 sessie met een cliënt. Ik heb op deze locatie voornamelijk geobserveerd en gepraat met de
muziekleraren over de het gebruik en de invloed van het musiceren.
Ik veronderstel dat mijn participatieve houding invloed uitgeoefend zal
hebben op de ervaring van de actor, maar tevens mijn eigen perceptie op de muzieksessies. Ik heb echter getracht zeer oplettend te blijven, en me bewust te blijven van mijn rol als onderzoeker. Ik was op een passieve manier een onderdeel van de muzieksessie bij Stichting Zalm, en ik verneem dat mijn inactieve
aanwezigheid tevens de muzikale interactie hebben beïnvloed. Evenementen
Op 20 mei 2014 ben ik naar de opening van een muziekstudio op de kinderafdeling in het St. Elisabeth Ziekenhuis in Tilburg gegaan. Gedurende dit evenement heb ik met verschillende actoren gepraat over de aanwezigheid van de muziekstudio in de klinische omgeving.
C. Analysestrategie
Algemene informatie over de data-analyse
Om een antwoord te kunnen formuleren op de onderzoeksvraag heb ik mij veelal gericht op de percepties, ervaringen en praktijken van verschillende actoren
(muziekwerkers, zorgverleners, patiënten, cliënten) met betrekking tot het gebruik van muziek in de klinische omgeving. Gedurende het onderzoek heb ik hun
perspectieven geanalyseerd en heb ik de onderzoeksdata gecodeerd.
Er is met name sprake van een inductieve codering van de (in)formele
gesprekken, enquêtes en de overige data. Ik had reeds enkele wetenschappelijke onderzoeken bestudeerd over het gebruik van muziek maar ik veronderstel dat deze mijn open houding gedurende het veldwerk niet negatief beïnvloed hebben. Dit betekent dat de onderzoeksdata en de theoretische inzichten met name gebaseerd zijn op ‘grounded theory’, ‘theory that was derived from data, systematically gathered and analyzed through the research process’ (Strauss & Corbin 1998 in Bryman 2008: 541).
Coderingsproces
Ik heb gebruik gemaakt van ‘initial coding’ en ‘selective/focused coding’ (Charmaz 2006 in Bryman 2008: 543). Eerst heb ik nauwkeurig diverse transcripties en enquêtes geanalyseerd middels ‘initial coding’ (ibid.). Tijdens het proces van codering heb ik mij gericht op het gebruik en herhalingen van bepaalde woorden, en het gebruik van metaforen. Ook heb ik gekeken hoe er een argument of een conclusie geformuleerd werd. Vervolgens heb ik gedurende het ‘selective/focused coding’ nader uitgezocht welke grote categorieën er gemaakt konden worden om de subcodes onder te plaatsen (ibid.). Dit heb ik gedaan door de transcripties nogmaals te analyserenen deze te vergelijken. Sommige woorden werden veel herhaald door een specifiek individu in tegenstelling tot andere personen. Tevens bleek dat sommige woorden niet gebruikt werden door bepaalde respondenten. Daarnaast bestonden er
verschillende visies over het medische aspect en de rol van muziekactiviteiten. 12
Bovendien heb ik na de eerste data-analyse, waaruit codes en categorieën zijn voortgekomen, de data geanalyseerd aan de hand van sociaalwetenschappelijke inzichten om mogelijke verbanden te kunnen leggen.
D. De onderzoeker in het veld
Ik vind het inspirerend dat er weinig sociaal wetenschappelijke data bestaat.
Hierdoor werd ik hierdoor sterk gestimuleerd om met een zo open mogelijke blik het veld te betreden. Gedurende het onderzoek probeerde ik mij zoveel mogelijk te laten verrassen door de visies van verschillende actoren in het veld. Ik wilde graag zoveel mogelijk leren over de perspectieven van individuen, om een holistisch beeld van het gebruik van muziek te kunnen schetsen.
Tijdens het veldwerk heb ik enkele wetenschappelijke artikelen gelezen over
de biologische effecten van het gebruik van muziek. Ook heb ik enkele
sociaalwetenschappelijke MA/PhD scripties doorgenomen. Ik veronderstel echter dat deze kennis mijn kijk gedurende het onderzoeken niet heeft beperkt. Deze
onderzoeken hebben me juist gemotiveerd om verder te kijken en dieper in te gaan op fenomenen en uitspraken gedurende mijn eigen veldwerk.
Ik veronderstel bovendien dat mijn Nederlandse achtergrond heeft
bijgedragen aan het begrijpen van uitspraken en metaforen, omdat ik de
Nederlandse taal goed beheers. Tevens heb ik mijzelf goed kunnen gedragen in sociale interacties, omdat ik het non-verbale sociale gedrag veelal goed begreep. Bij actoren met andere culturele achtergronden heb ik altijd geprobeerd zo goed mogelijk te anticiperen. Tijdens het onderzoek heb ik er goed op gelet dat ik een gelijkwaardige relatie onderhield met de actoren. Daarnaast heb ik g mij simpel maar netjes gekleed door geen laag uitgesneden T-shirts te dragen en mijn haar vast te doen ten behoeve van de hygiëne in de klinische omgeving.
Gedurende de muzieksessies heb ik altijd enthousiast deel genomen. Dit heeft
ervoor gezorgd dat ik op een andere wijze contact heb kunnen maken met patiënten, sommige cliënten, familieleden, muziekwerkers en zorgverleners.
Ik heb ervaren dat het musiceren mij dichter bij de patiënt en cliënten heeft gebracht, en ik voelde me dan een onderdeel van de muzikale interactie. Ik veronderstel dat dit heeft geleid tot interessante observaties en gesprekken.
De onderzoeksvraag gedurende het onderzoek is constant geweest. Omdat de
basis van de onderzoeksvraag breed is, is er veel ruimte geweest voor de
verschillende percepties en de interdisciplinaire onderzoeksinzichten. Hierdoor is er op een dynamische manier veel data vergaard, maar heeft dit geen negatief effect gehad op het beantwoorden van de onderzoeksvraag.
Tijdens onderzoek merkte ik dat er aspecten niet beschreven waren in
wetenschappelijke artikelen. Dit heb ik enerzijds als positief ervaren, omdat ik de ruimte zag om een bijdrage te leveren. Anderzijds was dit moeilijk, omdat het een uitdaging was om een ondervinding wetenschappelijk te beredeneren. Ik
veronderstel dat er nog veel mogelijkheden bestaan voor sociale wetenschappers om het gebruik van muziek ten behoeve van het welzijn en de gezondheid van een individu te onderzoeken.
5. Ethische aspecten gedurende het onderzoek
Gedurende het onderzoek heb ik getracht zo zorgvuldig mogelijk om te gaan met de respondenten. Ik heb altijd geprobeerd om de kwetsbaarheid te waarborgen van de actoren. Ten eerste heb ik mijzelf altijd voorgesteld als een masterstudente die een onderzoek verricht naar het gebruik van muziek in klinische omgevingen. Hierdoor wisten de respondenten wie ik was, en dat ik graag met hen wilde praten of hen een enquête aan wilde bieden meer leerde over hun percepties. Daarnaast heb ik
informanten expliciet gevraagd of ze mijn aanwezigheid goedkeurden. Vaak hadden actoren geen probleem met mijn aanwezigheid, maar enkele keren heb ik buiten gewacht omdat een actor toch liever niet wilde dat ik aanwezig was. Ik vind dat de wil van de actor het belangrijkste is, en ik heb erop gelet om niemand te dwingen om mij aanwezig te laten zijn gedurende een muzieksessie.
Ten tweede heb ik de identiteit van informanten beschermd door hun namen te fingeren. Hun officiële namen heb ik veranderd door hen geheel nieuwe namen te geven in mijn onderzoek. Ik heb hen dit verteld, en ik hoop hiermee hun privacy te waarborgen. Bovendien heb ik weinig medische kenmerken vrijgegeven. De
medische ziektebeelden kunnen een persoon identificeerbaar maken, en daarom heb ik ervoor gekozen om een zeer beknopte beschrijving te geven van de actoren die betrokken zijn in dit onderzoek, opdat hun identiteit onbekend blijft. Op sommige locaties zijn er namelijk weinig actoren, en ik vind het mijn plicht om hen te
beschermen.
De onderzoeksdata die ik gebruik in mijn masterthesis heb ik zorgvuldig
geselecteerd. Ik heb gedurende mijn onderzoek veel observaties gedaan, en informeel diverse persoonlijke dingen besproken. Middels het fingeren van de namen, maar ook de selectie van de momenten die ik beschrijf in mijn masterscriptie tracht ik een verantwoord beeld te schetsen van de rol, de betekenis en het praktiseren van muziek voor verschillende individuen in diverse klinische omgevingen.
Hoofdstuk 1 - De betekenis van muziek voor het individu Inleiding
Muziek is een interessant fenomeen dat veel invloed kan hebben op de
gemoedstoestand, het welzijn en het functioneren van een individu. Gedurende mijn onderzoek heb ik in de praktijk ervaren wat muziek voor verscheidene individuen kan betekenen. In dit hoofdstuk ga ik nader in op de effecten van de
muziektherapeutische activiteiten op de zes locaties waar ik mijn onderzoek heb verricht. Ik heb de effecten onderverdeeld in vijf subhoofdstukken, waarin ik op een interdisciplinaire wijze beschrijf welke effecten muziek teweeg kan brengen.
Het eerste subhoofdstuk biedt een literatuurbespreking, de andere subhoofdstukken bieden een combinatie van de etnografische data en wetenschappelijke literatuur.
1.1 De biologische en fysiologische effecten van muziek
Neurotransmitters
Er vinden veranderingen plaats in de afgifte van een aantal neurotransmitters in het brein wanneer een individu naar muziek luistert of (passief/actief) deelneemt aan muzikale activiteiten. Neurotransmitters zijn chemische stoffen die invloed
uitoefenen op het functioneren en de gemoedstoestand van een individu (Kalat 2013: 58). Evers en Suhr (in MacDonald et al. 2012: 16) stellen dat er serotonine vrijkomt in het brein bij het afspelen van plezierige muziek. Serotonine is een neurotransmitter die zorgt voor gevoelens van tevredenheid (ibid.). Daarnaast blijkt dat er ook een positief verband bestaat tussen een verhoogde afgifte van dopamine en de positieve gemoedstoestand van een individu. Zo analyseren Salimpoor et al. (2011) een
piekmoment in de afgifte van dopamine gedurende het moment van positieve emotionele opwinding ten gevolge van het luisteren naar plezierige muziek. De neurotransmitter dopamine wordt geassocieerd met gevoelens van plezier en
tevredenheid (MacDonald et al. 2012: 15-17). Pomfret (2009 in MacDonald et al. 2012: 16
113) beargumenteert bovendien dat er een relatie bestaat tussen zingen en een verhoogde afgifte van de neurotransmitter endorfine, die een gevoel van geluk en welbevinden stimuleert. Endorfine komt onder andere vrij bij lichamelijke
inspanning, opwinding en pijn, en het heeft een pijnstillend effect (Kalat 2013: 59).
De afgifte van oxytocine wordt tevens beïnvloed door muzikale activiteiten.
Het speelt een belangrijke rol in het creëren van vertrouwen en het opbouwen van sociale relaties tussen actoren, maar oxytocine kan ook bijdragen aan
stressvermindering (Uvnas-Moberg 1998 in MacDonald et al. 2012: 462). Grape et al. (2003) stellen dat er na een zangles verhogingen waarneembaar zijn in de afgifte van oxytocine, suggererend dat oxytocine werkt als een hormonaal mechanisme voor stressvermindering.
Hormonen
De afgifte van hormonen in het menselijk lichaam wordt ook beïnvloed door muziek. Zingen en het beluisteren van plezierige muziek kan zorgen voor een lager gehalte van het stresshormoon cortisol (Kreutz et al. 2004; Möckel et al. 1994; Fukui 2003 in MacDonald et al. 2012: 461). Daarnaast is er ook sprake van een verband tussen een vermindering van de stresshormonen cortisol en ACTH en het gebruik van
plezierige muziek gedurende medische ingrepen (Nillson et al. 2005; Le Roux et al. 2007 in MacDonald et al. 2012: 448-449).
Muziek heeft tevens invloed op de stof immunoglobuline A, een antilichaam
dat het immuunsysteem van een individu beschermt tegen externe invloeden (Kalat 2013: 371). Verscheidene onderzoeken tonen aan dat het IgA gehalte verhoogd wordt ten gevolge van het gebruik van muziek (Beck et al. 2000; Burns et al. 2001 in
Macdonald et al. 2012: 444). Muziek kan hiermee aldus het immuunsysteem van een individu verbeteren.
Overige fysiologische processen
Het gebruik van muziek beïnvloedt bovendien de plasticiteit van het brein. Er is sprake van een vergroting van de motorische cortex ten gevolge van de handelingen tijdens het musiceren (Kalat 2013: 133). Er vindt daarnaast een vergroting van de dichtheid van de hoeveelheid grijze massa plaats, wat duidt op meer en/of grotere neuronen in het betreffende hersengebied (Gaser & Schlaug 2003; Bangert & Schlaug 2006 in Macdonald et al. 2012: 14, 18). Dit draagt bijvoorbeeld bij aan een
verminderde degeneratie van de frontale cortex op een latere leeftijd, en zorgt hierdoor voor een verminderde kans op de ziekte van Alzheimer (die ontstaat door deze degeneratie van neuronen in de frontale cortex) (ibid.).
Muzikale activiteiten beïnvloeden ook het (para)sympathische zenuwstelsel van een mens. Deze systemen veranderen het reactievermogen, de hartslag en het verteringsstelsel in het menselijk lichaam (Kalat 2013: 87, 88). Bartlett (1996 in MacDonald 2012: 16) en Trappe (2009 in MacDonald et al. 2012: 259) stellen dat er fysiologische veranderingen plaatsvinden in de hartslag, de ademhaling en de bloeddruk ten gevolge van het bespelen en beluisteren van muziek.
Muziek heeft bovendien effect op het welzijn en de gezondheid van een
individu tijdens medische ingrepen. Newman et al. (2010 in Sonke 2011: 9)
beredeneren dat muziektherapeutische activiteiten de gezondheid beïnvloeden door te zorgen voor een verminderde behoefte aan anesthesie. Een vermindering in de behoefte van medicatie in de postoperatieve periode wordt tevens beargumenteerd in andere wetenschappelijke onderzoeken (Koch et al. 1998 in Sonke 2011: 10; Engwall & Duppils 2009 in Macdonald et al. 2012: 259).
Het gebruik van muziek beïnvloedt tot slot de sensomotorische en cognitieve
vaardigheden van een individu (Behrend 2008: 66). Musiceren draagt bij aan de ontwikkeling van coördinatie door een instrument te bespelen. Participatie in een muzikale interactie is daarnaast ook belangrijk voor de ontwikkeling van verbaliteit.
Wanneer het gebied van Broca13 in het brein beschadigd is geraakt door een
13 Het gebied van Broca is een hersengebied dat belangrijk is voor vloeiende en logische spraak (Kalat 2013: 426).
18
hersenbloeding kan er SMTA worden aangeboden. Musiceren speelt daarnaast een rol in de ontwikkeling van de verbaliteit van verstandelijk beperkten door middels muziek en zang te leren te praten, afhankelijk van hun cognitieve capaciteiten beschrijft muziekagoge Yolanda.
In het volgende subhoofdstuk ga ik nader in op de wijze waarop muziek zorgt voor afleiding, en hoe er een verlegging van de focus op de medische omstandigheden kan worden gecreëerd.
1.2 Afleiding: plezier en het verleggen van de focus ten gevolge van het musiceren
Tijdens het veldwerk werd duidelijk dat muziek invloed kan hebben op de pijnbeleving en het besef van aanwezigheid in een klinische omgeving . Met het concept ‘label/status’ verwijs ik bijvoorbeeld naar het ‘ziek zijn’, het hebben van een autismespectrumstoornis of ernstig meervoudig beperkt zijn. Het duidt aldus op het medische element dat centraal staat in de identiteit van het individu in de klinische omgeving waarin hij zich bevindt. Ik analyseer op welke manier
muziektherapeutische activiteiten als een vorm van afleiding kunnen worden toegepast, en ik illustreer dit aan de hand van diverse casussen.
Afleiding; plezier en ontspanning
In de praktijk blijkt dat muziektherapeutische activiteiten, door passief of actief deel te nemen, ervoor zorgen dat mensen zich kunnen ontspannen en plezier kunnen beleven. Door de kinderen en jongeren die zich in het ziekenhuis bevinden wordt het musiceren als een plezierige activiteit ervaren. Muziek is een manier om te
ontspannen, om een positieve gemoedstoestand te stimuleren. Een positieve
gemoedstoestand wordt gekenmerkt door vrolijkheid en een verminderde beleving van negatieve emoties zoals boosheid en angst. De actieve deelname aan
muziektherapeutische activiteiten in de ziekenhuisomgeving worden door verscheidene patiënten op de kinderafdeling als plezierig ervaren. Anna, een 16
jarige patiënte die enkele dagen is opgenomen, antwoordt in haar enquête; ‘Ik vind het super tof! Het leukste vind ik de vrolijkheid die het met zich meebrengt omdat het afleiding is’. Een plezierige activiteit is een vorm van afleiding voor de
vervelende situatie waarin patiënten zich bevinden. ‘Iets om naar uit te kijken!’ zoals
Nadia beschrijft, een patiënte van 13 jaar die voor een langere periode terug moet
komen. Voor Stefan is de mogelijkheid om er even erop los te slaan en met muziek omgeven te worden tevens van belang. Stefan is een patiënt van 2,5 jaar oud die zich niet kan bewegen doordat zijn benen in het gips zitten, en met een katrolsysteem
omhoog gehouden worden. Hij kan met een schudei14 rammelen of vanuit zijn
ledikant met een drumstok op het drumstel slaan. De klanken maken hem blij, laten hem lachen of maken hem rustig. Muzikant Albert heeft geen muziektherapeutische achtergrond, maar hij is zeer gericht op het beïnvloeden van de gemoedstoestand van de patiënten en familieleden middels de dynamische muzikale interactie.
Door de individuen met gedragsproblemen of een autismespectrumstoornis
wordt muziek tevens als positief ervaren. De muzieksessie is een plezierig moment doordat individuen gemotiveerd zijn, motorisch en cognitief over de vaardigheden beschikken om te musiceren, en muziek leuk vinden. Ygor, een jongen van ongeveer 15 jaar met een stoornis op het autistisch spectrum, drumt trots mee met een nummer van Imagine Dragons. Drumleraar Ken complimenteert hem om zijn vooruitgang en motivatie, waarna zij bespreken hoe succesvol de drumsessie was en met veel plezier praten over muziek en haalbare muziekdoelen.
Er zijn ook kinderen en jongeren die op hun eigen manier musiceren wegens
hun beperkte motorische en/of cognitieve capaciteiten. Plezier en ontspanning wordt dan bereikt doordat ze ‘los mogen gaan’ en mogen kiezen voor de muziek waarop zij willen musiceren beschrijft drumleraar Ken. Drumleraar Ken veronderstelt dat het drummen voor Thimo, een jongen van begin twintig met een lichte verstandelijke beperking, wat moeilijk kan zijn wegens diens beperkte cognitieve capaciteiten.
14 Een eivormig handinstrument. Wanneer het instrument wordt geschud dan ontstaan er klanken die
gelijkwaardig zijn aan een sambabal.
20
Hierdoor wordt plezier als het belangrijkste ervaren gedurende de muzieksessies. Thimo drumt graag op het nummer ‘De Blurkies’ van Ernst, Bobbie en de Rest, en leeft helemaal op van de muziek. Dit is waarneembaar aan de hand van zijn
gezichtsmimiek en zijn (non-)verbale gedrag, maar dit blijkt tevens uit de informele gesprekken met drumleraar Ken over de muzieksessies met Thimo.
Voor de verstandelijk beperkte individuen is muziek ook een bron van
vermaak en plezier. Uit participerende observaties en (in)formele gesprekken met muziektherapeuten en muziekagoge Yolanda blijkt dat verstandelijk beperkte individuen veelal waarneembaar genieten van de muzikale interactie. De
gezichtsmimiek is zeer sprekend, en afhankelijk van hun cognitieve capaciteiten kunnen zij zich ook verbaal uitlaten over hun percepties op het musiceren.
Afhankelijk van de gradatie van de verstandelijke en/of fysieke beperking kan er op een passieve of actieve manier geparticipeerd worden tijdens de muzikale interactie. Gedurende de observaties blijkt dat de licht verstandelijk beperkten veelal met plezier op een actieve wijze deelnemen aan de muzikale interactie. Tijdens een muziekagogische sessie danste Edith, een volwassen licht verstandelijk beperkte vrouw van ongeveer 70 jaar, met veel enthousiasme en speelde ze aritmisch mee met haar sambaballen. Muziekagoge Yolanda vertelde dat Edith het muziekspel met haar aritmische melodieën eigenlijk verstoorde, maar omdat ze er zoveel plezier aan beleefde ze er iedere week weer bij mag zijn. Plezier is het belangrijkste. ‘Ik kan niet iemand straffen voor haar enthousiasme!’ stelt de muziekagoge.
De EMB cliënten beleven ook veel plezier aan het musiceren. Hun motorische
en cognitieve capaciteiten bepalen wat mogelijk is. Leroy, een jongen van begin 20, heeft een ernstige meervoudige beperking waardoor hij cognitief gezien 4 jaar oud is. Hij is een actieve deelnemer, en gedurende de muzikale interactie speelt hij met veel plezier mee. Hij lacht vaak en wanneer het hem lukt om ‘goed’ mee te spelen met muziekagoge Yolanda, dan krijgt hij stuiptrekkingen van de spanning en de blijheid.
Onder de EMB cliënten zijn er ook passieve participanten in de muzikale
interactie. Muziek wordt dan voornamelijk ontvangen en beantwoord door een 21
verzachting van de gezichtsmimiek of een onverwachtse beweging vertelt
muziektherapeute Corrie. EMB cliënt Ian kan niet op een actieve manier deelnemen aan de muzikale interactie, maar dit betekent echter niet dat hij niet geniet van de muziekagogische sessie. Hij heeft moeite met het open houden van zijn ogen, en beweegt zich ook niet. Wanneer muziekagoge Yolanda het lied ‘Fragile’ van Sting begint te spelen opent hij plotseling zijn ogen. De muziekagoge en
muziektherapeuten Barbara en Corrie beschrijven dan ook dat muziek een
kunstvorm is die mensen kan raken, kan stimuleren om tijdelijk in het nu te zijn en aldus een plotselinge beweging en/of reactie kan stimuleren.
Musiceren betekent voor de afasiecliënten tevens plezier en vermaak. Hoewel
er een leerdoel gekoppeld is aan de muzieksessie (leren spreken middels zang), betekent dit niet dat het een strenge sessie is. Muziektherapeute Barbara stelt dat zij probeert de individuen plezier te laten beleven in wat ze doen en ze zich graag op hun gemak wilt laten voelen. Gedurende het musiceren zingen mensen vrolijk mee, en sommigen bespelen een handinstrument met enthousiasme. De gezichtsmimiek is positief, en ze lachen om en met elkaar gedurende de afasiekoorsessie. Eddie, een cliënt van in de 60, heeft een hersenbloeding gehad en neemt nu deel aan het afasiekoor. Hij zingt vrolijk mee, en met zijn handinstrument rammelt hij continu
terwijl zijn vrouw en zoon meezingen, meelachen en genieten van Eddie’svrolijke
houding.
Gedurende het veldwerk werd duidelijk dat het musiceren veelal een bron
van vermaak en plezier is ongeacht het feit of iemand actief of passief deelneemt aan de interactie. Muziek zorgt voor een positieve gemoedstoestand en ontketent
vrolijkheid. Mensen worden gestimuleerd deel te nemen en te genieten, in een individuele sessie maar ook in groepsverband. In de volgende sectie bespreek ik de manier waarop muziek ervoor kan zorgen dat de focus die een individu heeft op zijn medische omstandigheden verlegd kan worden.
Afleiding; het verleggen van de focus
Het deelnemen aan muziektherapeutische activiteiten kan de focus veranderen die een individu heeft op zijn gezondheidsstatus. Ik licht toe op welke manier het
musiceren de medische achtergrond in de zelfpresentatie tijdelijk op de achtergrond plaatst of juist benadrukt voor sommige individuen.
Wanneer actoren zich bevinden in het ziekenhuis dan is er vaak sprake van
een vervelende situatie die gepaard kan gaan met pijn en frustratie. Participerende observaties tonen veelal aan dat patiënten zich vervelen op hun ziekenhuiskamer. Ze kunnen niet altijd doen wat ze willen wegens hun medische omstandigheden,
bijvoorbeeld doordat ze aangesloten zijn aan een monitor of wegens verplichte bedrust. Tijdens het veldwerk is gebleken dat muziek helpt in het afleiden van patiënten door hen een plezierige activiteit aan te bieden binnen de ongemakkelijke, klinische omgeving. Muziek draagt ook bij aan het verleggen van de focus op het ziek zijn naar een nadruk op een positieve gemoedstoestand. Wanneer de patiënten van hun kamer af mogen dan kunnen zij in de muziekstudio musiceren, anders verrast de muzikant het kind met vrolijke improvisaties en gezelligheid op diens kamer. Het musiceren wordt zo toegankelijk mogelijk gemaakt voor de patiënten die hierin geïnteresseerd zijn.
Muziek verandert de perceptie op het ziek zijn/opgenomen zijn voor een
aantal individuen. Een patiënt wordt in het ziekenhuis namelijk veelal
geïdentificeerd aan de hand van zijn medische dossier; de lichaamstemperatuur, de bloeddruk, de voedingsinname en de subjectieve ervaring van pijn die wordt
vastgelegd in een persoonlijk dossier. Maar tijdens het musiceren wordt de focus op dit deel van de identiteit van het individu verlegd. Het maken van muziek legt veelal nadruk op het feit dat het kind kan lachen en blij kan zijn in de ziekenhuissetting. Muziek werkt als een vorm van afleiding waarmee het emotionele welzijn op een positieve manier wordt beïnvloed, en de focus op pijn wordt verlegd naar een positieve gemoedstoestand (Kleiber 2001 in Ayson 2008). Zo beschrijft pedagogisch medewerkster Gitte: ‘Kinderen komen rustig en nog wat zielig binnen en fleuren
helemaal op als ze met muziek bezig zijn’. Een voorbeeld hiervan is de casus van
Nico, een jongen van 10 jaar oud, die pas geopereerd is aan zijn blinde darm en nog
veel pijn heeft. Wanneer hij van zijn kamer af mag en gaat drummen onder begeleiding van muzikant Albert, leeft hij op en is hij erg blij. Ze lachen samen, maken grapjes en musiceren bijna een uur lang. De medische identiteit, waarin pijn hem definieert, komt op de achtergrond te staan omdat zijn positieve
gemoedstoestand prominenter wordt in de zelfpresentatie. De plezierige elementen in de muzikale interactie met de muzikant Albert verleggen de focus op pijn naar blijheid en plezier. Echter, wanneer Nico terugkeert naar zijn kamer ervaart hij veel pijn, en stort hij in. Zijn moeder vertelt in reactie op deze gebeurtenis, ‘ik zie echt dat het [de muziekactiviteiten] therapeutisch werkt […]’.
Musiceren wordt ervaren als een moment maar ook als een ruimte
waarbinnen pijn, frustratie en de aanwezigheid in de ziekenhuisomgeving even niet centraal staan. Er is een focus op het musiceren, het spelen van een ritme in harmonie met de muzikant Albert en andere actoren, en het creëren van plezier. De muzikale interactie zorgt ervoor dat de medische aspecten tijdelijk ondergeschikt worden gesteld aan de positieve gemoedstoestand van een patiënt. Daarnaast is het gebruik van muziek een effectieve afleidingstechniek voor kinderen die pijnlijke medische procedures moeten ondergaan (Edwards 1999; Malone 1996; Pfaff et al. 1989 in Ayson). Wanneer ik samen met Nadia aan het drummen ben, vertelt ze dat ze het aanleggen van een infuus eng vindt. In haar enquête beschrijft ze later: ‘Nu krijg ik een nieuw infuus en daar ben ik heel bang voor maar omdat ik tijdens het wachten mag drummen ben ik niet bang ’. Het musiceren in het ziekenhuis biedt aldus een manier om angsten weg te nemen bij patiënten, om de vervelende medische ingreep op de achtergrond te plaatsen in de gedachten van de patiënt. Door muziek te maken wordt ervoor gezorgd dat ze in het ‘nu’ genieten.
Individuen met gedragsproblemen en autismespectrumstoornissen ervaren
muziek tevens als een vorm van afleiding. Aan de hand van de muzieksessies
worden bijvoorbeeld hun gedachten opgefrist. Drumleraar Ken vertelt over Nathan, 24
een jongen van ongeveer 11 jaar, met een stoornis op het autistisch spectrum. Hij is gefrustreerd binnengekomen omdat hij zijn brood niet op had gegeten. De
begeleidster sprak hem hierop aan, en daardoor werd hij boos. Gefrustreerd startte Nathan de drumsessie, om twintig minuten later de ruimte met een andere, positieve gemoedstoestand te verlaten. Aan de hand van het (afreageren van de frustratie in het) musiceren en het meespelen van liedjes die hij leuk vindt zoals ´Kaas´ van Ernst, Bobbie en de Rest, veranderde de focus Nathan. Muziek biedt een manier om
vervelende gedachtes te laten verdwijnen en plezier te ervaren door de focus op de muzieksessie in het ‘nu’.
Daarnaast kunnen muziekactiviteiten er ook voor zorgen dat het perspectief
op de identiteit van het kind of de jongere verandert. Bij sommige individuen vindt er een verandering plaats in de waarneembaarheid van hun gestigmatiseerde identiteit. Ik zal deze uitspraak nader toelichten aan de hand van de casus van
Denzel, een jongen van ongeveer 15 jaar oud met een vorm van autisme. Tijdens een
sociale interactie kijkt hij schichtig rond, analyseert hij continu zijn omgeving, heeft hij stuiptrekkingen van de spanning en kijkt hij mensen niet echt aan. Echter, tijdens
het drummen vindt er een verandering plaats. Hetschichtige gedrag raakt dan op de
achtergrond. Hij kijkt naar de drumleraar, en speelt op een talentvolle manier mee met het ritme. Zijn gestigmatiseerde gedrag valt weg wanneer hij drumt, en hij lijkt zowaar ‘normaal’. Normaal impliceert wat Goffman (1959: 8) waarneemt als het sociaal gewenste gedrag van een persoon in een sociale interactie. Dit gedrag zorgt voor sociale waardering van een individu. Het musiceren leidt ertoe dat zijn gedrag verandert, waardoor de autistische ‘abnormale’ kenmerken wegvallen in de
zelfpresentatie van Denzel (ibid.).
Anderzijds kan het musiceren ook het ‘abnormale’ gedrag benadrukken. De
muzieksessie biedt bijvoorbeeld een moment om los te mogen gaan. Dit is veelal het geval met Nathan. Nathan leeft zich vaak ongecontroleerd uit op het drumstel, en er kan dan nauwelijks gecommuniceerd worden met hem over zijn handelingen.
Drumleraar Ken vertelt dat de muzieksessie een moment is waarop Nathan zich kan 25
laten gaan, zich kan gedragen zonder gewezen te worden op wat wel en wat niet mag. Ken stelt slechts in te grijpen wanneer Nathan te agressief wordt en
instrumenten of dingen in de ruimte kapot wilt gaan maken.
Wanneer er een muzieksessie wordt georganiseerd met licht verstandelijk
beperkten, dan is het musiceren een moment waarop duidelijk wordt wat individuen hun kwaliteiten en gebreken zijn. Tijdens de muziekagogische groepssessies krijgt iedere persoon een instrument, dat steeds weer wordt omgewisseld voor een ander instrument. Het doel is om met veel plezier mee te werken aan het produceren van een harmonieus muziekspel, waarbij muziekagoge Yolanda de individuen een rol geeft in de muzikale interactie. Per persoon zijn de motorische, cognitieve en fysieke capaciteiten belangrijk, maar ook muzikale aanleg beïnvloedt of de medische status van een individu als ‘verstandelijk beperkt’ wordt benadrukt, of niet. Een opvallende cliënt is Aletta, een blinde autistische vrouw van in de 50, die zeer goed piano kan spelen door haar focus op geluid. Hoewel haar blindheid fysiek waarneembaar is, is er tijdens het musiceren een slechts een zeer muzikale vrouw te zien qua sociaal gedrag. Aletta vertoont typische kenmerken van autistisch gedrag, maar werkt tijdens de sociale, muzikale interactie goed mee. Een ander voorbeeld is Sjors, een licht verstandelijk beperkte cliënt van een jaar of 50. Wanneer Sjors soleert op de mondharmonica vindt er een verandering plaats in zijn zelfpresentatie. Sjors is dan een muzikant, een zelfverzekerde solist die meespeelt in de muzikale interactie. Zijn onzekere, verlegen identiteit die continu bevestiging zoekt bij de muziekagoge is tijdelijk op de achtergrond geplaatst. Het musiceren zorgt ervoor dat er een andere identiteit naar de voorgrond komt; een identiteit die wordt gekenmerkt door
muzikaliteit en ‘normaal zijn’ in tegenstelling tot de identiteit die gebaseerd is op de beperkte vaardigheden wegens de verstandelijke beperking en Sjors’s onzekerheid.
De EMB cliënten kunnen veelal gelimiteerd deelnemen aan de muzikale
interactie. De verandering in hun identiteit als EMB cliënt naar een muzikaal, ‘normaal’ individu vindt niet echt plaats. In het geval dat een EMB cliënt actief deelnam aan een muzikale interactie dan bleef de zelfidentiteit van het ‘anders’ zijn
prominent op een (non-)verbale wijze, zoals bij Leroy, een EMB cliënt die
stuiptrekkingen krijgt van het plezier wegens het musiceren. Zijn zelfpresentatie als ‘anders’ blijft hierdoor waarneembaar.
Voor de afasiecliënten vinden er tevens veranderingen plaats in de
zelfpresentatie tijdens de koorsessie. De medische omstandigheden van de
afasiepatiënt verschuiven naar de achtergrond, wanneer er bij de inzet van een lied op de piano uit volle borst mee wordt gezongen. Tegenover mij zit Annie aan tafel, een volwassen vrouw van begin 40. Tijdens het zingen valt het mij op dat Annie een muzikaal, ‘normaal’ persoon lijkt, die aan de hand van het zingen de ‘normaliteit’ in haar zelfpresentatie stimuleert. Meezingen zorgt er aldus voor dat de muzikale, ‘normale’ zelfidentiteit centraal staat, in tegenstelling tot de medische identiteit die reden geeft om aanwezig te zijn bij de afasiekoorsessie. Wanneer Annie moet praten blijkt dat zij veel moeite heeft hiermee, en dit werkt volgens Garfinkel (1967 in DeNora 2000: 62) verstorend in de zelfpresentatie; hierdoor kan iemand namelijk gestigmatiseerd worden. Er bestaat aldus een normaliserend aspect in zang voor de zelfpresentatie van afasiecliënten, waarbij muziek de focus op de medische
omstandigheden kan veranderen. In het volgende subhoofdstuk bespreek ik de invloed van muziek op de emoties van een individu.
1.3 Emotiemanagement & muziek
Muziek kan sterk verbonden zijn met het teweegbrengen van positieve en/of negatieve emoties. Er kunnen emoties verdwijnen, gedachten opgefrist worden, en positieve gemoedstoestanden gestimuleerd worden tijdens een muzikale interactie. In dit subhoofdstuk beschrijf ik eerst enkele inzichten uit de psychologie over het verband tussen muziek en emotieregulatie. Vervolgens bespreek ik mijn
onderzoeksresultaten.
Theoretische perspectieven op muziek en emotiemanagement
Tijdens het veldwerk werd duidelijk dat muziek een sterke invloed kan hebben op de 27
gemoedstoestand van een individu. DeNora (2000: 58) stelt dan ook, ‘music is both an instigator and a container of feeling […]’. In wetenschappelijke discours bestaan er theoretische perspectieven die een verband leggen tussen emotieregulatie en muziek. Vanuit een psychologisch perspectief impliceert emotieregulatie een repertoire aan processen - weliswaar automatisch of gecontroleerd door een individu, bewust of onbewust – waarmee positieve (blij) en negatieve (bang, boos, verdrietig) emoties kunnen worden beïnvloed (Gross & Thompson 2007 in
MacDonald et al. 2012: 515). De ‘mood-management theory’ van Zillman (1988 in MacDonald et al. 2012: 515) stelt bijvoorbeeld dat muziek gebruikt kan worden om negatieve emoties de kop in te drukken en positieve emoties te maximaliseren. De ‘uses and gratification theory’ beargumenteert tevens dat het beluisteren van muziek kan bijdragen aan het reguleren van emoties die een individu heeft, en het welzijn van een individu kan beïnvloeden (Chamorro-Premuzic et al. 2009 in MacDonald et al. 2012: 516).
Muziek & emotiemanagement in de praktijk
Uit (in)formele gesprekken met patiënten en familieleden blijkt dat de aanwezigheid van een muziekstudio en de muziektherapeutische activiteiten in de
ziekenhuisomgeving veelal als positief wordt ervaren. Naast het feit dat muziek werkt als afleiding voor de pijn die patiënten ervaren, is muziek ook een coping
mechanisme dat de mogelijkheid biedt om emoties te kunnen uiten en om te kunnen
gaan met stress (Brodsky 1989; McDonnell 1983; Perez 1989 in Ayson 2008; Barrera et al. 2002: 379). Stefan, een patiënt van 2,5 jaar oud die zijn benen in het gips had, was erg gefrustreerd en schreeuwde veel wegens de pijn en zijn beperkte
bewegingsvrijheid vertelde de pedagogisch medewerkster Gitte. Het slaan met een drumstok op het drumstel, het rammelen met een schudei, en het zingen van kinderliedjes onder begeleiding van muzikant Albert verbeterden vaak zijn
gemoedstoestand. Het was waarneembaar dat Stefan er vrolijk, enthousiast of rustig van werd. Muziek werkt voor Stefan aldus volgens de mood-management theorie
(Zillman 1988 in MacDonald et al. 2012: 515).
Positieve emoties worden tevens gestimuleerd door het bedenken van
creatieve teksten. Gedurende een muzieksessie met Kim, een patiënte van 8 jaar oud, werd er vrolijk gerijmd met gekke woorden terwijl muzikant Albert meezong en begeleidde op zijn gitaar. Kim zong met veel plezier mee:
‘Ik zag twee drollen samen rollen, oh het was een wonder, wat een wonder, oh zo een wonder dat die drollen rollen konden hi hi hi, ha ha ha, ik stond erbij en ik keek ernaar’.
Naast Kim beleeft Mohammed, een jongen van ongeveer 8 jaar oud, ook veel plezier aan de muziekactiviteiten. Het musiceren biedt voor hem een manier om zijn energie en frustratie te uiten, en hij slaat er letterlijk en figuurlijk op los terwijl hij enthousiast meezingt met de kinderliedjes als ‘Olifantje in het Bos’ en ‘Hoofd, Schouders, Knie, en Teen’.
Voor individuen met gedragsproblemen en autismespectrumstoornissen is er tijdens de muzieksessies het doel om vermaak te bieden en actoren iets te leren, maar het stimuleren van positieve emoties staat tevens centraal. Zoals ik eerder beschreef betekent de muzieksessie van Nathan een moment om zijn frustratie om te zetten in een positieve gemoedstoestand. Daarnaast is het musiceren een moment waarop de eerder benoemde Thimo 100% opgaat in de muziek en zich in een zeer positieve gemoedstoestand bevindt. Dit blijkt uit observaties en informele gesprekken met drumleraar Ken.
Het motorische of technische onvermogen om een muzikale handeling uit te
voeren kan echter ook voor negatieve emoties zorgen. Yael, een jongen van 10, kan namelijk een epileptische aanval krijgen wanneer hij zijn rechter arm strekt. Hierdoor raakt Yael gefrustreerd wanneer het hem niet snel genoeg lukt om een bepaalde beweging te maken of een klank te produceren. Om ervoor te zorgen dat Yael het musiceren leuk vindt, probeert drumleraar Ken op de gezichtsexpressie en de
houding van de jongen te letten. ‘Muziek is alleen maar gevoel en datgene dat je leuk vindt’ vertelt drumleraar Ken gedurende het interview. Het musiceren moet aldus als een plezierig moment worden ervaren, niet als een frustrerende activiteit.
Voor de licht verstandelijk beperkten blijkt dat er positieve emoties
gestimuleerd kunnen worden door het plezierige element van het musiceren. Olaf, een verstandelijk beperkte jongen van halverwege de 20, heeft problemen met praten wegens echolalie. Echolalie betekent het herhalen van woorden en zinnen die een individu heeft gehoord (Comer 2011: 449). Gedurende een gesprek over wat mensen gelukkig maakt tijdens een van de muziekagogische groepssessies, was Olaf aan beurt om te vertellen wat hem gelukkig maakte. Olaf schommelde heen en weer, ‘Wat maakt mij gelukkig? Wat maakt mij gelukkig? Hmm, wat maakt mij gelukkig?’ herhaalde hij veelvoudig, waarna hij na enkele minuten een antwoord gaf. ‘Muziek maakt mij gelukkig’ luidde zijn antwoord. Iedereen reageerde enthousiast, en Nouri, een licht verstandelijk beperkte man van eind 60, riep enthousiast uit ‘Muziek maakt mij ook gelukkig!’. Muziek brengt aldus positieve emoties teweeg gedurende het musiceren, bijvoorbeeld Edith die enthousiast danst gedurende de muziekagogische sessies, maar ook in het dagelijkse leven, zoals Olaf aangeeft. Het maakt mensen gelukkig, het biedt een bron waarmee emoties van blijheid en vrolijkheid
aangewakkerd kunnen worden.
Voor de passieve EMB cliënten is het moeilijk om vast te stellen of zij positieve
emoties ervaren wanneer zij muziek beluisteren. Hoewel muziekwerkers goed letten op de gezichtsexpressie en ontspanning van het lichaam, is het vaak niet mogelijk om duidelijk (verbaal) te communiceren over de emoties die cliënten ervaren. Bij EMB cliënten die wel actief deelnemen kan muziek waarneembaar het emotionele welzijn beïnvloeden. Oliver en Idris leefden tijdens de muziekagogische sessies bijvoorbeeld sterk op van muziek, en zwaaiden hun handen vrolijk heen en weer in reactie op de muziek die er werd gespeeld. Daarnaast biedt muziek ook rust, bijvoorbeeld voor
Renske. Renske is een jonge vrouw met een vorm van Progeria15, en ze is ernstig
15 Progeria is een zeer zeldzame verouderingsziekte die wordt veroorzaakt door een genmutatie. Online at:
30
meervoudig beperkt. Ze wordt soms erg mopperig. Echter, wanneer zij op de grondtrommel zit en een begeleider achter haar zit en het instrument bespeelt, dan zorgen de trillingen ervoor dat zij rustig wordt. De zorgverleners in het Reigersdaal ervaren de muzieksessies dan ook als positief voor de gemoedstoestand van hun cliënten.
Er bestaat ook een verband tussen muziek en het teweegbrengen van positieve
emoties gedurende de afasiekoorsessie. Vooral tijdens de nummers Tulpen uit
Amsterdam en Hier in de Jordaan leefde de groep op. Er ontstond een gezellige sfeer waarbij er werd gelachen en enthousiast werd gezongen. Muziek kan het emotionele welzijn van een individu stabiliseren en beïnvloeden. Het positief ervaren van
muziek wordt sterk beïnvloed door diverse sociale en economische factoren in het leven van een individu. De socio-economische context waarin een actor opgroeit en de muziek die beluisterd wordt gedurende de socialisering kunnen invloed hebben op de muziekinteresse. De sociale status van een familie, sociale connecties en vormen van financieel en cultureel kapitaal kunnen tevens beïnvloeden of een muziekstijl als interessant en plezierig wordt ervaren. In het volgende subhoofdstuk zal ik nader ingaan op welke manier de muziektherapeutische activiteiten bijdragen aan de zelfperceptie en de zelfpresentatie van een individu.
,
1.4 Werken aan ‘the Self’; muziek als manier om te werken aan de zelfpresentatie
In dit subhoofdstuk ga ik nader in op de betekenis van de muzikale interactie voor de identiteit en de zelfpresentatie van een individu. De relatie tussen de identiteit en muziek wordt onder andere aangetoond door Hargreaves en North (1997 in
MacDonald et al. 2012: 6), die stellen dat muziek een belangrijke rol speelt in het uitdragen van iemands identiteit en persoonlijkheid, dat muziek als het ware een ‘badge of identity’ kan zijn (ibid.). Ik beschrijf in dit subhoofdstuk hoe het musiceren invloed heeft op de het zelfbeeld en de zelfpresentatie gedurende sociale interacties.
http://www.progeria.nu/index3.html. Accessed on the 27 of June, 2014.
31
Muziek, identiteit en het subjectieve narratief
‘The self’ betekent de ik-persoon, de zelfpresentatie en het representeert de
identiteiten van een individu. Een identiteit is een sociaal geconstrueerd en reflexief project dat op een actieve, dynamische wijze door de tijd heen ‘geproduceerd’ wordt (Giddens 1991 in DeNora 2000: 48). In de wetenschappelijke literatuur wordt muziek gekoppeld aan de identiteit en het subjectieve narratief van een individu. Eerst zal ik nader toelichten wat een narratief inhoudt.
Een narratief is het structureren van een reeks van gebeurtenissen in het leven
van een individu, ‘creating a whole out of a succession of events’ (Mattingly 1994: 812). Hierdoor kan er betekenis worden gegeven aan verscheidene gebeurtenissen (ibid.). Het narratief is gebaseerd op twee basisdimensies, temporaliteit en
perspectief (ibid.: 23). Temporaliteit is gerelateerd aan de chronologie van
gebeurtenissen, waarbij het verleden, het heden en de toekomst centraal staan (ibid.). Er vindt veelal een dynamische wisselwerking plaats tussen de gebeurtenissen in het verleden, het heden en de toekomst in het narratief (ibid.: 24). De tweede dimensie van een narratief, het perspectief, wordt gekenmerkt door de ‘interweaving human conditions, conduct, beliefs, intentions, and emotions’, die een opvolging van
gebeurtenissen omzet in een verhaal of een geschiedkundig feit, waarmee aldus een narratief ontstaat (ibid.: 71, 184, 188, 232). Deze twee dimensies beïnvloeden hoe een individu een narratief construeert waarmee de identiteit van het individu zich ontwikkelt, en een persoon de gebeurtenissen in zijn leven kan structureren en betekenis kan geven. Zoals Ochs en Capps (1996: 21) stellen, ‘[…] lives are the pasts we tell ourselves.’
DeNora (2000: 22) beargumenteert dat het ontwikkelen van ‘the self’ nauw
gepaard gaat met het ontwikkelen van een of meerdere narratieven die ‘the self’ definiëren door de jaren heen: ´Musically fostered memories […] produce past trajectories that contain momentum´ (DeNora 2000: 66). Ze stelt dat muziek kan worden gebruikt voor het reflexieve proces van herinneren en construeren wie iemand is (ibid.: 63). Zoals muziektherapeute Barbara tevens beschrijft, ‘Een mens is
muziek, een mens is ritme, een mens heeft zijn hart, zijn rikketik, en je hebt je stem, dat is je eerste geluid’.
Een individu kan muziek door de jaren heen ervaren als een belangrijk aspect
in diens identiteitsontwikkeling (Juslin et al. 2010 in MacDonald et al. 2012: 407). Muziek kan een persoonlijk narratief representeren, sociaal geconstrueerd en gekoppeld aan herinneringen aan bepaalde contexten, situaties en relaties (DeNora 2000: 64). Verscheidene liedjes en klanken kunnen herinneringen en emoties teweeg brengen. Muziek die doet herinneren aan de hoogtijdagen van een liefdesrelatie zullen gevoelens van vrolijkheid en geluk stimuleren. Dit in tegenstelling tot muziek die iemand doet herinneren aan een relatiebeëindiging (ibid.: 64).
Muziek en welzijn
Het gebruik van muziek kan tevens gerelateerd worden aan het stimuleren van het welzijn van ‘the self’. Dit is DeNora van mening, die het volgende stelt:
Music provides a typically tacit or unobserved resource for self-maintenance. This maintenance includes many aspects of self associated with mental health and mental strength, that is, with the ability to cope with adversity, stress-management, self-monitoring, and self-awareness (DeNora 2007: 280).
DeNora (2000: 70) beargumenteert dat muziek kan worden gezien als een technology
of the self, een bron waarmee het welzijn en de identiteit van een individu kan
worden beïnvloed. In lijn met Sloboda (forthcoming in DeNora 2000: 47) stelt ze dat muziek gebruikt kan worden door personen als ‘[…] resource for the ongoing constitution of themselves and their social psychological, physiological and emotional states’. Muziek kan fungeren als ‘[…] a means for creating, enhancing, sustaining and changing subjective, cognitive, bodily and self-conceptual states’ (DeNora 2000: 49).
