Muziek in het communicatieproces

Tijdens het musiceren staat communicatie centraal. Communiceren is de basis in het maken van muziek, omdat er samengewerkt moet worden om een harmonieus muziekspel te creëren. Muziek biedt een medium om aansluiting te vinden bij een individu en om een communicatieproces te starten: ‘[…] je moet de goede snaar vinden om iemand te bereiken […]’ zoals muziektherapeute Barbara het beschrijft.

Gedurende het veldwerk waren er verscheidene actoren moeilijk

bereikbaar wegens hun stoornis, medische omstandigheden of hun

terughoudendheid. Zo hebben individuen met een autismespectrumstoornis veelal moeite met communiceren in sociale interacties (Edgerton 1994; Toigo 1992

in Allgood 2005: 93). De muziektherapeutische activiteiten kunnen

gebruikt worden om de ontwikkeling van sociale vaardigheden te stimuleren wegens het contact met ander(en) (ibid.). De EMB cliënten hebben tevens

moeite met (non)verbale communicatie wegens hun beperkte cognitieve capaciteiten. Daarnaast kunnen verlegenheid en terughoudendheid ervoor zorgen dat er

moeilijker contact gemaakt kan worden met actoren, mede wegens de onbekende omgeving/situatie.

Gedurende mijn veldwerk werd duidelijk dat muziek kan werken als een

communicatiemedium tussen de actoren in een muzikale interactie. De 51

karakteristieken van een muziekstuk, zoals het ritme en de melodie, maar ook een instrument spelen een rol in het vergemakkelijken van de communicatie (Bunt & Hoskyns 2002: 71 in Bunt 2012).

In het ziekenhuis blijkt dat het musiceren de communicatie verbetert

met Nadia, een patiënte van 13 jaar die 3 weken lang dagelijks terug moet

komen. Nadia is terughoudend en ze kijkt de kat uit de boom wanneer ze enkele dagen aanwezig is. Wanneer ze twee maal per week deelneemt aan de

muzieksessies, en muzikant Albert en ik haar iedere week op komen zoeken,

gedraagt ze zich steeds losser. De herkenning van de liedjes die worden gespeeld en de creatieve teksten die muzikant Albert improviseert op reeds bestaande liedjes, in combinatie met de agency die zij heeft gedurende de muzieksessie vergemakkelijken communicatie in de muzikale interactie. Nadia begint steeds meer te vertellen over zichzelf en durft zowaar mee te improviseren. Het musiceren vormt het

aansluitingspunt in de communicatie met Nadia omdat de muziek als het ware het ijs breekt tussen Nadia en de muziekwerker.

Op de korte termijn is Ylona een goed voorbeeld van het bevorderen van de

communicatie middels muziek. De communicatie tussen Ylona en muzikant Albert wordt gestimuleerd door muziek, het zingen en het drummen. Terwijl zij zich eerst wat verlegen opstelt, maakt muziek haar losser en wordt de communicatie

gemakkelijker. De grappige teksten die muzikant Albert improviseert op de

kinderliedjes die Ylona zingt, zorgen ervoor dat ze zich losser gedraagt. Ze begint uit zichzelf liedjes te zingen en probeert mee te rijmen tijdens het musiceren. Muziek vormt als het ware de brug tussen de patiënt en de muzikant. Middels het musiceren wordt er een veilige, gezellige sfeer gestimuleerd, waarin een patiënt zich uit durft te leven.

Voor individuen met gedragsproblemen of autismespectrumstoornissen werkt

muziek tevens als een communicatiemedium. In vergelijking met de communicatie in het ziekenhuis, die veelal wat stroef start wegens de terughoudendheid van een patiënt, is een autistische stoornis een extra element dat de communicatie kan

bemoeilijken. Deze stoornis heeft invloed op een individu zijn sociale

vaardigheden, en zorgt ervoor dat er minder capaciteiten/vaardigheden zijn om sociaal wenselijk te communiceren met andere actoren (Bagatell 2007). Voor

personen met een autismespectrumstoornis biedt muziek het aansluitingspunt in de communicatie. Aangezien het instrument en de focus op muziek centraal staan tussen de muziekwerker en het autistische individu, kan er worden gesteld dat muziek hen samenbrengt beschrijft Jennie, eigenaresse van Stichting Zalm. Jennie beargumenteert dat de muziekactiviteiten van belang zijn omdat ze (onbewust en impliciet voor het autistische individu) bijdragen aan de ontwikkeling van sociale vaardigheden. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de interactie met Oscar, een 15 jarige jongen met een autistische stoornis, die moeite heeft met communiceren met anderen. Jennie vertelt dat er kan worden gecommuniceerd en impliciet kan worden gewerkt

aan Oscar’s communicatieve vaardigheden doordat de muziek centraal staat. Dit stimuleert hem om met muziekleraar Thomas te communiceren. Muziek werkt tijdens deze muzieksessie aldus als een communicatiemedium, aangezien hun gesprekken over muziek en de focus op het muzikale spel hen dichter bij elkaar brengen. Door de informele gesprekken met drumleraar Ken veronderstel ik dat er een vertrouwensband ontstaat middels de structuur van de muzieksessies.

Drumleraar Ken beschrijft dat er door de loop van de tijd een hechtere relatie

ontstaat met actoren; ‘[…] dat je met die ander een zoveel betere band hebt, dat je dat opbouwt en dat dat eigenlijk alleen maar puur gebaseerd is op muziek’.

Muziek werkt tevens als een communicatiemedium tussen de muziekagoge en

Omar, een autistische jongen die zich in zijn puberteit bevindt. Muziekagoge

Yolanda tracht tijdens de muzieksessies met Omar te communiceren over problemen die Omar ervaart. Het gebruik van muziek staat centraal, en het brengt hen dichter bij elkaar. Muziekagoge Yolanda ondervindt dat de communicatie vergemakkelijkt wordt door het gebruik van muziek in combinatie met therapeutische

gesprekken. Sociaal wenselijk gedrag wordt gestimuleerd door de combinatie van muziek en praten.

Muziek kan tevens de communicatie bevorderen in interacties met licht verstandelijk beperkten. Sommige individuen hebben geen problemen om te

communiceren met anderen, maar Sander, een licht verstandelijk beperkte man van eind 50, heeft hier wel veel moeite mee gehad. Muziekagoge Yolanda beschrijft dat Sander een ontwikkeling heeft doormaakt, van stil, zeer terughoudend en op de achtergrond naar een sociaal communicatief individu dat goed samenwerkt tijdens een muzieksessie. Tijdens de muziekagogische sessie neem ik waar op welke manier hij communiceert in de muziek met de muziekagoge door ‘heen en weer’ te

trommelen. Wanneer ik informeel bespreek wat muziek betekent voor Sander, beschrijft muziekagoge Yolanda dat Sander gestimuleerd wordt om middels muziek contact te maken met haar en met de andere actoren tijdens het musiceren. Enkele maanden na zijn deelname waren zijn communicatieve vaardigheden sterk

ontwikkeld en participeerde hij sociaal actief gedurende de muzikale interactie. Door Sander’s betrokkenheid te stimuleren tijdens de muzikale groepssessie, door

bijvoorbeeld persoonlijke complimenten te geven en hem een instrument te laten kiezen, is Sander sociaal actief geworden gedurende de muzikale interacties. Muziek werkt aldus als een medium waarmee er met Sander gecommuniceerd kan worden, maar biedt tevens de mogelijkheid om te werken aan zijn (sociale) vaardigheden.

Voor vele EMB cliënten functioneert muziek tevens als een

communicatiemedium. Hoewel verbale communicatie zeer beperkt mogelijk is, kan muziek wel werken als een medium waarmee het individu wordt bereikt.

Muziektherapeute Corrie vertelt dat zij middels het herhalen van klanken tijdens het musiceren ervoor kan zorgen dat een cliënt contact kan maken met haar. Ze beschrijft hoe een EMB cliënt niet meer duidelijk verbaal kon communiceren. De cliënt kon echter wel grommende geluiden maken wanneer haar muziekactiviteiten afgekeurd werden, waarop zij vervolgens weer inspeelde. Het gebruik van muziek en diverse instrumenten biedt aldus de mogelijkheid om een communicatieproces te starten met mensen die communicatief beperkt vaardig zijn.

Muziektherapeute Barbara stelt tevens dat het gebruik van muziek bijdraagt aan het communiceren met afasiecliënten. Door in te spelen op actoren hun herinneringen, en middels het bieden van structuur en herhaling creëert ze een muzikale omgeving waarbinnen een individu zich veilig en op zijn gemak voelt. Het contact tussen de actoren en de muziektherapeute wordt gemakkelijker, en muziek werkt dan als de ‘ijsbreker’. In het volgende subhoofdstuk ga ik nader in op de klik in de muzikale interactie, en op welke wijze de klik wordt bereikt tijdens een muzieksessie.