ONDli1?.1NYSBEK11.1J~AMHEID EN ENKELE PERSOONLIKHEIDS- EN TEMPERA-MENTSEIENSKAPPE.
Verhandeling voorgele ter ge1eeltelike nakoming van die vereistes vir die graad
M A G I S T E
R
A R T I U M ( SIELKUNDE)aan die
POTCHEFSTROOMSE
UNIVERSITEIT VIR CHRISTELIKE HOeR ONDERWYS
deur
CHRISTOFFEL JACOBUS MEYER. B.A. Honns.
POTCHEFSTROOM. J\PRIL 1969 •
BEDANKINGS •
By die aanbieding van hierdie verhandeling wil ek my dank uitspreek teenoor:
Wyle Pref. J.M. Hatting vir die hulp en leiding wat hy aan my gegee het met die navorsing.
Aan die N.I.P.N. vir die gebruik van hul vraelyste en raad waarmee hull e my bed ien he t.
Aan die derdejaar studente (1966) wat hulle so gewillig aan die toetse onderwerp het.
Aan Prof. C.F. Schoeman wat gehelp het met die finale afronding van hierdie verhandeling.
Aan Mev. Bessie Venter vir die tik van hierdie verhandeling.
Vir die voortdurende aanmcediging van my ouers en famil ie in my studie is ek baie dankbaar en vir die innige belangstelling en hulp van my vrou, Martie, my opregte dank.
HOOF
INHOUDSOPGAWE.
Bed ankin gs . . • • . . • . . • . . • . . . . • . • . . • . . • • ii
Hoof inhoudsopgawe. . . iii
In.houdsopgawe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. v
Lys van tabelle . . . . . . . . . . . . . . ix
A
.
PROBLEEMSTEILING EN DOEL VAN DIE ONDERSOEK..
1
1.
EIENSKh.PPE
WAT DIEGOEIE
ONDERWYSER KENMERK. 4 1 .1 Al gemeen . . . , . . . 41.2 'n Kort oorsig van eienskappe aan die hand van enkel e ondersoeke.. .. ••. . .• ..• 4
1.3 Samevattende beskouing. . . 23
2. SEKERE PERSOONLIKHEIDS-
EN
TEMPERAMENTSEIEN-SKJ\PPE. • . . • • • • . • • . • . . • . • • . • • . • • • • . • • . • • . . . . • 252 .1 Al gemeen.. . . . . . . . . . . . . 25
2.2 'n Kort oorsig van enkel e tipologiee.A. 25 2.3 'n Samevattende beskouing. •• . •• • • • • . • . .
66
3.
'NEIE EMPIRIESE ONDERSOEK...
67
3.1 Inleidend ••.•..•.•..•.•..•.•... ,.
67
3.2 Doel stelling. . .
67
3.3
Proefpersone in die steekproef . . .67
3.4 Toetse in hierdie ondersoek gebruik.... 79
3.5 Resultaat van ondersoek... 81
3 .. 6 Samevattende oorsig. . . 89
4.
'N SAMEV
ATTEND
E
00RSIG EN BFSK0UING
•••••••••••••••
92 4.1 Problee.m- en doelstelling van die cndersoek. 92 4.2 O~derwysbevoegdheidseienskappe... 92 4.3 Hoofbevindings van empiriese ondersoek... 94 4.4 Slotbeskouing ••••••••••••.••.•...
...
0PS0MMING •••••••.
SUMMARY •••••••••••••BIEL IOGRAFIE ••••
BTI,MS . . . . • . . . 97 100 102 104 109INHOUDSOPG.AWE.
PROELEEMSTELL1NG EN DOEL
v
m
DIE ONDERSOEK... • • • • • • • • • 1A.
Pro bl eemstell ing. 1 B. Do el s tel 1 ing . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 21. EIENSKAPPE WAT DJE GOEIE ONDERWYSER KEJ:iJMERK ••••••• 4 1.1 Algemeen •••••••
...
4 1.2 'n Kort oorsig van eienskappe aan die hand van enkele ondersoeke... . . . • • • • • • • • • • • • • • • • • • 4 a. Dcd ge •.••.
..
.
...
.
....
.
...
.
..
-
... .
4 b. Rostker ........ . . ... . . . 5 c. Jensen •..
...
.
.
..
...
.
.
.
.
6 d • Bourke •• 6 e. Symonds • •••••.•••••••••••••••.••••••• ••••• 8 f . Barr . . . ..... .. . . ... . 9 g. Coetzee ... ... . . .. . . .. ... . 10 h. Tau te • . . . ... . . .... 11 i . N el ••....•...•. . . • •.. · • • . · • • · · 12 j . Le Roux •...... . . • . . .. ....•. . . ...• 13 1.3 Samevattende beskouing •••••••••.•••••••••••••• 23 I 2. SEKERE PERSO ONL IKHEIL'S- EN TEMPERAMENTSEIENSKAPPE • 252.1 Algemeen •••••••• 25
2.2 'n Kort oorsig van enkele tipologie~ •••••••••• 25
2.3 a. b. c. d. e. f . g. h. i. Hippckrates.
.
...
.
....
.,....
.
... .
Theophratus..
...
..
...
..
... .
Gal enus ... . . . .. ...•. Spranger ••••• Kre ts ch.mer • • . . . •• Jaensch ..... ... . . . ..... . Sheldon .. . . .. . . .. ... . . .. . Jung •••••• Heymans •••••.••.. ( i) (ii) (iii)Die primere en sekond~e funksies.~ •• Die indel ingsgronde waarop die o
nder-skeiding berus . . . . ... . . Besprekings van Heymans se tipes ••••• Die Nerveuse Tipe •••.•• Die Sentimentel e Tipe •• Flegmati ci ..• .•.• ••••• 26 27 27 27 29 33 34 35 42 43 47 51 51 54 57 Die Sanguiniese Tipe.. • • • • • • • . • • • • • • • 58 Die Cholerici ••.•••••••••.•••••••..•• 60 Die Gepa ss ioneerde Tipe. . • • • • • • • • . • . • 62
Die Amorfe Tipe. 64
Die .Apatici •.••• • 65
'n Samevatt ende beskouing ••••.•••.. •••.••••••. 66
3. 'N EIE EMPIRIF.SE 0NDERS0EK. . . . • . • • •. • • • • • • • • • • • • • 67 3.1 Inleidend... .. . . . 67 3 . 2 Do el st el 1 iilg . . • . . • . . . . . . . . . . • . • • . . . • . . . . • • . • • 6? 3.3 Proefpersone in die steekproef,,, .••..••..••• 67 a • Al geme en • • • • • • • • • • • • • . . • • . • . • • . • . • • • • • • • • 6? b. 0uderdomme vnn proefpersnne. . . 68 c. Tydperk van onderwyscpleiding •...•....•.• 69 d. Spesialisering van di e onderwyskwekelinge 70 e. Prestasie van proefpersone... . • • • • • • • • • • • 71
( i ) (ii)
In tell igensie van die proefpersone •• Eksamenprestasies van die pro
ef-71 persone. . . . . 73 (iii) Proefonderwyspunte van die pro
ef-persone. . . . . . . . . . . . . . 75 3.4 Toetse in die 0ndersoek gebruik ••.• ~ ••••••.••• 79 a • JQ gemeen • • . • • . • • . • • • • • • • • • • • • • • • • . • • • • • • • • 79 b. Persoonlikheidsvraelys van die N.I.P.N •••• 79
( i)
Afgemeen
...
79(ii) Metode van toepassing. . . . • . . • • • • 80 (iii) Punt etoekenni n g . . . 80 c. Temperamen tsvrael ys van d ie N. I .P .N. • . • • • • 80
( i) (ii) (iii)
/<l gemeen • • • • . • • • . . • • • • . • • . . • • • . . • • . • .. 80 Metode van toepassing •••••••••••••••• 80
Pun tetoekenning. • • . . • • • . • • • • • • • • • • . • • 80
3.5 Resultate van die ondersoek ••••••••••••••••••• 81 a. /Jl gemeen .. . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . .. . . . 81 b. Die Intelligensiekwosient as kriterium •••• 81 c. Eksamenprestasies en proefonderwyspunte ••• 84 d. Korrel asie tussen eksamenprestasies en
persoonl ikheidseienskappe... • • • • • • • • • • • • • • 85 e. Korrel asie tussen eksamenprestasies en
temperament seienskappe. • • • • • • • • • • • • • • • • . • • 86 f . Korrel asie tussen proefonderwyspunte en
persoonlikheidseienskappe •••••••••.••••••• 87 g. Korrelasie tussen proef0nderwyspunte en
temperamentseienskappe •••••••••••••.•••••• 88 3.6 Samevattende orrsig ••.•..•••....••.•••••••••.• 89 4. 'N SAMEVATTENDE OORSIG EN BESKOUING ••.••. •.•••••••. 92 4.1 Probleem- en doelstelling van die ondersoek... 92 4.2 Onderwysbevoegdheidseienskappe •••••••••••••••• 92 4.3 Hoofbevindings van empiriese ondersoek •••••••• 94
4 .4 Slotbeskcuing. . . 97
OPSOMJl.i1ING •••.•.•...•...•..•.•.••...•.• 100 • S~.RY . . . 10 2 BIELIOGRJ'.FIE ••.•..•..•.•...•..••..•••..••••.... 1D4 B~ l-E • ....... . . • 109
L YS VAA TABELLE.
1 . Ouderdcmme vFtn proefperS'.)ne... 68
2. Tydperk van onderwysopleiding •...•...••..•....••••.•• 69
3. Spesialiseringsgroepe van proefpersone op 3 Sept. '66. 70 4. I .K.-verspreiding van die proefpersone... 72
5. Eksamenpunte - verspreiding van die proefpers0ne •...• 73
6. Gemiddelde eksamenpunte •..••. •.••••.••••.••..•.•••••• 74 ?. Proefcnderwyspunte .... .. . . ... ... . . ... ?8 8. Korrel asie tussen I.K. en eksrunenprestasies •.•••..••• 82
9. Korrelasie tussen I.K. en proefonderwyspunte ••••••.•• 83
10. Korrelasie tussen eksamenpunte en proefonderwyspunte. 84 11. Kcrrel asie tussen eksamenprestasies en persoonli
k-heidseienskappe... .. . . 85 12. Korrelasie tussen eksamenprestasies en t empe
raments-eienskappe .. . . .. . . ... 86 13. Korrelasie tussen proefonderwyspunte en persoo
nlik-he id seienskappe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • 8?-88 14. Korrelasie tussen proefonderwyspunte en t emperame
PROBLEEMSTELLING EN DOEL VhN DIE ONDERSOEK.
!.. PROBL~ STELLING.
In beroepseleksie w,-rd nspir-:nte vir 'n bepaaJ.de beroep r ,0raf deur middel vsn die psig· tegniek aan t:.-etse nnderv.1ern ,.,m op wetenskaplike b::isis v1:ts te stel f die nspirent ann die eise van die bept',alde ber,,ep b enntw~r rd, d. w. s. 0f hy 0r-r die nr-dige eiensk8ppe beskik rm in hierdie beroeps~rrt en werksituasie
( n) die mnksimum prest2sie te l ewer, en (b) ns mens gelukkig te wees .
Die metcde van seleksie het in 'n hr:-cgs wetenskaplike teg-niek ontwikkel wnaraan daagliks gearbei word om dit deur navorsing meer en meer d0el treffend te maak, •~m di t by die steeds veranderde cmstandighede te laat aanpas en cm dit van toepassing c:ip beroepe en werksc-,crte te maak, waarvc•c.r die psigc tegniek tct nc·g tc,e nie v:.orsiening gemaak het nie. In hierdie cpsig is die psigotegniek dus dinamies en sc moet dit rck f'ltyd bly.
Wat die onderwysberoep betref, meet daar jaarliks 'n aansien
-like Gantal persone gerekruteer word 0m (i) die slytasie 8an te vul, en
(ii) vir uittredings voorsiening te meak.
Jis in gedagte gehc,u word dat die Transvaalse Onderwyskolleges alleen j3arliks scw8t 1600 nuwe cnderwysers moet oplei, afgesien van die 0nderwysers wat ook deur die verskillende universiteite cpgelei word, gee dit 'n aanduiding van die probleem cm voldoende
onderwysers te lewer .
Om die sow at 16JO nuwe onderwysers te lewer, moet daar jaarliks SJWat 2000 aspirant kwekeling-onderwysers gere.kruteer word, want
(a) 'n aantal ,cltooi nie die kursus nie omdat hulle
nie tot hierdie studievlak in staat is nie;
(b) ander sak uit omdat hulle hul onbekwaarnheid as toekomstige onderwysers besef en dan die opleicling staak;
(c) 'n ander groep staak hul opleiding om verskeie ander red es.
Van die groep wat uiteindelik die opleidingskursus met welslae vcltooi, blyk later ook in die beroepspraktyk onsuksesvolle onderwysers
te wees.
Die opleidi!l?; van onderwysers is nie alleen ekon0mies 'n duur
proses nie, rraar is ,:,ok duur wat die mensemateriaal betref. Daarom
moet sever as mor·ntlik v,~:rk'."lm wcrd dat mislukkings plaasvind. Die
selekteriJf van kwekelingonderwysers is 1n belangrike en uiters ver
-antv100rdelike taak. Daarom dat die wetenskaplike se hulp hier dring
-end noJdsaaklik is. Op wetenskaplike gronde is daar al heelwat ge
-doen, maar daar is nog soveel wat gedoen moet word, dat in hierdie
studie ook 'n navorsi ng onderneem word om mee te help.
B. DO.ELS TELL ING :
Tegnieke is ontwikkel om die bekwame onderwyser so vroeg as
moJntlik in sy kwekelingsjare, of selfs daarvoor, te identifiseer .
In hierdie verband bestaan die vraag of daar 'n moontlike verband
bestaan tussen c,nderwysbekwaamheid en enkele pers0onlikheids- en temperamentseienskappe.
Hierdie cnn.ers,,ek w:. rd toegespi ts op so 'n msontlike verbsnd, soos in die titel van hierdie stuk gestel is nl., 'n empiriese onder-soek na die moontlike verwantskap tussen onderwysbekwaamheid en enkele persoonlikheids- en temperamentseienskappe.
Indien daar enige verband bestaan, positief of negatief, tussen sekere van hierdie pers0onlikheids- en temperamentseienskappe en onderwysbekwaamheid, kan toetse om so 'n verband aan te to~n, van groot hulp wees by die selektering van aspirant-onderwysers •
HOOFSTUK I .
EIENSKAPPE WAT DIE GOEIE ONDERWYSER KENMERK.
1.1. Algemeen.
Heelwat navcrsing is gedoen i.v.m. die eienskappe wat die gceie
onderwyser kenmerk. Objektief is sulke eienskappe nie van deursl ag -gewende betekenis nie, maar wel as hulle gesi en word in die lig van bepaalde persncnlikheidstrukture in bepaalde cmstandighede, soos die betrokke kultuur.
Die bed0el ing hier is nie ,)m bepaald e kul tuurgebonde persoc
m-l ikheidstrukture weer te gee nie, maar ~m sl egs die aandag te vestig op enkele eienskappe, SC'C' s d eur 'n aantal r·ndersoekers empiries
vasgestel is. Dan sal 'n pcging aangewend vx,rd rm sekere van hier
-die eienskappe met bepaalde perscionlikheids- en temporamentseien
-skappe te verga yk om na te gaan in hoeverre die goeie onderwyser
m0ontlik deur hierdie eienskappe ge'idFmtifisecr km1 ¥-D rd.
1.2. 'n Knrt 0crsig van eienskappe aan di e hand van enkel e ondersoeke.
Voordat sel ekte:;.•ingstegnieke cntwikkel kan we-rd, is dit nodig
cm rekenskap te gee van eienskappe wat die bevoegde onderwyser ken-merk, scos gevirrl deur enkele n·wGrsers .
(a) Reeds in 1943 tet Dodge (1943, p.327) op grsnd van sy
navorsing, die vol gende eienskappe van die goeie onderwyser
verkry:
(i) Hy vind dat die meer suksesvolle rnderwysers meer
sc,siaal van aard is en dat hulle by scsiale aange
-l eenthede meer op hul gemak is as die minder sukses
-vclle cnderwysers .
(ii) Vol gEns bg. auteur is die goeie onderwyser ook meer-male bereid om ver antwc.,ordelikheid te aanvaar en is
ook meer geneig om np eie inisiatief op te tree as
die minder suksesvolle onderwyser.
(iii) Die suksesvc.lle onderwyser is meestal vry van angs
en kcmmernis.
(iv) In hul optrede is hul kc-nsidererend en bedagsaam in hul menings teenonr ander.
(v) Die bekwane onderwyser kom st adig tot 'n beslissing.
In hierdie ondersoek is ook aan elke prcefperscon gevra dat hy moet aantoon in h0everre hy van sy werk as onrterwyser hou. Daar is
t~e 'n beteker:isvclle c-,creenknms gevind tussen die persnonlikheid
van die onderwyser en die graad van l iefde vir sy werk. (1943, p.337).
(b) R0stker (1946, p.50) bm in sy r,nderscek "The measurement cf teaching ability", tct die v0l gende gevclgtrekkings:
( i) Die intelligensie van die onderv;ysc.,r is die grcctste
enkel e faktcr wat cmderwysbevce gdheid bepaal.
(ii) Die s0siale houd ing van die cnderwyser wat bv. sosiale
studies dc,seer, is 1n bel angrike fakt;Jr in die cnde rwys-vermoe· van die ,·nderwyser .
(iii) Daar is 'n betekenisvolle kcrrelasie tussen die houding van die c.nderwyser ten cpsigte van sy bercep en sy
~)nd erwysverm-:::
e
.
(iv) Kennis van sy vak en die vermce om wanaanpassings by sy l eerl inge te diagnosee.1.•, en di t dan reg te stel, wc,rd
deur hierdie ondersceker ook geassosieer met onde
rwys-vermoe·.
('1) Persconlikheid, socs omskrywe jeur die cnder sceker, het
nie betekenisvol le verwantskap getoon met die onderwy
s-vermoe nie.
(c) Jensen (1951, p.55) verdeel die eienskappe van die goeie nnderwyser in drie kategnriee:
(1) Persoc,nlike hnedanighede: wakkerheid, opgewekte en
entoesiastiese spreekwyse en gedrag, goeie organisa sie-vermoe, selfbeheer in die k.;Laskamersituasie, humcrsin, regverdigheid, onbev~or0nrdeeldheid.
(ii) Professic.nele hoedanighede: pl anmatighe id, stimulerend e,
interessante en :)orsprC'•nklike onderwysmetodes, duide
-like goed beplande demonstrasies, ondubbelsinnige en
duidel ike instruksies, kalme en waardige en positiewe dissiplinering ens.
(iii) Sosiale hcedanighede: simpatie, vriendelikheid, demo
-kratiese en beleefde verhoudings met kinders,
hulp-vaardigheid en aanmoedigmde optrede teen0or kinders.
(d) Volgens Bourke (1952, p.2Ot>) het W.W. Charters en Douglas
Walpes twintig jaar gelede tagtig eienskappe gen0em wat hulle graag
in die goeie cnderwyser s0u vmu sien. Bourke het in bogenoemde artikel die lys a2I1sienlik verkort en meen dat h0e ITB er van die 0ndergenoemde
eienskappe in die onr'lerwyser vr:c,rkom, hoe groter is sy kans op sukses
in die klaskamer :
( i) Goeie gesondheid is bel angrik.
Socs in feitlik enige ander beroep is jcu gesondheid jou
grootste bate. Waar die onderwyser feitlik die hele dag met kinders te doen het, sal hy beter bestand wees teen die spanninge wat daagliks in
die skool ervaar v,;ord, as hy liggaamlik en geestelik gesond is. {ii) Intelligensie.
Intell igensie word d eur baie navorsers beskou as die be
-langrikste vermoe van die suksesvolle onderwyser. Bourke is egter die mening toegedaan dat die vermoe om jou kennis oor te dra, van net so
soveel belang is.
(iii) Kennis en bekwaamheid.
Wanneer intel l igensie gepaard gaan met ander vermoens,
vind ons die goeie onder~~yser, Die "American Council of Education"
het hom sco s volg oor die s aak ui t gel aat: " •• •••. , there can be no
doubt that a high degree of scholarly competence is essential in a
teacher, such competence requires not only knowl edge and personal skill,
but
also the ability to use both effectivel y in the teaching rel atio n-ship." (Bourke, 1952, p.207) .(iv) Die onder~yser moet kan verstaan.
Baie ondersoekers ken 1n bel angri ke ple k t oo aan hie
r-die vermoe. Dit is van die grootste belang dat die onderwyser die
kinders in hul verskillende ontwikkel iri..g stadia sal verst aan.
( v) Geen vcortrekkery nie,
Onderwysers self besk~u eerlikheid as een van die groo
t-ste bates van die goeie ond erwyser. Volgens een ondersoek beskou studente eerlikheid as die mees gewa2-rJeerde eienskap in die man cf
vrou wat die onderwys as beroep kias.
(vi) Verdraagsaamhei d,
Hierd!. e eien skap word daagliks by die onderwyser op die
proef gestel . Die onvul wasse1iheid V8D. cii& kin:! , sy onvcrmoe cm soms te
begryp ens., stel hce eise aan hierdi e vermoi:i van die onderwyser. Ve
r-draagsaamb.eld verom erst el kalmhei d vrn gees want 'n goeie cnderwyser
behoort nooit sy humeur te ve:rioor nie. Bourke hasl die vol gende onde
r-soek van A. Witty aan: Hy het nl, twaalfduisend leerlinge se beskou
-inge oor die goeie onderwyser nagegaan en t ot die gevol gtrekking gekom
dat die leerlinge verdr~agsaamheid by die onderwyser as die mees be
-langrike eienskap beskou.
(vii) Vriendelikheid.
Die onderwyser mce t vriendelik vm. aard wees. Dit is
al-leen wanneer die onderwyser bg. eienskap bes it dat die kinders die
vry-moedigheid het om horn of haar te nader met hul ~robleme.
(e) Symonds (1953, p.289) het getrag om die eienskappe van die
goeie onderwyser vas te stel deur middel van die oordeel van l eerlinge
en skoolhoofde. In sy ondersoek het hy nie aan die kinders gevra om
onderwysers te beskryf of te karakteriseer nie, maar hy het aan hulle
sewe vrae gevra waarop hulle moes reageer. Ook die skoolhoof is gevra
om die onderwysers te gradeer op grond van die volgende drie
karakter-eienskappe: a) dissiplinere kontrol e, b) ve:rhoudings tot die l ee
r-linge, c) sukses in terme iran l eerlingprestasies. Hierna het die
ondersoeker dit moontlik gevind om te differensieer tussen die twee
uiterste groepe onderwysers op grcn1 van drie t erreine:
(1) Die superieure onderwyser is lief vir kinders.
Die goeie onderwyser t0on sy 1 ie fde vir die kind op v
er-skillende maniere deur bv. hul belangstelling in die kind, deur die
kinders se name te ken, iets te weet i.v.m. die belangstellings van die verskillende kinders, ens. Die swek onderwyser aan die ander kant het
duidelik getoon dat hulle nie lief vir die leerlinge is nie. Bulle het
soms ook nie die leerlinge se name geken nie, en oak nie geweet waarin
die leerlinge bel angstel nie.
(11) Die superieure 0nderwyser besit innerlike krag.
In hierdie opsig besit die onderwyser 'n soort innerlike krag en sekuriteit wat beide in verskillende karaktertrekke geopenbaar
word. Gede el tel ik word cti t ook geopenbaar in sy geloof in homself en
in dit waarvocr hy staan. Die goeie onderwyser kan ook dissipline
handbaaf. Die swak cmderwyser aan die anderkant, WJrd gekarakteriseer
deur hul uitlatings wat dui op swakheid. Laasgencemde word duidelik in hul onvermob rm hulself te handhaaf. Klein ongerymdhede in die klas l aat hulle ooglopend toe, en wanneer chaos en wanorde dan in die klas
ontstaan, verloor hul hul humeur en skree op die kim ers. Hulle is
lig-geraak en beskou ongerymdhede as 'n bedreiging vir hul prestige en
o
u-toriteit.
(iii) Die goeie onderwyser openbaar 'n goeie balans ten 0psigte
van sy l ewenswyse en hy vertoon verder 'n gesonde persoonlikheidso
rgani-sasie. Hul werk is goed georganiseer, hul werk harder en is oak werklik
geinteresseerd in hul werk.
Die swak
c
m
erwyser aan die anderkant, het nie bewys gel ewer vanpersonnlikheidsorganisasie nie. Hul doel eirnes en hul metode om dit te
bereik was nie so duidelik omlyn soos by die goeie onderwyser nie.
Hulle is nie so toegewyd wat hulle werk betref nie en hulle verwelkom die eime van elke periode met 'n gevoel van verligting.
(f) ~ (1961, p.140) vind in sy paging om 'n opsomming te gee
van 'n reeks ond ersoeke in verband root "Teacher Eft'ecti veness and its
Correlations" dat daar baie teenstrydi ghede in die verskillende vermoens
van cnderwysers bestaan bv. hulle mag swak vertoon wat sekere vermnens betref, maar hulle mag wat ander vermoens betref, weer baie goed ve r-toon. Volgens Barr skyn daar weinig 0nderwysers te wees met veel-vuldige talenteo Uit sy bevindinge kom hy tot die hipotese dat 'n
goeie onderwyser een is wat een of 1TB er sosiale talente besit, en
geen gebreke openbaar wat die skool , gemeenskap of administrasie as stremmende eienskappe beskou nie.
Vir die doel van hierdie onderscek sal ons ons egter grootliks be-paal by die eienskappe van die goeie ond erwyser soos dit in die Afri-kaanssprekend e se kul tuur voorkom.
(g) Vir Coetzee (1960, p.65) is die belangrikste kenmerk van die goeie onderwyser sy lewm s- en wereld beskouing. Daar is seker geen ander beroep waar die lewens- en wtreldbeskouing van die mens s0 'n
belangrike rol speel as juis in die onderwysprofessie nie. "Die karak-teristieke kenteken van die goeie onderwyser is tog die innige saamge
-weefdbeid van sy opvoedkundige gedagtes en praktyke met sy algemene lewens- en wereldbeEkouing: die teorie van die npvc:eding tog bepaal,
en word op sy beurt ook bepaal deur, die praktyk van opvoeding."(1960,
p. 65).
Vol gens die skrywer is di t die t aak van die goeie onderwyser om hom in die eerste plek toe te rus met 'n weldeurdagte l ewens- en wgreldbe -skouing. Waar die onderwyser te doen het met die opvoeding van sy volk se jeug, is dit van die grootste bel ang dat hy 'n grondige insig moet h~ in al die fundamentele l ewensvraagstukke.
(h)
---
Taute (1955, p,20) neem as uitgangspunt by die besprekingvan hierdie onderwerp die vier eienskappe wat Palmer ( The ideal teacher)
as vereiste vir die goeie onderwyser sien.
Ten eerste stel hy die vereiste dat die goeie onderwyser horn in
die plek van die klnd moet kan stel. Om dinge aan die kind duidelik te
maak, om sy probleme raak te sien en cm die kind te help met moontlike
gedragsmoeil ikhede, is rJ.it essensieel dat die onderwyser horn in die
plek van die kind meet stel.
'n Tweede vereiste van Palmer is dat die onderwyser 'n rykdom van kennis moet he'.
Derdens vereis hy die eienskappe wat nodig is om kinders te dwing
om te leer en te ontvvikkel sod at, wat geleer wcr d, bydra tot 1n voller
en ryker lewe.
Hieronder verstaan Tau~e (1955, p.22) daardie persoonlikheid en
optrede van die cnderwyser wat die kind eenvoudig dwing om te leer
en in 'n sekere rigting te ontwikkel. Die onderwyser se optrede moet
van s0 'n aard wees dat dit aansteeklik op kinders inwerk. Sonder dat
die leerlinge daarvan bewus is, word hul deur so 'n persoon betekenis-vol belnvloed en gerig. Dit is iets innerlik wat tog weerspieel word
in die onderwyser se kyk, sy stem en sy manier van optrede,
In die 1 aaste inst.8-11s ie noem Palmer die eienskap dat die o
nder-wyser gewillig moet wees om vergeet te word. Hieruit lei Taute af
dat die onderwyser sy werk as roeping moet besk~u, iets wat hy nie bloat om sy bestaan doen nie, maar wel omdat hy hom innerlik daartoe
gedwonge voel.
in die ware sin
Die onderwyser wat 1n ware opvoedkund ige wil wees, moet
van die woord ook 1n godsdienstige mens wees. Hy moet
sy roeping beskou in die 1 ig van die ewigheid. "Hy moet sy werk vir
God doen". (1955, p.24)
(1) 'n Ander ondersoek in die verband is gedoen deur B.F.
Nel. Hy behandel die onderwerp onder bespreking hoofsaaklik onder die
volgende hoofde: a) Die psigiese eienskappe van die onderwyser scos
deur opvoedkundiges beklemtr:-on, b) die persoonlikheid ve.n die onde
r-wyser en c) hoe sien die kind die C'nd erwyser. Nel. (1947, hoofstuk
III).
Wat die op,oedkun~iges se standpunt betref, meen Nel (1947, p.84)
dat die beste uiteensetting die van Georg Kerschensteiner is. Laas
-gencemde was by uitnemendheid in staat om 'n ()Ordeel te T ·l oor die
psigiese eienskappe van die goeie onderwyser as daar in aanmerking
ge-neem word dat hyself 'n praktiese onderwyser, 'n opvoeder en weten
-skaplike denker was. "Die Seele des Erziehers und das Problem der
Lehrerbildung" van Kerschensteiner wcrd deur Nel as basis vir sy be
-spreking geneem.
In Pestalozzi sien Kerschensteiner die ware opvoeder. In hom 9ien
hy nie die persoon wat vir eie gewin nie, maar wat opvoed as gevolg van
'n innerlike praktiese gerigte behoefte daartoe . Kerschensteiner soek
veral vier wesenlike kenmerke by die goeie onderwyser (1947, p.88-92):
1. Die aangebore neiging om individuele mense te vorm en die e
r-varing van 1n gevoel van tevredenhe id by die beoefen ing daarvan. Hy
wys daarop dat die ware onderwyser 1n drang in homself voel om met
kinders om te gaan, Dit is ITBer as bloot net 'n gevoel van liefde vir
die kim. Kerschensteiner se dat die goeie cnderwyser 'n soort
kinder-like gemoed openbaar en die arbeidsgenct wat hy ervaar, word vergelyk
met die spelgenot van 'n kind.
i i . 1n And er vereiste is die vermoe cm die vormingsproses te l aat
geskied in ooreenstemming met die vormbaarheid van die kind. Hierdie
kenI!Brk van die goeie onderwyser berus in 'n groot mate op aanleg. Al
besit die onderwyser die nodige kennis van die kind op bv. die fisio
-logiese, psigologiese of pedagogiese gebied, dan moet die onderwyser
nog 1n aanvoeling he om die siel van die kind te begryp.
iii. Derdens verwag Kerschensteiner by die onderwyser 'n aange
-trokkenheid tot die onmondige en wordende wesens. Hier VIDrd vero
nder-stel 1n fyn waarnemingsvermoe wat die ond erwyser in staat sal stel om
daardie eienskappe in die kind te ontdek waarop die persoo
nlikheids-ideaal van die kind gebou kan word. Aangesien die opvoeder met baie
verskillend& tipes van kin0ers te doen het, moet hy steeds trag om objektief in sy oordeel te wees.
iv• "Die blywende wil om die jong gees tot waardegestal te te vr.rm"
Hieruit vloei twee vereistes nl . 'n heersende hcuding en 1n ka~akter
met bepa8lde eienskappe. Kerschensteiner vereis die vclgende vier
grondslae vir 'n goeie en sterk karakter, wilsterkte, oordeelskrag,
fyngevoeligheid en "ontvlambaarheid van die gemoed" (1947, p.91).
(j)
Le Roux (1963) het 'n opname gemaak van die eienskappevan die goeie on:lerwyser, soos dit in die Afrikaanssprekende se kultuur
voork0m.
Hy het 'n lys met eienskappe aan sy pro efpersone v0crgele' en elke
pr0efpersoon moes aandui watter eienskappe hulle as van oorheer~ende
belang beskou vir die goeie onderwyser. Die lyste is versprei onder
die volgende groepe persone:
a. Hoerskoolleerlinge:
In hierdie verband is kinders genader waar 1n gelyke
ver-spreiding van alle bevolkingslae is; so is kinders uit die l ae
r-inkomstegroepe, middel en hoer inkomstegroepe genader. Ook is lande
-like groepe by hierdie ondersoek ingesluit. Leerlinge in standerds
ses, agt en tien het die lys gekry om te voltcoi .
b. Onderwyskwekelingstudente:
Tweede- en derdejaar onderwyskwekelingstudente van 'n
onderwysersopleidingsinrigting is geneem, omdat hulle uit alle dele
van die land afkomstig is en hulle as goeie monster beskou is. Een
h0nderd mans en een honderd dames is gevra om die lys te voltooi.
c. Onderwysers en dosente nan 'n onderwyskollege:
In hierdie geval het die navorser die personel e van 'n
l aersk0ol, drie hoerskol e en 'n onderwyskollege versoek om die lys te
voltooi. Omdat daar getrag is om slegs die goeie eienskappe van die
onderwyser op te spoor, is kwalifikasies, vakke ens~ nie in ag geneem
nie. Le Roux het aangeneem dat die eienskappe wat deur die proef
-persone as die belangrikste beskou is, die meeste kere opgeteken sou
wees. Die mor,ntlikheid dat die l eerlinge moontlik nog te onryp is om
'n oordeel te V! l. oor menslike eienskappe, het by ook in gedagte gehou, maar hy het soos Evans •• ..• ( 0A Criterion for the Appraisal of Student
Teaching", p.114) gevind dat daar nie 'n groot verskil bestaan tussen die opvatting van kinders en die van volwassenes ten opsigte van die eienskappe van die onderwyser nie . Ook studente het dieselfde soort
lys as die l eerlinge gekry en van bulle is verwag dat hulle hul per -soonlike sienswyse insake die onderwerp sou weergee. Die onderwysers
en dosente is genader uit hoofde van hul kennis van die vakgebied en ook hul praktiese ervaring in die onderwys.
By nadere ontleding van die groot aantal eienskappe wat deur die
proefpersone genoem is5 bet Le Rom:. (1963, p.476-480) bevind dat die
eienskappe in nege kerngroepe ingedeel kan word, nl. :-i . Menslike verhoudings .
11Eienskappe wat te doen het met die verhouding van die mens tot mens is hie rom er ingedeel :-(a) Bed ags aam.he id!) •• " t't • • • • • • • • • • •• • • • • • • • 9 (b) Erk en tl ikhei d .. . . .... . . ...• 2 ( C) Goedgemanierdhe id •••.•. ••.•.••.•••••• 39 ( d) Hul pvaard igheid .••.•..•. ...••.••••••• 66 ( e) Inn emend he id , ...•.•....•.••. • 4 ( f) JJiensl ikh ei d ... o • o . . . o • • • • • 6 ( g) Nederighei d . . . • 6 (b) Onbevooroordeeldheid, •.••••• • ,,, ••••• 14 • .. • • • • • /16 (i)
( i) Opregtheid •... ., . . . 21.. ( j ) Redel ikheid •.••••. ,,. , . , •. , , .• 40 ( k) Regverd ighei d ..• , .•••.•..•.••• 176 (1 ) Simpatie . . . , . . . 60 (m) Sosial e aanpass ing ••••.•.••••• 19 (n) Takt • •.•.•.•••..• , .•.••.•.•••• 15
( 0 \ Verdraagsaamheid en 6eduld •••• 128
(p) Voorr:eeldigheid ••• ,., •.• , .••• , 46
( q) Vriend el j_khei d ••••.• , ..••.•••• 256
ii~ Persoonlikheidsorganisasie.
"Al daardie eienskappe waarvan die beheer en organisasie in
die individu self gelokaliseer is, is onder hierdie hoof ingedeel. Dit is eienskappe wat out0noom 'n rol kan speel sonder dat die individu tussen ander verkeer. Normaalweg dui sulke eienskappe op gesonde per-soonlike aanpassing. Le Rowe (1963, p,276)
:-(a) Beginselvastheid ••••••.•••• , •• 8 (b) Besl isthei d •• , ••.••••••••••••• , 28 ( C) Deegl ikhe id •••••••••••••••••.•• 2 ( d) Eerl ikhe id .• ••..... . . 35 (e) Ged is sipl ineerdhei d •••.•••••• , 24 ( f) Golykmatigheid •••.•••••••.•••• 35 ( g) Getrouhe·ia .• ...... . . 2 (h) Goedgeaardheid, opgewek, cptimisties ••••• 23
. ...
/17
(i)( i) Hardwerkend e • • • • •• • • • , • • • • • • • • • 29 ( j) Humors in G • • e • • e • O • • •• e ~ • a • • e • e • 109 (k} Ka]_ mt e o o ., • • • • • • • • • • • • • • • • • , • • • • 4 (1 ) Konsekwen the id •••••...•••• , • , , , 17 (m) Persoonl ikheid, karakter, tem -perament.,,. 92 (n) Pl igsbesef . .. ~ e • • • • • • • • • • • • • • • • 37 ( 0) Sel fbehe er .. a • • • ., • • • • • • • " • • • • • • 14 ( p) Sel fvertroue . . . , .... 25 ( q) SelfstandighGid •••.•••••• ,,.,., 13 ( r) Stiptheid •• •••••••••••••••••·•• 34 iii, Gesag.
"Eienskappe wat te doen het met die vermoe· om ander te
beheer (veral kinders) ressorteer onder hierdie hoof. Le Rowc
(1963, p.477)
:-(a) Dissipline, •••••••••••••• ,, , •• , 60 (b) Leierskap.,,,.,,,.,., •• , •• ,,... 24 (c) Strengheid ••••••.. , •••••••• ,. •• 274
(d) Vermoe om vertroue in te boesan 4
iv. Belangstelling in en liefde vir die mens.
"Die benaming van hierdie groep eienskappe is selfverklarend,
nl. dat weens belangstelling en liefde, 'n toegeneentheid tot en be
-hoefte aan insig in die medemens geopenbaar \!.Ord. Le Rou:x (19~3,
p .477) :
(a) Belangstelling in kind... . . . ... 71
(b) Begripvandiekind ••••••••••••••••••.•• 25
(c) Liefde vir die kind. . . ... 78
(d) Liefde vir soort werk •••• ••. , •• , •.••••• , 23
( e) Niensekennis. • • • . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 28
(f) Naasteliefde.. .. ••••• •••• •••••••• •••• ••• 8
{g)
S
o
si
a
al
...
.
...
.
...
.
...
?(h) Sport- en groepaktiwitei~e. . . 33
v. Kennis en belesenheid.
''Hierouder is ingedeel al daardie eienskappe wat te doen het
met die verkryging, verbreding of toepassing van kundighede, Le Roux
(1963, p.477):
-( a) Aanle g • •••••••••••••••••••••••••••••••• • 4
(b) Goed v,orborei ., ••••••••••.••••••••••••• 8
(c) Goeie vArd uid el iker . ...... . . . 22
( d) Interessante aanbieding, ...... . . . ......• 42
( e) Steeds student bl y •. .••••.•••••••••• •••• 8 (f) Vakkenn is . .•. . . ...••••• 145
( g) Vakl. ie fd e ...•••.•.••••...•.•.•....••• , 17
(h) Verstandelike begaafdhe id ••••••••••••••• 18
( i) Wye algemene kennis .•....•. ....•..... 2
( j) Wye bel an gs telling •••• , •••••••••• ••••••• 9
vi. Persoonlike- en voorkomseienskappe.
"Daardie eienskappe wat uiterl ik of objektief waarneembaar is
en waarvan die beheer in die pers0~n self gelee is, is hieronder inge
-deel. Le Roux {1963, p.477).
(a) Fisiese fiksheid en gesondheid ••••••••.••
(b) Netheid . . . • . . • . . • . • . . . • • . .
14 113
(c) Stem en voordrag. . . 74
vii. Dryfkrag.
''Hierord er ressorteer eienskappe wat te doen het met daad
-krag, vitaliteit, lewensvuur en vermd:i om te vclhard. (1963, p.477)
{ a) Aktief, lewendig, wakker .••.•••• ,... 41
{b) Ambisieus •.. . . • . . • . . . • . . . . • . , 3
(c)
Deursettingsvermce. . . ... 14(a) Entoesiasme.. .. . ... ... . . .... . . 32
( e) Inspirerende optrede. . . 21 ( f) Ondernemend. . . . . • . • • • . • . . . . . • . . . . . . . • 9 (g) Orgflllisasievermoe... . . 5 (h) Vindingrykheid en oorspronklik. . . 11 ( 1 ) 'Y'v\leri g • •.•.• i • • • • • • • • • • • • • • • • • • • .. • • • • • • • 2 viii . Volksr.iens en volksbewussyn.
''Hierdie eienskappe beklemtoon ve~al die godsdiens en die
onderwyser se v0lksgesindheid:
-( a) Godsdienstigheid. . . 122
(b) Nasionalisme. . . •••• ••••• ••• ••• • 6
ix. Idealisme en roepingsbewustheid.
"Eienskappe wat strewe wat di e verhewene aandui asook eien
-skappe wat 'n afwesigheid van dirEkte mat erialistiese neiging impliseer, is hieronder ingedeel. (1963, p .478).
(a) Idealisme. ••• •••• ••••• • ••• ••• • ••••• 22
(b ~ Roepingsbewustheid... ... . . . . 12
"Op grand van die kwanti tatiewe gegewen s hlerb0, asook die
aanvnarde rasionaal , bl yk 'lit dan dat die vol gende eienskappe in vc
lg-orde van belangrikheid deel uitmaak van di e toerusting van die goeie
onderwyser
:-a. Gesorrl e mensl Lire verhoud ing s:
-'n Teoretiese ontleding v31l die onderwysberoep bevestig die nadruk wat gel§ is op bg. eienskappe. In die uitvoer van die pligte
van die onderwyser, vind onvermydelik gedurig 'n interpersoonlike wis-selwerking plaas. Indien 1n positiewe wisselwerking verlang word, is
1n positiewe verhouding van primere belang. Ook waar ander ondersneke
se bevindinge in ooreenstemming is hiermee, dien dit as bevestiging
daarvoor dat gesond e menslike verhoudings van sentrale belang is vir
die goeie ond erwyser.
b. Stabiele persoonlikheidso
rganisasie:-Hierdi e eienskap sl uit aan by bg-, en wel in di e sin dat all een
individue wat self goed aangepas is, gesonde menslike verhoudings kan
·rnrseker . Waar ·1n onderwysstelsel dan ag slaan op gesonde sielkundige
beginsel s wat 1n rol mg speel in onderwysprakt~rk, is die klaarbly
k-llkB belang van stabiele persoonlikheidsorganisasie voor-die-hand -• -•-•-•-••• /21 1 iggend.
liggend.
c. Vermoe om gesag uit te oef
en:-In die huidige studie neem die gesegsfuktor as eienskap van die goeie onderwyser wel 'n bel rngri ke posisie in, dog 'n nadere ont
-leding ten opsigte van die persoi.1e wat die faktor beklemtoon, bring interessante aspekte aan dle lig, Die leerling 1~ nl. kl.em op hierdie eienskap, die onderwysstudent 1& minder klem daarop en die onderwyser
in die praktyk, le fei tlik geen klem op die eienskap as deel van die goeie onderwyser se toerusting nie.
d. Belangstelling in, en liefde vir die
mens:-Belangstelling en ,;oorkeure is belangrike grondbeginsels waarop seleksie en plasing in beroepe berus. Wa~r die onderwyser se werk in wese mensgerig is, vol g dit dat hy belangstel in, en 'n liefde sal hg vir sy medemens en in die besonder vir die kind.
c. Kennis en belesenheid:
-Die bybring van kennis 1s die onderwyser se eerste taak. Dit
pas dus logies in die patroon dat die goeie onderwyser die nodige ken-nis en vaardighede sal besit vir die geslaagde uitvoer van sy pligte.
In
terme van die uiteenlopenheid van kinders se belangstellings en interme van die talryke vae geleenthede wat deur assosiasies geskep word,
is dit te wagte dat kundighede wat wyd strek, voordelig sal wees vir
die onderwyser.
r.
Persoonlike en voorkomseienskappe:-Dit is bevind dat persoonlike netheid, goeie duidelike stem,
fisies fikse voorkoms en L.ouding, beklemtoon word as eienskappe wat integraal verweef is met cie hele persoonlikheid van die mens en waar
sodanige algemene netheid waarskynlik ook dui op 1n algemene
goed-georganiseerde soort persoon, is ook hierdie faktor 'n aanneemlike belangrike kompcnent in die toerusting van die goeie onderwyser.
g. Dryfkrag.
Die eienskappe wat onder hierdie hoof aan die lig kom, sal ten
opsigte van enige beroep hocgs aan te beveel wees en kan lei tot uit-nemende diens. Waar in die onderwys die mag van die voorbeeld 'n be-langrike rol speel en verder, dit 1n opvoedkundige uitgangspunt is dat
die kind tot werklus en ywer ge1nspireer word, is die genoemde e ien-skappe seker van groot betekenis vir die goeie onderwyser.
h. Godsdienstigheid e~ vo
lksbewussyn~-Vir direkte onderwysdoel eind es is die belang van hierd ie eien-•
skappe debatteerbaar. Die beklemtoning daarvan is egter 'n weerspie~l-ing van die kulturele opvattinge van die proefgroepe. Die Christelik
-Nasio:r:iale aspek van die Afrikaanssprekende se onderwyscpvattings is
dikwels beklemtoon.
1. Ideal~sme en roepingobewustheid
:-Prakties gesproke, is dit aanneemlik dat die goeie onderwyser 'n hoe of verhewe doelwit sal koester ten opsigte van sy werk.
Deur begripsontleding is egter bevind dat uiteenlopende waardes geheg word aan die begrlp idealisme. In sommige gevalle word 'n be -tekenis van die onbereikbare, die verhewene wat werkresultate betref,
daat-aan geheg.
In
ander gevalle is dit weer die objektiewe werkresul-•··••••/23 tatetate, soos weerspieel in leerlingvorderirg, wat sinoniem is met idea -lisme. Ook die begrip roepingsbewustheid skyn vaag en betekenioloos te wees wanneer deur nadere ontleding daarop ingegaan word. Dit mag so wees dat al.bei hierdie eienskappe (indien dit so genoem kan word), hoogs belangrike elemente is in die toerusting van die goeie o nder-wyser. Waar egter vaagheid bestaan oor die presiese aard van die e le-mente, is dit dan nader aan korrek om dit weg te laat as besondere,
onontbeerlike eienskappe van die goeie onderwyser." (Le Roux, 1963, p .. 480).
Dit is haas onmoontlik om tn volledige samevatting te gee van al die eienskappe wat die goeie onderwyser kenmerk. Aan die hand van 'n groep eienskappe wat deur die versklllende ondersoekers beklemtoon word, of wat hoe tellings (frekwensies) getoon het, kan die hoofklem op die vol gende
val:-a. Menslike verhoud ings
:-Waar die onderwyser by uitnemendheid in 'n sosiale situasie met interpersoonlike verhoudings verkeer, moet die goeie onderwyser 1n scsi-aal aangepaste persoon wees in wie die vol gende eienskappe as baie be -langrik beskou word: lief vir mense en kinders, vriendelik, verdraag -saam en geduldig, regverdig en streng met tn goeie dissipline.
b. As persoonlikheidseienskappe wat die goeie onderwyser kenmerk, kan die vol gende genoem word: humors in, gebal anseerdheid waardeur nie oorhaastige beslissings geneem word nie,. vry van angs en spanning,
wat 'n openbaring is van verantwoordelikheid en wat respek en waardig-heid afdwing. Daarby moet hy intelligent wees met goeie kennis en
insig. Hy moet 'n dinamiese persoon wees wat wakker en opgewek is,
met dryfkrag, entoesiasme en idealisme. Hy moet planmatig en goed
kan organiseer. Hy moet net en gesteld wees op sy persoon.
Vir die ondersoek wat in hierdie studie beoog word, sal van
hier-die eienskappe afgeweeg moet word teenoor sekere persoonlikheids- en
temperamentseienskappe. Voordat dit onderneem kan word, sal eers 'n
ontleding van laasgenoemde eienskappe in die vclgende hoofstuk gegee
word.
HOOFSTUK
II.
SEKERE PERSOONLIKHEIDS- EN
TEMPERAMENTSEIENSKAPPE.
2.1. JJ.gemeen.
Die persoonlikheids- en temperamentseienskappe wat in hierdie ondersoek aan die orde kom, het in daardie historiese o ntwikkelingstyd-perk van die sielkunde ontstaan toe tipologie die wagwoord in die siel-kunde was. Om hierdie eienskappe in die juiste perspektief te sien, sal dit nodig wees om 'n kort oorsig oor enkel.e tipologiee te gee en om dan die bepaalde eienskappe, wat vir hierdie ondersoek beoog word, uit te lig.
2.2. 'n Kort oorsig van enkele tip8logiee.
Om Jung en Heyme.ns se tipologiee enigsins in die regte lig te sien, sal 'n kort oorsig oor enkele tipologiee gegee wnrd. Dit sal geen histories volledige en omvatten1e oorsig wees nie, want die dcel is om perspektief te gee in Jung en Heymans se werk.
Vanaf die vroegste tye is daar getrag om die mensdom in verskil-lende ooreenkomsgroepe in te deel. Mennicke, (1950, p.115) se ''Er
zijn dan ook onderzoekers, die het individuele zo sterk accentueeren, dat van een typologische ind el ing nauweliks sprake is." Vol gens Bigot et al (1961, p.274) is daar met verloop vrui tyd hoofsaaklik op tweerlei wyse getrag om 'n indeling te maak
nl.:-(i) die indeling op grand van die noue verband wat daar bestaan tussen liggaamlike en gees tel ike eienskappe ( temperamentsindel. ing);
(ii) die indeling hoofsaaklik gebaseer op psiglese kerunerke, As voorbeeld van die eerste tipe indeling noem hy die tipologie van Hippokrates, en as voorbeeld van die tweede noem hy die tipologie van Plato en Queyrat, Laasgenoemde het hoofsaakl.ik onderskei tussen
verstandsmense, gevoelsmense en wilsmense.
(a) Die onderlinge ooreenkoms van sommige mense het daartoe
ge-lei dat Hippokrates (430-359 v.C.) die mense in vier basiese tempera
-mentstipes ingedeel het en wel a.g.v. die geloof dat daar sekere vloeistowwe in die menslike liggaam is wat vir die verskille verant-woordelik is. Daardie scort vloeistcf wat oorheersend in die
lig-gaam van 'n persoon aanwesig is, ocu sy temperament bepaal. op grond hiervan onderskei hy eerstens die chcleriese tipe, wat die resultaat is van die hceveelheid geelgal (choler) wat in die liggaam aanwesig
is; die melancholiese tipe het weer sy oorsprong in die oorhem:sende hoeveelheid swart gal (melan chole) wat in die liggaam aanwesig is, Derdens vind hy die flegmatiese tipe, omdat die flegma die oo
rheer-sende veg in die liggaam is en beskou hy hierdie tipe persone as a
f-sydig en stadig van aard; in die l aaste instansie beskryf Hippokrates die sanguiniese (bloed) tipe in wie se liggaarn die oorheersende vog die bleed is en hy meen hulle openbaar hulle as warme optimistiese persone.
Wanneer die verskillende vogte in die liggaam goed vermeng is,
word daar algemene gesondheid ervaar, terwyl afwykings van die ver-menging siektes tot gevolg het. (Ter Haar: 1931., p.5) •
(b) Theophratus, ongeveer 370-280 v.C, het ook 'n omvangryke
tipologie uitgewerk. Alhoewel nie baie sistematies nie, was die kern van sy tipol ogie die opvallende kenmerke wat mense in die alledaagse
l ewe openbaar. Hy het dertig tipes soos o.a. cie praatlustige, die
luidrugtige, die ydel e ens., beskrywe. (Dirks: 1962, p.7).
(~) Op die basiese eiensk&ppe van Bippokrates se 1ndeling, het
die medikils, Galenus, (131-201 n.c.) sy bekende temperamentsleer opge
-stel, "· •••••••••• waarbij de naam temperament reeds wijst op het
verbrnd met de opvatting aangaande de mening der licharunsvochten, die
ook in de namen der temperamenten zelf weer duidelik aan het licht treed t." ( Ter Haar! 1931. , p. 6) • Vol gens Gal enus was die chol er i ci
(geel gal) heftige en opvlieende mense, die mel anc~olic1 (swart gal)
was somber van aard, pess:D'llisties en swartgallig; die flegmatici was kalm en die sangu1nici was opgewek en wispelturig.
Kant was veral be1ndruk deur hierdie indeling van Gcl.enus en het
dit ook soos v0l g ge1nterpreteer : sanguinlci word veroorsaak deur l igbl oedigheid, melancholici deur svmarbloedighe id, chol erici deur
.warmbloedigheid en fiegmatici deur koudbloedigheid. (Ter Haar: 1931, p. 7).
(d) Sprilllger het met sy tipologie groot bekendheid verwerf. Hy was die mening toegedaan dat dit vir die mens altyd in die l ewe gaan om daardie waardes wat geliefd en gesog is. Hy het dan ook tot die gevol gtrekking gEkom dat dit moontlik is om die mensdom in verskillende tii;:es te verdeel op grond van die waardes wat hulle in die lewe nastreef
(Dirks: 1952, p.10). Die waardes is objektiewe kultuurwaardes wat ••••• /28 teenoor
teenoor die mens staan. Deur allerlei faktore soos bv. aanleg, milieu,
opvoeding ens., ontstaan daar by elke mens 'n individuele waardesis -teem. Alle kultuurwaardes is in 'n persoon werksaam, maar gewoonlik domineer een en be'invloed dan die and er. So bet dit moontlik geword om sy tipologie op te stel. Spranger kom tot ses lewensvorme.
Kul tuurwaardes. Lewensvorme. Kort karakteristiek.
Ekonomie die ekonomiese mens hy werk;
politiek, staat die magsmens hy heers;
gemeenskap die sosiale mens hy diens;
wetenskap die teoretiese mens hy dink;
kuns die estetiese mens hy geniet;
godsdiens die rel igieuse mens hy aanbid. Dujker et al: 1963, p.291).
(i) In die eerste plek noem Spranger ekonomiese waarde. Hy is prakties georienteer en dus hoofsaaklik materialisties in sy be-skouinge van die lewe.
(11) Die magsmens vird sy hoogste waarde in die l ewe in r\ie vorm van ma.g. Die politiese tipe streef gedurig na meer mag, want hy wil and er oorheers en homself al tyd laat geld.
(111) Die sosiale mens se hoogste lewenswaarde is gel ee in sy
medemens, " ••••••••• vooral in de hoogste vormen der gemeenschap,
de liefje., ••• 11 (Kuypers: 1963, p.263). 'n Lewe sander ander mense
kan hy homself nie indink nie. In hierdie geval is 'n onderverdeling
ook moontlik, want by die een persoon vorm die gesinsverband die sen-•••••• /29 trale
sentrale waarde en by die ander persoon vorm die gemeenskap meer die
sentrale punt •
(iv) In die geval van die teoretiese mens is die persoon tea
-reties teenoor die lewe ingestel, Hy dwing sy gevoel ens op die agte
r-grond en sien die lewe dus in 'n objektiewe lig,
(v) Die estetiese mens is die persoon wat sy hoogste waarde
vind in die estetiese. Hierdie persocn word sterk gemotiveer deur
sy strewe na die skoonheid, Soos die teoretiese mens, staan hy ook
enigsins buite die werklikhe id van die l ewe, "Zij staan in het leven
als in een machtig theater waar zig aan allen kanten allerlei
tra-gedies afspelen." (Kuypers: 1963, p.263) .
(vi) 'n Laaste tipe wat Spranger noem, is die religieuse mens.
Welwillendheid teenoor die godsdiens is by die persoon gewoonlik 'n
kerunerk. (Kuyr,ers: 1963, p .264) "De kern van hun godsdienstige vorm
van belewing is het zoeken naar de hoogste waarde. Voor hen is
der-halwe het aardse leven van minder betekenis." (Dirks: 1962, p,13),
( (e) Kretschmer het na vele ondersoek en eksperimentering 'n aan
-tal tipes opgestel waar die leidende gedagte was dat daar 'n groat
en innige verbnnd bestaru1 tussen die bou van die liggaam en die
karak-ter, Kretschmer het 'n diepgaande studie cor die erflikheid van
tem:p3rament en konsti tusie gemaclk. By nadere cndersoek en
nouge-sette beskouing van die 1 iggaamsbou van 'n groat aantal pasie'nte van
versk:Ulende ouderdomme, leeftye en stande, sodat toevallige foute so
ver as moontlik uitgeskakel kan word, het Kretschmer 'n merkwaardige ooreenstemming tussen liggaamsbou en temperament bespeur. In sy bc,ek
"Korperbau und Charakter" (2Oste druk 1951) kry ons 'n wetenskaplike
fundering en uitwerking van die alombekende volkswysheid, dat die
uiterlike van die mens sy innerlike verraai. Dinkin die verband bv.
aan dje volgende uitdrukkings: rondborstig, enghartig, 'n ope blik, 'n edel voorhoo f, 'n vriendel ike mond, koue oe ens. Kretschmer wys ook daarop dat die duiwel nooit afgebeel d word as 'n goedige geoette persoon nie, en 1n heks word altyd as 'n maer en hoekige persocn met
'n skerp neus geskets. Vol gens Rombouts het hierdie werk van Kretschmer buitengewone invloed gehad. (Rombouts: 1932, p.225).
Kretschmer het daarop aanspraak gemaak dnt skrywers van alle tye
'n aanvoeling toon vir die verskillende temperamente en die daarmee
gepaardgaande liggaamsbou. Shakespeare was daarvoor ;-erantwoordelik dat Caesar die volgende woorde gebesig het:
'~et me have men about me that are fat; Sleek-headed men and such as sleep o'nights
Yong Cassius has a le an and hungry look ••••••• "
(Cattell: 1947, p.294) .
Kretschmer sien die verband cok golee in die interne sekresie van die verskillende organe socs die skildklier, byniere en geslag s-kliere. Ons weet immers dat wanneer hierdie kliere verwyder word, ingrypende veranderings intree op die gebied van die temperament en vitaliteit van die persoon. Kretschmer se tipes kan kortliks so0s volg beskryf word:
(1) Die leptosocm.
Die l eptosoom vertocn hom aan ons as 'n l ang maer man met smal skouers en dun arms, smal hande, lang plat bc,rskas waarvan 'n
mens die ribbes kan tel en 'n maag sonder vet. Die liggaamsgewig is
gering in verhouding met cle lengte, die borsomvang klein teenoor die
heupomvang. Hierdie eienskappe bly gedurende die hele l eeftyd die
-selfde. By l eptosome vroue is die oneweredigheid tussen liggaams
-l engte en die gewig minder as by mans, hoofsaaklik omdat vrouens ko
r-ter is.
(ii) Die atl eti ese tipe •
Atletiese mans he t l ang l edemate, bree· uitstaande skcuers
en smal heupe. Die skelet is stewig, veral by die skouergordel, die
spiere is kragtig ontwikkel onder 'n el astiese vel, sodat hul relief goed te sien is. Die nek en kop is pragtig gebou met 'n hoe· midde l-ste gedeel te van die gelaat. Die tipiese atleet het 'n vaal-bleek gel aat en soms is die hande besonder groat .
( 111) Die piknie se tipe.
Mense met die liggaamsbou is op middelbare leeftyd ste
-wige geboude figure met kort l edemate en 'n ronde plomp gesig met die neiging van 1n fris gel aatskl.eur. Die skelet is stewig, die spiere
is swak en die gesig, nek en romp is vet . Die hoof , bors en buik
toon 'n groat c·mvang, terwyl die skouers meer smal en inmekaar gedruk
vertoon en aan die lyf 'n vaatjie-vorm verleen. Die hoof sit meer
na vcre op die kort dik nek. Die hande is kort en breed maar sierlik
gevorm. Hierdie tipe het meestal sagte, dun hare en daar is 1n neiging
van die hare om vroeg uit te ,al. (iv) Die displastiese tipe.
Hulle word displasties genoem, omdat hulle van die normale vorm op een of ander punt skerp afwyk. Hierdie afwykings kom weinig
voor by persone wat tot die piknie se tipe behoort maar ui tsl uitlik by
h:ille wat met die atletiese of leptosome verwantskap toon. Gewoonlik
kry ons by hierdie tipe byna sond er ui tsond ering psigiese afwykings.
Wat die karaktertipes betref, onderskei Kretschmer by abnormale
pers0na, in navolging van Kraeplin, tussen sirkul&re en skisofrene
t1.pes. 'J,y persone wat val tussen normaliteit en abnormalit.eit o
nder-skei hy tussen skisoide en siklo'ide tipes. By normale persone o
nder-skeJ. F.xetschmer die volgende tipes:
{i) Die skisotieme tipe: Die naam wys daarop dat daar in die gevoAlslewe vail ilie mense 'n °1pni:iA:rdige splitsjng bestaan, so
-dat hul enersyds 1n gevcel ige of selfs oorgevoeL!.ge indruk maak,
terwyl hul andersyds koud en stug is.
(ii) Die siklotieme tipe: Siklotiem beteken letterlik
wissel-end van gemoed, en inderdaad gee hierdie naam die tipiese van die karakter treffend weer. Oor die algemeen is hulle gemoedelike mense root 'n sin vir humor, Hulle kan maklik in die stemming van die o m-gewing opgaan en is gesellig, vriendelik en realisties.
(iii) Die viskeuse en epilepto1de: Viskeus beteken letterlik
taa1 of traag. Die t1pe is dan ook rustig en reageer weinig op
u1t-wendige prikkels. Wanneer hulle ontplcoi, is hulle toornig en agre s-sief. Die kenmerke kom ook voor by epileptic1. Daarom gaan die vis-keuse temperament svorm oor in die "epilepto1de "-tipe.
Kretschmer het gepoog om toevallige foute sover moontlik uit te skakel deur jong en ou en mense van iedere l eeftyd en stand te neem. Van groot bel ang is ook die feit dat hy so 'n groot aantal persone
getoets het, sodat sy bevindings nie op losse voet staan nie. Vir die
karakterkunde het Kretschmer 'n baie mooi beskrywing en uiteensetting
van die verskillende karaktertipes gegee.
(f) E.R. Jaensch word beskou as die vader van die Marburgse
skool wat veral die l eer van die eidetiek voorgestaan het. Hy het 'n
ander tipologie die lig laat sien op grcnd van die eidetiese ve
rskyn-sels. Die eidetiese beelde kan voorkom op all e sintuiglike gebiede. (Hattingh: 1940, p.8), Sommige mense besit die vermoe om dinge wat
hul vroeer gesien cf gehoor het in die l etterlike sin van die woord weer te "sien" of te "hoor", terwyl daar geen objektiewe waarneming
is nie. (Bigot , Kohnstam en Pollard: l 9fil , p .145).
Jaensch het 'n coreenkoms tussen die beclde en die konstitusie
gevind. Hy plaas teenoor mekaar die "casedowide tipe", we.t beweeglik
en mededeelsaam is an wat maklik deur ander be1nvloed word en die
"tetanolde tipe" wat geslote, wantrouerig en droroorig is. Die kons t1-tusie-tipes vertoon groot ooreenkcms met die tipcl ogie van Kretschmer
(Esser: 1952, p.145). Die grondbeginsel wae.rop hierdie tipologie
gefundeer is, is die prinsipe van integrasie en disintegrasie.
Jaensch veronderstel dat die persoonlikheid opgebou is ult l ae, sfere, "Schichten" en dat die lae van 1n persoon die noreenstemrnende (oidetiese
- J of D) struktuur vertoon (Hattingh: 1940, p.198) .
(g) Sheldon het by die vasstelling van sy tipol ogie gebruik ge -maak van foto1s. Hy het besluit dat daar drie basiese samestellings
is, nl.:
-(i) Endomorfie: Die tipe persoon gee die indruk van rondheid.
Die verteringsorgane is goed ontwikkel en die gebeente en die spiere is onderontwikkel.
( 11) Ektomcrfie : Die tipe se bars is gewoonl ik pl at en die
·.1iterlike voorkoms is sieklik en maer. Die spiere is onderontwikkel ,
(111) Mesomorfie; Hierdie tipe openbaar 'n sterk en goedcmt
-wikkelde been- en spierstelsel. Die ).iggaam is taai en
hy is in staat tot groot 11ggaamlike inspanning. Na
nou-keurige statistiese cntleding van persoonlikheidsei
en-skappe het Sheldon die vol gende klassifikasie die lig
laat s ien:
i . Viskerotonia: Die tipe word gekenmerk deur 'n neiging
cm alles lif;VJeg op te neem; hulle is gesellig, lief
vir mense, lief om tc eet en te drink en hulle op
en-baar 'n behoefte aan liefde en vriendskap •
11. Somatotonia: Hierdie tipe is lief vir kragtoere en
aksie. Hulle is geneig om baie te waag en openbaar 'n liefde vir avontuur en enige fisi:-1se inspanning.
iii. Serebrotonia: Hierdie mense is terughoudend en open
-baar inhibisie s en selfbewustheid. Hulle hou van eensaamheid en is nie baie sosiaal nie.
(h) Jung, 'n psigiater te Zurich, breek in 1913 weg van die
psigo-analitiese skool van Freud en stig 'n nuwe skoal nl. die Anali
-tiese Psigologie. Die skepper van die analitiese psigologie onder
-skei hom van cy leermeester }reud en een van sy tydgenote nl. Adler,
daarin dat hy in 'n starker mate die behoefte gevoel het om sy siens
-wyse omtrent die geesteslewe van die mens te fundeer op bespiegelinge van 'n wysgerige aard.
Om Jung se sisteem deeglik te verstaan, moet 'n mens eers kennis
neem van sy siening van die psige. Vir hom is die peige nie minder werklik as die liggaam self 11ie. Hoewel dit nie aanskoulik en tasbaar
is nie, bestaan dit ten volle en is duidelik waarneembaar. Onder
psige verstaan Jung die totaliteit van alle psigiese prosesse, sowel
bewus as onbewus. Die psige omvat twee sfere wat aanvullend is nl. die bewuste en die 0nbewuste. Sowel die bewuste as die 0nbewuste het
'n aanpassingsfunksie. Die bewuste sorg vir die aanpassing na buite
en die onbewuste is verantwoordelik vir die aanpassing aan die inner
-like. Die bewuste maak maar 'n klein deeltjie uit van die hele psige.
Die ego vcrm die middelpunt van die bewuste en is medeverantwoordelik
vir die uiterl ike aanpassing by die werklikheid.
Die bewuste word weer omring deur die onbewuste wat al daardie
inhoude bevat waarvan sommige enige tyd bewus gemaak kcJD. word. Die
onbewuste materiaal bestaan verder uit inhoude wat o.a. onderdruk
word, omdat dit om verskeie redes onsmaakvol is. Die onbewuste is
ouer as die bewuste, d 1 t wil se die bewuste word hoofsaaklik gebou op
die fundamentele psigiese aktiwiteit, wat ontstaan in die funksionering
van die onbewuste.
Jung onderskei verder in die struktuur van die bewuste vier funda
-mentele funksies, Onder psigclogiese funksies verstaan Jung rn
bep~al-de vorm van die psigiese aktiwiteit wat teoreties konstant bly onder
veranderlike omst3Ildighede en wat heel temal cnafhanklik is van die
tydelike lnhoude.
Hierdie vier funksies is:
(i) rasionele funksies nl. denke en gevoel en
(11) irrasionele funksies nl. gewaarwording en intursie.
Die rasionele funksies werk met die we.ardebepaling en beoordeling.
Die denke is daardie funksie wat poog om die omgewing te verstaan en
daarby aan te pas deur middel van 'n bewuste waarneming en kennis. In
teenstelling hiermee is die gevoelsfunksie se be~adering vanuit die
standpunt van lus en onlus, l\lbei is egter rasioneel, omdat hul te
doen he t met ,\Jaardebepal ing.
Die ander twee funksies word deur Jung irrasione0l genoem, omdat
dit hier nie gaan om die waar11ebepaling nie, maar hoofsaaklik om die
