Analyse van de Europese wetgeving inzake luchtverontreiniging

(1)

ANALYSE VAN DE EUROPESE WETGEVING

INZAKE LUCHTVERONTREINIGING

Masterproef 2019-2020

Aantal woorden: 50.743 Promotor: Prof. dr. An Cliquet

Commissaris: Mevr. Anemoon Soete

Suzanne De Cleer

Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de Rechten

Studentennummer: 01608932 Academiejaar: 2019 - 2020

(2)

(3)

Dankwoord

Deze masterproef vormt het einde van een soms toch wel stressvolle en lange, maar o zo mooie studentencarrière. Met mijn masterproef wil ik deze periode op een mooie manier afsluiten.

Hierbij zou ik heel graag iedereen willen bedanken die mij met raad en daad heeft bijgestaan bij het schrijven van deze masterproef.

In het bijzonder wil ik professor An Cliquet willen bedanken voor het aanvaarden van het promotorschap en het aanreiken van dit boeiend onderwerp. Alsook om steeds klaar te staan om mijn vragen te beantwoorden en het kritische evalueren van de proefversies. Alsook haar lessen Internationaal en Europees milieurecht en biodiversiteitsrecht hebben zeer veel invloed gehad op mij, niet enkel op juridisch vlak.

Graag wil ik ook mijn ouders, familie en vrienden bedanken voor hun morele steun, niet enkel bij het schrijven van deze masterproef maar om mij heel mijn studentencarrière bij te staan. Zij boden niet enkel morele steun maar zorgden ook voor de nodige ontspanning.

Als laatste wil ik ook Julie Lambrecht, Ruben De Buck en Joris Pauwels bedanken voor het nalezen van mijn masterproef.

Suzanne De Cleer, 1 mei 2020

(4)

(5)

Inhoudsopgave

Dankwoord ... I Lijst met tabellen ... V Lijst met figuren ... V Begrippenlijst ... VII

1 Inleiding ... 1

2 Luchtverontreiniging in de Europese Unie ... 3

2.1 Luchtverontreiniging ... 3

2.2 Impact van luchtverontreiniging in Europa ... 5

2.2.1 Gezondheid ... 5

2.2.2 Ecosystemen ... 7

2.2.3 Klimaatverandering ... 7

2.2.4 Cultureel erfgoed ... 8

2.2.5 Economische impact ... 8

2.3 Luchtverontreiniging in gesloten ruimte ... 10

2.4 Het EU-beleid inzake luchtverontreiniging ... 11

2.4.1 Voorafgaand het pakket ‘Schone Lucht’ ... 11

2.4.2 Het pakket “Schone Lucht” ... 13

2.4.3 Inspanningen Europese Unie ... 16

3 EU-wetgeving inzake luchtverontreiniging ... 17

3.1 Ontstaan EU-wetgeving ... 17

3.2 Huidige wetgeving ... 19

3.2.1 Luchtkwaliteitsrichtlijnen ... 19

3.2.1.1 Richtlijn 2008/50/EG inzake luchtkwaliteit en schonere lucht ... 19

3.2.1.2 Richtlijn 2004/107/EG ... 21

3.2.2 Richtlijnen met emissiereductiedoelstellingen ... 21

3.2.3 Brongerichte richtlijnen ... 23

3.3 Wetgeving schiet tekort ... 26

3.3.1 WHO-richtsnoeren en EU-luchtkwaliteitsnormen ... 26

3.3.1.1 Vergelijking van de WHO-richtsnoeren en EU-luchtkwaliteitsnormen ... 29

3.3.1.2 Fijnstof (PM10 en PM2,5) ... 30

3.3.1.3 Zwaveldioxide (SO2) ... 31

3.3.1.4 Ozon (O3) ... 32

3.3.1.5 Stikstofdioxide (NO2) ... 33

3.3.1.6 Benzo-a-pyreen (BaP), benzeen (C6H6), arseen (As) en nikkel (Ni) ... 33

3.3.1.7 Koolstofmonoxide (CO), lood (Pb) en cadmium (Cd) ... 34

3.3.1.8 Vaststelling uit de vergelijking van de WHO-richtsnoeren en EU-luchtkwaliteitsnormen .. 34

3.3.2 Verouderde luchtkwaliteitsnormen ... 36

3.3.3 Toestaan overschrijden normen ... 37

3.3.3.1 De overschrijdingsnormen ... 38

3.3.3.2 Overschrijdingsmarges ... 39

3.3.3.3 Datum waarop de grenswaarde moet zijn bereikt ... 39

3.3.4 Meten luchtkwaliteit ... 41

3.4 Conclusie EU-wetgeving inzake luchtverontreiniging ... 43

4 De handhavingsmogelijkheden met betrekking tot luchtverontreiniging ... 45

4.1 Inleiding ... 45

4.2 Handhaving door de Europese Commissie ... 47

4.2.1 Inbreukprocedure ... 48

4.2.1.1 Informele procedure (EU-pilot) ... 48

4.2.1.2 Formele procedure ... 48

4.2.1.2.1 Precontentieuze fase ... 48

4.2.1.2.2 Contentieuze fase ... 49

4.2.1.3 Inbreukprocedures binnen milieuzaken in cijfers ... 50

4.2.1.4 Inbreukprocedures voor het Hof van Justitie ... 52

4.2.1.4.1 Slovenië, Zweden, Cyprus, Portugal en Spanje ... 53

(6)

4.2.1.4.3 Polen ... 56 4.2.1.4.4 Duitsland ... 57 4.2.1.4.5 Frankrijk ... 58 4.2.1.4.6 Roemenië ... 60 4.2.1.4.7 Hongarije ... 61 4.2.1.4.8 Italië ... 61 4.2.1.4.9 Verenigd Koninkrijk ... 63 4.2.1.4.10 Spanje ... 63 4.2.1.4.11 België ... 64

4.2.2 Tijdsverloop van de formele inbreukprocedures ... 66

4.2.3 Algemene vaststellingen en problemen ... 69

4.2.3.1 Algemene vaststellingen ... 69

4.2.3.1.1 Artikel 13 en 23 van Richtlijn 2008/50/EG ... 69

4.2.3.1.2 Uitspraken Hof van Justitie ... 70

4.2.3.1.3 Aantal zones en agglomeraties ... 73

4.2.3.2 Algemene problemen ... 73

4.2.3.2.1 Duurtijd van de inbreukprocedures ... 73

4.2.3.2.2 Controle door de Europese Commissie van de naleving ... 79

4.2.4 Conclusie handhaving door de Europese Commissie ... 80

4.3 Handhaving door de EU-burger en niet-gouvernementele organisaties ... 82

4.3.1 De handhavingsmogelijkheden ... 82

4.3.1.1 Recht tot toegang voor het Hof van Justitie ... 83

4.3.1.2 Recht tot toegang voor de nationale rechter ... 86

4.3.2 Voorbeelden van nationale rechtspraak ... 89

4.3.2.1 Prejudiciële vragen voor het Hof van Justitie ... 89

4.3.2.1.1 Zaak Janecek ... 89

4.3.2.1.2 Zaak ClientEarth ... 91

4.3.2.1.3 Zaak Brussel ... 94

4.3.2.2 Nationale rechtbank ... 97

4.3.2.2.1 Greenpeace tegen het Vlaamse Gewest ... 97

4.3.2.2.2 Nationale zaken in het Verenigd Koninkrijk, België, Frankrijk, Spanje, Duitsland, Nederland, Slowakije en Tsjechië ... 98

4.3.3 Conclusie handhaving door de EU-burger en NGO’s ... 101

5 Eindbesluit ... 103

6 Bibliografie ... 105

6.1 Wetgeving ... 105

6.1.1 Internationale regelgeving ... 105

6.1.2 Europese regelgeving ... 105

6.1.3 Documenten van de Europese Unie ... 107

6.2 Rechtspraak ... 108

6.2.1 Rechtspraak Hof van Justitie ... 108

6.2.2 Aarhus Convention Compliance Committee ... 109

6.2.3 Nationale rechtspraak van Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Nederland ... 109

6.2.4 Belgische rechtspraak ... 109

6.3 Literatuur ... 110

6.3.1 Boeken ... 110

6.3.2 Tijdschriften ... 111

6.3.2.1 Juridische tijdschriften ... 111

6.3.2.2 Niet-juridische tijdschriften en kranten ... 112

6.3.3 Onlinebronnen ... 112

7 Bijlage 1: Inbreukprocedures wegens overtreden Richtlijn 2008/50/EG inzake de luchtkwaliteit en schonere lucht ... 117

(7)

Lijst met tabellen

Tabel 1: Vergelijking van de WHO-richtsnoeren en EU-luchtkwaliteitsnormen ... 29

Tabel 2: Fijnstof (PM10 en PM2,5) ... 30

Tabel 3: Zwaveldioxide (SO2) ... 31

Tabel 4: Ozon (O3) ... 32

Tabel 5: Stikstofdioxide (NO2) ... 33

Tabel 6: Benzo-a-pyreen (BaP), benzeen (C6H6), arseen (As) en nikkel (Ni) ... 33

Tabel 7: Koolstofmonoxide (CO), lood (Pb) en cadmium (Cd) ... 34

Tabel 8: De overschrijdingsnormen ... 38

Tabel 9: Tijdsverloop van de formele inbreukprocedures ... 66

Tabel 10: Inbreukprocedures inzake Richtlijn 2008/50/EG ... 76

Lijst met figuren

Figuur 1: Open inbreukprocedures milieu ... 50

Figuur 2: Inbreukprocedure per sector in 2019 ... 51

Figuur 3: Duur inbreukprocedures in dagen ... 76

Figuur 4: Duur lopende inbreukprocedures in dagen ... 77

(8)

(9)

Begrippenlijst

In deze begrippenlijst worden enkele (chemische) afkortingen, eenheden en termen verduidelijkt die in deze materproef aan bod komen. Zo komen er in deze masterproef heel wat chemische stoffen aan bod waardoor het opportuun lijkt om de belangrijkste kenmerken van deze stoffen kort aan te halen in deze begrippenlijst.

Luchtverontreinigende stoffen

As Arseen Dit is een zwaar metaal.1

BaP Benzo-a-pyreen Het is een vaste stof die wordt uitgestoten ten gevolge van de onvolledige verbranding van fossiele brandstoffen en biobrandstoffen.2

Bc Zwarte koolstof

C6H6 Benzeen Het is een kleurloze vloeistof met een zoete geur die zeer snel verdampt. Het zit in ruwe olie, benzine en sigarettenrook.3

Cd Cadmium Het is een zwaar metaal dat in de atmosfeer terecht komt door het verbranden van fossiele brandstoffen (vb. elektrische centrales op steenkool) en huishoudelijk afval.4

CH4 Methaan

CO Koolstofmonoxide Het is een kleurloos, smaakloos en geurloos gas. Het ontstaat bij onvolledige verbrandingen en dit heeft tot gevolg dat er te weinig zuurstof beschikbaar is.5

CO2 Koolstofdioxide Een kleurloos gas en het belangrijkste broeikasgas in de aardatmosfeer. Dit gas komt grotendeels in de atmosfeer terecht door de verbranding van fossiele brandstoffen.6

(Ground-level)

O3 Ozon op leefniveau Kleurloos gas met scherpe geur. Het wordt niet direct in de atmosfeer uitgestoten, maar wordt gevormd door de chemische reactie van verontreinigende stoffen bij zonlicht.7

1_MILIEU _EN _GEZONDHEID, _Fact _Sheet: _Arseen, http://www.milieu-en-gezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/zware_metalen-arseen_0.pdf.

2_{EUROPESE REKENKAMER (ERK), Speciaal verslag over luchtverontreiniging: onze gezondheid nog steeds}

onvoldoende beschermd, 2018, nr. 23/2018,

www.eca.europa.eu/Lists/ECADocuments/SR18_23/SR_AIR_QUALITY_NL.pdf, 4-5.

3_{GEZONDHEID EN MILIEU, Benzeen, http://www.gezondheidenmilieu.be/nl/subthemas/benzeen-281.html.} 4_{DE OPENBARE VLAAMSE AFVALSTOFFENMAATSCHAPPIJ (OVAM), Cadmium, https://www.ovam.be/cadmium.} 5_{VLAAMSE MILIEUMAATSCHAPPIJ (VMM), Koolstofmonoxide, https://www.vmm.be/lucht/koolstofmonoxide.} 6_{EUROPESE REKENKAMER (ERK), Speciaal verslag over luchtverontreiniging: onze gezondheid nog steeds}

(10)

NH3 Ammoniak Een kleurloos gas dat aanwezig is in de lucht en bestaat uit stikstof en waterstof.8

Ni Nikkel Het is een zwaar metaal dat onder meer voorkomt in de aardkorst, meteorieten, oceaanbodems en in lava van vulkaanuitbarstingen. Dit natuurlijk element kan zich binden aan luchtpartikels, wat zich vervolgens kan neerzetten op de bodem en het drinkwater verontreinigen.9

NMVOC’s Vluchtige

organische stoffen met uitzondering van methaan

Het is een aanduiding die veel verschillende chemische verbindingen omvat, zoals benzeen, ethanol, formaldehyde, cyclohexaan en aceton.10

NO2 Stikstofdioxide Giftig roodbruin gas. Deze gas kan irritatie en ontsteking van de luchtwegen, ogen, keel en neus veroorzaken. Hoge concentraties doen het aantal astma-aanvallen en ziekenhuisopnames toenemen.11

NO3 Nitraat Een stikstofverbinding en een essentiële

voedingsstof voor planten.12

NOX Stikstofoxiden Deze stof bestaat uit zowel stikstofmonoxide (NO) en stikstofdioxide (NO2).13

Pb Lood Dit is een zwaar metaal. Het bindt zich gemakkelijk aan fijne stofdeeltjes waardoor het verspreid geraakt in de omgeving. Zo komt het via inademing, voedsel en drank in het lichaam terecht en veroorzaakt het ernstige gezondheidsschade.14

PM Fijnstof Vaste en vloeibare deeltjes die in de lucht zweven. Hierbij moet er afhankelijk van de grootte van deze deeltjes een onderscheid gemaakt worden tussen grove deeltjes (PM10) en fijne deeltjes

(PM2,5).15 Grove deeltjes hebben een diameter van

8_VLAAMSE _{MILIEUMAATSCHAPPIJ} _(VMM), _Ammoniak, https://www.vmm.be/lucht/verzuring-en-vermesting/ammoniak.

9 _MILIEU _EN _GEZONDHEID, _Fact _Sheet: _Nikkel, http://www.milieu-en-gezondheid.be/sites/default/files/atoms/files/zware_metalen-nikkelpdf_0.pdf.

11_{GEZONHEID EN MILIEU, Stikstofoxiden,} http://www.gezondheidenmilieu.be/nl/subthemas/stikstofoxiden-478.html.

12_{ECOPEDIA, Nitraat, https://www.ecopedia.be/encyclopedie/nitraat.}

13_{EUROPEES MILIEUAGENTSCHAP, Air quality in Europe – 2019 report, Luxemburg, 2019,} https://www.eea.europa.eu/publications/air-quality-in-europe-2019, 18.

14_{GEZONHEID EN MILIEU, Lood, http://www.gezondheidenmilieu.be/nl/subthemas/lood-322.html.}

(11)

10 μm of minder en fijne deeltjes hebben een diameter van 2,5 μm of minder.16

SO2 Zwaveldioxide Dit is een kleurloos gas dat vrijkomt bij het verbranden van zwavelhoudende fossiele brandstoffen zoals kolen en aardolie.17

SOX Stikstofoxide Giftig, kleurloos gas (SOX).18

VOS Vluchtige

organische stoffen. Het zijn een verzameling van stoffen die tot verschillende chemische families behoren. Het enige wat dat ze gemeenschappelijk hebben, is dat ze bij kamertemperatuur snel verdampen.19

Eenheden

μg/m3 Microgram per kubieke meter. Dit is de meeteenheid voor de concentratie van een verontreinigende stof in de lucht.20

Mg/m3 Milligram per kubieke meter. Ng/m3 Nanogram per kubieke meter.

Terminologie binnen luchtverontreiniging

Agglomeratie Een verstedelijkte zone met een bevolking van meer dan 250 000 inwoners of, in het geval van een bevolking van 250 000 inwoners of minder, met een door de lidstaten vast te stellen bevolkingsdichtheid per km2_.21

Zone Een door een lidstaat met het oog op de beoordeling en het beheer van de luchtkwaliteit afgebakend gedeelte van zijn grondgebied.22

Afkortingen

AQP Luchtkwaliteitsplan (Air Quality Plan), plannen betreffende maatregelen om de grenswaarden of streefwaarden te bereiken.23

NGO Niet-gouvernementele organisatie

OECD (OESO) The Organisation for Economic Co-operation and Development (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling)

WHO World Health Organization (Wereldgezondheidsorganisatie)

17_{GEZONDHEID EN MILIEU, Zwaveldioxide,} http://www.gezondheidenmilieu.be/nl/subthemas/zwaveldioxide-548.html.

19_{FOD VOLKSGEZONHEID, VEILIGHEID VAN DE VOEDSELKETEN EN LEEFMILIEU, VOS - Vluchtige Organische} Stoffen, https://www.health.belgium.be/nl/vos-vluchtige-organische-stoffen.

21_{Art 2. Richtlijn 2008/50/EG van het Europees Parlement en De Raad van 20 mei 2008 betreffende de} luchtkwaliteit en schonere lucht voor Europa, Pb.L. 11 juni 2008, afl. 152, 1.

(12)

(13)

1 Inleiding

Hoewel de luchtkwaliteit in Europa de afgelopen decennia aanzienlijk is verbeterd blijft luchtverontreiniging een belangrijke factor spelen bij veelvoorkomende ziekten en vroegtijdige sterfgevallen in de Europese Unie.24_{Hierbij moet dan ook gewezen worden op}

een belangrijke vaststelling van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO), namelijk: “Unless we clean up the air, by the middle of the century one person will die prematurely every 5 seconds from outdoor air pollution.".25

Deze vaststelling is zeer confronterend en toont aan dat luchtverontreiniging enorm grote gevolgen kan hebben indien dit wereldwijd probleem niet wordt aangepakt. Goede wetgeving kan hierbij een belangrijke rol spelen. Zo stelde James Thornton, oprichter van de NGO ClientEarth, het volgende: “Law is a powerful tool that can fundamentally change the way we live in the world”. Deze uitspraak toont aan dat goede wetgeving de manier waarop EU-burgers leven fundamenteel kan veranderen. Echter moet deze wetgeving ook goed geïmplementeerd worden. Het is hierbij aan de Europese Commissie en de EU-burgers om dit te eisen van hun lidstaat. Het hoofddoel van deze masterproef is dan ook om te achterhalen of de Europese wetgeving rond luchtverontreiniging doeltreffend genoeg is om een gezonde luchtkwaliteit te bekomen. Daarnaast zal ook onderzocht worden welke mogelijkheden de Europese Commissie en de EU-burger hebben om op te treden tegen de overtredingen gepleegd door de lidstaten.26

Daarom omvat de centrale onderzoeksvraag: “Is de EU-wetgeving rond luchtverontreiniging geschikt genoeg en wat zijn de mogelijkheden van de Europese Commissie en EU-burger om op te treden tegen de overtredingen van de Europese wetgeving rond luchtverontreiniging gepleegd door de lidstaten en waar zou er verbetering moeten komen?”

Het eerste deel van deze masterproef omvat een beknopte uitwerking van wat luchtverontreiniging nu precies is en welke impact dit heeft op de burgers van de Europese Unie. Dit om het belang van Europese wetgeving rond luchtverontreiniging aan te tonen. Vervolgens wordt er een algemeen beeld gegeven van wat het EU-beleid is rond luchtverontreiniging.

Deel twee heeft betrekking op de Europese wetgeving rond luchtverontreiniging. Eerst en vooral volgt een korte uitwerking van het ontstaansverhaal van deze Europese wetgeving rond luchtverontreiniging. Vervolgens wordt weergegeven wat de huidige wetgeving hierrond is. Als laatste wordt onderzocht of de Europese wetgeving, meer specifiek Richtlijn 2008/50/EG

24_{EUROPESE REKENKAMER, “Luchtverontreiniging: gezondheid van EU-burgers nog steeds niet voldoende} beschermd, waarschuwen controleurs”, 2018, www.eca.europa.eu/nl/Pages/NewsItem.aspx?nid=10754. 25_{ORGANISATIE VOOR ECONOMISCHE SAMENWERKING EN ONTWIKKELING (OESO), 2016, The economic} consequences of outdoor air pollution, Parijs, 2016, https://read.oecd-ilibrary.org/environment/the-economic- consequences-of-outdoor-air-pollution/welfare-costs-of-outdoor-air-pollution-to-2060_9789264257474-8-en#page11, 3.

26_{JAMES THORNTON, Why I believe environmental law is the right approach, 2020,} https://www.clientearth.org/why-environmental-law/.

(14)

inzake de luchtkwaliteit en schonere lucht voor Europa, mogelijks tekortschiet bij het beschermen van de luchtkwaliteit binnen de Europese Unie.

Het laatste onderdeel van deze masterproef geeft de verschillende handhavingsmogelijkheden weer van zowel de Europese Commissie, de EU-burger en milieuorganisaties. Hierbij zal onderzocht worden welke stappen zij kunnen ondernemen en hoe deze in de praktijk worden toegepast. Daarbij zal ook onderzocht worden welke belemmeringen zij tegen het lijf lopen.

(15)

2 Luchtverontreiniging in de Europese Unie

Voordat er wordt overgaan tot de effectieve analyse van de Europese wetgeving en de rechtspraak is het belangrijk te weten wat luchtverontreiniging precies inhoudt. Daarom zal dit hoofdstuk de huidige situatie binnen de Europese Unie behandelen. Daarbij zal als eerste gekeken worden naar de gevolgen van luchtverontreiniging binnen de Europese Unie. Tot slot zal er ook gekeken worden naar het huidige EU-beleid inzake luchtverontreiniging.

2.1 Luchtverontreiniging

Luchtverontreiniging treedt op wanneer gassen, stofdeeltjes en rook in de atmosfeer terechtkomen. Dit wordt zowel veroorzaakt door de mens (antropogeen) alsook door de natuur. Het kan ook een gemengde oorsprong hebben, afhankelijk van hun bronnen of de bronnen van hun voorgangers. Enkele voorbeelden zijn het verbranden van fossiele stoffen, industriële processen, landbouw en afvalverwerking maar ook natuurverschijnselen zoals vulkaanuitbarstingen, bosbranden, stormen en emissies van planten.27

Sinds de industriële revolutie is de kwaliteit van de lucht, die de bevolking inademt, behoorlijk verslechterd. De grootste factor die hiertoe bijdraagt is de menselijke activiteit. De stijgende industrie en energieproductie, het verbranden van fossiele brandstoffen en biomassa, alsook de aanzienlijke toename van het verkeer op Europese wegen hebben allemaal bijgedragen tot luchtvervuiling in de Europese Unie. Door het coronavirus werd het nog maar eens zeer duidelijk dat de menselijke activiteit zeer veel invloed heeft op de luchtkwaliteit. Doordat veel mensen van thuis werkten en sommige bedrijven hun deuren sloten had dit een positief effect op de luchtkwaliteit. In het bijzonder werd een grote daling vastgesteld van de concentraties van de luchtverontreinigende stof stikstofdioxide (NO2).28

Luchtvervuiling is niet toe te wijden aan één bepaalde sector, maar wordt veroorzaakt door verschillende sectoren, namelijk industrie, transport, energieopwekking en landbouw.29

Luchtverontreinigende stoffen kunnen worden verdeeld in twee categorieën, namelijk de primaire en secundaire luchtverontreinigende stoffen. Primaire luchtverontreinigende stoffen

27_{Art 1 Richtlijn 2008/50/EG van het Europees Parlement en De Raad van 20 mei 2008 betreffende de} luchtkwaliteit en schonere lucht voor Europa, Pb.L. 11 juni 2008, afl. 152, 1; WERELDGEZONDHEIDSORGANISATIE (WHO), Ambient Air Pollution: A global assessment of exposure and burden of disease, Genève, 2016, 15; EUROPEES MILIEUAGENTSCHAP, Air quality in Europe – 2018 report, Luxemburg, 2018, www.eea.europa.eu/publications/air-quality-in-europe-2018, 9; EUROPEES MILIEUAGENTSCHAP, Air quality in Europe – 2019 report, Luxemburg, 2019, https://www.eea.europa.eu/publications/air-quality-in-europe-2019, 18 en EUROPEES MILIEUAGENTSCHAP, Air pollution sourses, 2017, https://www.eea.europa.eu/themes/air/air-pollution-sources.

28_{EUROPESE COMMISSIE (EC), Clean air, 2019, https://ec.europa.eu/environment/air/index_en.htm; EUROPEES} MILIEUAGENTSCHAP (EEA), Air pollution goes down as Europe takes hard measures to combat coronavirus, 2020, https://www.eea.europa.eu/highlights/air-pollution-goes-down-as en REDACTIE, De luchtkwaliteit benadert die van een autoloze zondag, DE MORGEN, 23 maart 2020, https://www.demorgen.be/nieuws/de-luchtkwaliteit-

benadert-die-van-een-autoloze-zondag~bda74b6b/?fbclid=IwAR0aHqa8fKiAMgE-6C4guEOdDDcSZByAkB8gKXyUCYIfwRI0xzQYSQ2v8ts.

29_Z. _LAKY, _{Luchtvervuiling} _en _{geluidshinder,} _Europese _Parlement, _2018, www.europarl.europa.eu/factsheets/nl/sheet/75/luchtvervuiling-en-geluidshinder.

(16)

worden rechtstreeks uit een bron in de atmosfeer uitgestoten. Deze primaire stoffen kunnen in de atmosfeer terecht komen door wagens, vliegtuigen of schepen, maar ook door bosbranden, vee of industrie. Secundaire luchtverontreinigende stoffen worden daarentegen in de atmosfeer gevormd door precursor30_{luchtverontreinigende stoffen, door chemische}

reacties en micro-fysische processen31_{. Deze stoffen worden dus niet direct uitgestoten, maar}

vormen zich wanneer andere luchtverontreinigende stoffen (primaire stoffen) in de atmosfeer reageren.32

De belangrijkste primaire luchtvervuilende stoffen zijn: fijnstof (PM), zwarte koolstof (BC), zwaveloxiden (SOX), stikstofoxiden (NOX), ammoniak (NH3), koolmonoxide (CO), methaan

(CH4), niet-methaan vluchtige organische stoffen (NMVOC's), inclusief benzeen (C6H6),

bepaalde metalen en polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK's) inclusief benzo-a-pyreen (BaP). 33

De belangrijkste secundaire luchtverontreinigende stoffen zijn vervolgens: fijnstof (PM) die wordt gevormd in de atmosfeer, ‘ground level’ ozon (O3), stikstofdioxide (NO2) en

verschillende geoxideerde vluchtige organische stoffen (VOS). De belangrijkste precursor verontreinigende gassen voor secundaire fijnstof (PM) zijn stikstofoxide (SO2), stikstofoxiden

(NOX), ammoniak (NH3) en VOC's. De gassen stikstofoxide (SO2), stikstofoxiden (NOX) en

ammoniak (NH3) reageren in de atmosfeer en vormen deeltjesvormige sulfaat- (SO42-), nitraat-

(NO3-) en ammonium- (NH4+) verbindingen. Deze verbindingen vormen ofwel nieuwe deeltjes

in de lucht of condenseren op bestaande deeltjes om secundair anorganisch34_{fijnstof (PM) te}

vormen. ‘Ground-level’ of troposferische ozon (O3) wordt niet rechtstreeks in de atmosfeer

uitgestoten. Het vormt zich ten gevolge van een chemische reactie tussen zonlicht en precursorgassen na emissie. Het gaat voornamelijk om de volgende gassen: stikstofoxiden (NOX), niet-methaan vluchtige organische stoffen (NMVOC's), koolmonoxide (CO) en methaan

(CH4). Deze precursorgassen kunnen zowel van natuurlijke als antropogene oorsprong zijn.35

Luchtverontreiniging is niet enkel een lokaal probleem dat door nationale acties en wetgeving kan verholpen worden, het is een probleem dat over de landsgrenzen heen gaat. Luchtverontreinigende stoffen die in een land worden uitgestoten, kunnen namelijk in de atmosfeer meegevoerd worden en op een andere plaats tot een slechte(re) luchtkwaliteit leiden. Daarom is het ook noodzakelijk dat dit probleem zowel op Europees als internationaal niveau wordt aangepakt.36

30_{Het is een stof die als voorloper dient voor een andere stof en deel uitmaakt van de nieuwe stof.} 31_{Een tak van de fysica die zich bezighoudt met objecten die kleiner zijn dan een molecuul.}

32_{EUROPEES MILIEUAGENTSCHAP, Air quality in Europe – 2019 report, Luxemburg, 2019,} https://www.eea.europa.eu/publications/air-quality-in-europe-2019, 18 en SCIENTIFIC COMMITTEES, Toolbox: Primary & Secundary Pollutant, https://ec.europa.eu/health/scientific_committees/opinions_layman/ en/indoor-air-pollution/glossary/pqrs/primary-pollutant-secondary-pollutant.htm.

34_{Dit zijn stoffen die geen C-H-binding in hun structuur hebben en dus geen organische verbindingen zijn. Het} zijn stoffen die hoofdzakelijk voorkomen in de niet-levende natuur.

(17)

2.2 Impact van luchtverontreiniging in Europa

In Europa is de uitstoot van vele luchtverontreinigende stoffen de afgelopen decennia aanzienlijk afgenomen. Toch zijn de concentraties luchtvervuilende stoffen nog altijd te hoog en houden problemen rond de luchtkwaliteit aan. Een aanzienlijk deel van de Europese bevolking woont namelijk in stedelijke gebieden en dit zijn juist de gebieden waar de EU-luchtkwaliteitsnormen vooral worden overschreden.37

Luchtverontreiniging is volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) het grootste milieurisico voor de gezondheid in Europa. Naast de grote schade die het veroorzaakt aan de menselijke gezondheid heeft het ook schadelijke gevolgen voor ecosystemen, de klimaatverandering, cultureel erfgoed en de economie.38

2.2.1 Gezondheid

Luchtverontreiniging veroorzaakt in de Europese Unie elk jaar ongeveer 400.000 vroegtijdige overlijdens. Dit zijn ongeveer 1.125 vroegtijdige overlijdens per dag. Luchtvervuiling is momenteel dan ook het belangrijkste milieurisico voor de gezondheid van de mens. Het wordt door de Europese bevolking gezien als de op één na grootste zorg voor het milieu, na klimaatverandering. In een recent onderzoek werden echter nog meer zorgwekkende cijfers vastgesteld. In dit onderzoek gebruikten wetenschappers nieuwe gegevens waarbij de schatting werd gemaakt dat bijna 800.000 mensen elk jaar vroegtijdig zullen sterven in Europa ten gevolge van luchtverontreiniging. Daarnaast stelden ze ook vast dat elk leven gemiddeld meer dan twee jaar wordt verkort door luchtverontreiniging. Hierbij wordt door de wetenschappers voorgesteld dat het Europees Milieuagentschap hun schatting van 400.000 vroegtijdige overlijdens per jaar moet herzien. Dit gebeurde in het laatste rapport van het Europees Milieuagentschap echter nog niet.39

Slechte luchtkwaliteit veroorzaakt verschillende gezondheidsproblemen, zoals onder andere astma, hart- en vaatziekten en longkanker. Uit een onderzoek van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) uit 2016 bleek dat de meest voorkomende gezondheidsproblemen die veroorzaakt worden door luchtvervuiling, en die dus ook leiden tot vroegtijdige sterfte, hartziekten en beroertes zijn. Deze worden gevolgd door longziekten en longkanker. Zowel korte- als lange termijn blootstelling aan luchtverontreiniging van kinderen en volwassenen kan leiden tot verminderde longfunctie, luchtweginfecties en verergerde astma. Blootstelling aan luchtverontreiniging wordt ook geassocieerd met

37_{EUROPESE REKENKAMER, “Luchtverontreiniging: gezondheid van EU-burgers nog steeds niet voldoende} beschermd, waarschuwen controleurs”, 2018, www.eca.europa.eu/nl/Pages/NewsItem.aspx?nid=10754. 38_{WERELDGEZONDHEIDSORGANISATIE (WHO), Ambient Air Pollution: A global assessment of exposure and} burden of disease, Genève, 2016, 15.

www.eca.europa.eu/Lists/ECADocuments/SR18_23/SR_AIR_QUALITY_NL.pdf, 6; EUROPESE COMMISSIE (EC), Special Eurobarometer 468: Attitudes of European citizens towards the environment, Europese Unie, 2016, http://data.europa.eu/euodp/en/data/dataset/S2156_88_1_468_ENG, 5 en J. LELIEVELD, K. KLINGMÜLLER, A. POZZER, U. PÖSCHL, M. FNAIS, A. DAIBER, T. MÜNZEL, “Cardiovascular disease burden from ambient air pollution in Europe reassessed using novel hazard ratio functions”, European heart journal 2019, https://doi.org/10.1093/eurheartj/ehz135, 1590–1596.

(18)

negatieve effecten op de vruchtbaarheid en zwangerschap van de moeder alsook op pasgeborenen en kinderen.40

Daarnaast worden sommige bevolkingsgroepen meer getroffen door luchtvervuiling dan andere, omdat ze meer blootgesteld zijn aan of kwetsbaarder zijn voor milieurisico's. Lagere sociaaleconomische groepen zijn doorgaans meer blootgesteld aan luchtvervuiling. Ouderen, kinderen, zwangere vrouwen en mensen met reeds bestaande gezondheidsproblemen zijn kwetsbaarder voor slechte luchtkwaliteit.41

Uit recent onderzoek werd vastgesteld dat luchtverontreiniging mogelijks een belangrijke rol speelt bij het aantal sterfgevallen veroorzaakt door het coronavirus. Veel studies hebben blootstelling aan de luchtverontreinigende stof stikstofdioxide (NO2) in verband gebracht met

gezondheidsschade, en met name longziektes, waardoor mensen meer kans hebben om te overlijden als ze het coronavirus oplopen. Hierbij werd in een recente studie vastgesteld dat 78 procent van de coronavirussterfgevallen in Italië, Spanje, Frankrijk en Duitsland plaatsvonden in slechts vijf regio's en dit waren de meest luchtvervuilde. Deze analyse kon momenteel enkel een sterke correlatie aantonen, geen oorzakelijk verband. In nog een andere studie werd gekeken naar vervuiling door fijnstof (PM) in de Verenigde Staten. In deze studie werd vastgesteld dat zelfs een kleine verhogingen van de niveaus van fijnstof (PM) in de jaren vóór de pandemie gepaard ging met veel hogere sterftecijfers door Covid-19. De blootstelling aan luchtverontreiniging en het aantal coronavirussterfgevallen kunnen een oorzakelijk verband weerspiegelen maar andere factoren kunnen hier zeker ook aan bijdragen. Dit zal door middel van verder onderzoek uitgeklaard moeten worden. Dit toont echter reeds aan dat luchtverontreiniging een mogelijke factor heeft gespeeld bij het aantal overlijdens ten gevolge van het coronavirus.42

Fijnstof (PM), stikstofdioxide (NO2) en ‘ground level’ ozon (O3) zijn de schadelijkste

luchtverontreinigende stoffen voor de menselijke gezondheid binnen Europa.43

40_{WERELDGEZONDHEIDSORGANISATIE (WHO), Burden of disease from the joint effects} of household and ambient air pollution for 2016, 2018, https://www.who.int/airpollution/data/AP_joint_effect_BoD_results_May2018.pdf en WERELDGEZONDHEIDSORGANISATIE (WHO), Review of evidence on health aspects of

air pollution — REVIHAAP Project, Kopenhagen, 2018,

http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0004/193108/REVIHAAP-Final-technical-report.pdf, 30-37. 41_{EUROPESE RAAD EN RAAD VAN DE EUROPESE UNIE, Het pakket schone lucht: een betere luchtkwaliteit in} Europa, 2018, www.consilium.europa.eu/nl/policies/clean-air/ en EUROPEES MILIEUAGENTSCHAP, Air quality in Europe – 2019 report, Luxemburg, 2019, https://www.eea.europa.eu/publications/air-quality-in-europe-2019, 8-10.

42_{Y. OGEN, “Assessing nitrogen dioxide (NO2) levels as a contributing factor to coronavirus (COVID-19) fatality”,}

Science of The Total Environment, 2020,

https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0048969720321215?via%3Dihub, 1-5; E. CONTICINI, B. FREDIANI END. CARO, “Can atmospheric pollution be considered a co-factor in extremely high level of SARS-CoV-2 lethality in Northern Italy?”, Science of The Total Environment, 2020, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0269749120320601?via%3Dihub=, 1-2 en D. CARRINGTON, “Air pollution may be ‘key contributor’ to Covid-19 deaths – study”, The Guardian 2020, https://www.theguardian.com/environment/2020/apr/20/air-pollution-may-be-key-contributor-to-covid-19-deaths-study.

(19)

2.2.2 Ecosystemen

Naast de grote impact op de gezondheid van de Europese bevolking heeft luchtverontreiniging ook verschillende belangrijke milieueffecten tot gevolg. Het kan een rechtstreekse invloed hebben op de natuurlijke ecosystemen en biodiversiteit. Zo is er een directe impact op planten en dieren, de kwaliteit van water en bodem en de ecosysteemdiensten die ze ondersteunen.44

De meest schadelijke stoffen voor onze ecosystemen zijn ozon op leefniveau (‘ground-level’ O3), ammoniak (NH3) en stikstofoxiden (NOX). De emissies van deze stoffen verstoren

terrestrische en aquatische ecosystemen45_{door de introductie van bovenmatige}

hoeveelheden stikstof-voedingsstoffen. Dit leidt tot een ongewenst overaanbod aan voedingsstoffen wat vervolgens leidt tot veranderingen in de biodiversiteit. Stikstofoxiden (NOX) en zwaveldioxide (SO2) dragen bij tot de verzuring van bodem, meren en rivieren,

waardoor biodiversiteit verloren gaat. Ten slotte is ozon op leefniveau schadelijk voor landbouwgewassen, bossen en planten. Het kan namelijk hun groeisnelheid verminderen en het heeft ook negatieve gevolgen voor de biodiversiteit en ecosysteemdiensten.46

2.2.3 Klimaatverandering

Luchtvervuiling en klimaatverandering zijn zeer nauw met elkaar verbonden. Verschillende luchtverontreinigende stoffen dragen namelijk bij tot de klimaatverandering. De schadelijkste luchtverontreinigende stoffen voor klimaatverandering zijn ozon op leefniveau (‘ground-level’ O3), zwarte koolstof (BC) en een bestanddeel van fijnstof (PM). Dit zijn stoffen die rechtstreeks

bijdragen aan de opwarming van de aarde. Andere bestanddelen, zoals organische koolstof, ammonium (NH4+), sulfaat (SO42-) en nitraat (NO3-), hebben daarentegen een koelend effect.

Bovendien draagt het krachtige broeikasgas methaan (CH4) ook bij tot de vorming van ozon

op leefniveau (‘ground-level’ O3).47

Veranderingen in weerpatronen, als gevolg van klimaatverandering, kunnen het transport, de verspreiding, afzetting en vorming van luchtverontreinigende stoffen in de atmosfeer veranderen. Hogere temperaturen zullen vervolgens leiden tot verhoogde ‘ground level’ ozon-vorming. 48

Hieruit kan afgeleid worden dat het beperken van de uitstoot van luchtverontreinigende stoffen ook positieve gevolgen kan hebben op het bestrijden van de klimaatverandering en vice versa. Een goed beleid dat gericht is op het verminderen van luchtverontreinigende

44_{EUROPEES MILIEUAGENTSCHAP, Air quality in Europe – 2018 report, Luxemburg, 2018, www.eea.europa.eu} /publications/air-quality-in-europe-2018, 8 en EUROPEES MILIEUAGENTSCHAP, Air quality in Europe – 2019 report, Luxemburg, 2019, https://www.eea.europa.eu/publications/air-quality-in-europe-2019, 9.

45_{Land- en watergebonden ecosystemen}

(20)

stoffen kan helpen om de wereldwijde gemiddelde temperatuurstijging onder de twee graden te houden.49

2.2.4 Cultureel erfgoed

Luchtvervuiling brengt niet enkel onze gezondheid en ecosystemen in gevaar, maar het is ook een sleutelfactor in de aantasting van ons cultureel erfgoed. Het kan materialen, gebouwen en kunstwerken beschadigen en dus ook Europees cultureel erfgoed. Dit kan leiden tot het verlies van delen van Europese geschiedenis en cultuur, wat een belangrijk onderdeel is van de individuele en collectieve identiteit. Verontreinigende stoffen die in de atmosfeer worden uitgestoten hebben een grote en vaak onomkeerbare impact op materialen. Dit leidt ook tot economische verliezen want deze gebouwen en monumenten moeten vaak gerestaureerd worden of het erfgoed kan volledig verloren gaan waardoor het toerisme in de Europese steden zal verminderen.50

Luchtverontreiniging kan op drie gebieden schade toebrengen aan materialen, gebouwen en kunstwerken, namelijk via corrosie, via biologische afbraak en vervuiling en via slijtage en vervaging van kleuren.51

2.2.5 Economische impact

Als laatste kan ook vastgesteld worden dat de Europese economie lijdt onder het fenomeen luchtverontreiniging. Zoals reeds besproken brengt luchtvervuiling heel wat gezondheidsproblemen met zich mee. Deze gezondheidsproblemen hebben ook een economische impact. Deze problemen leiden namelijk tot verloren werkdagen en hogere kosten voor de gezondheidszorg. Luchtverontreiniging veroorzaakt in de Europese Unie miljarden euro’s aan directe kosten gelinkt aan gezondheid maar ook aan de ecosystemen en het cultureel erfgoed. De Europese Commissie schatte in 2013 dat de totale directe kosten verbonden aan gezondheidsproblemen die veroorzaakt worden door luchtverontreiniging 23 miljard euro bedroeg. Zo stelde ze vast dat de directe economische schade bestond uit 15 miljard euro aan verloren werkdagen, 4 miljard euro kosten voor gezondheidszorg, 3 miljard euro verloren oogstopbrengsten en 1 miljard euro schade aan gebouwen.52

50_{EUROPEES MILIEUAGENTSCHAP, Air quality in Europe – 2019 report, Luxemburg, 2019,} https://www.eea.europa.eu/publications/air-quality-in-europe-2019, 14 en UNITED NATIONS ECONOMIC COMMISSIONS FOR EUROPE (UNECE), Air pollution puts cultural heritage at risk, 2015, https://www.unece.org/info/media/news/environment/2015/air-pollution-puts-cultural-heritage-at-risk/air-pollution-puts-cultural-heritage-at-risk.html.

51_{EUROPEES MILIEUAGENTSCHAP, Air quality in Europe – 2019 report, Luxemburg, 2019,} https://www.eea.europa.eu/publications/air-quality-in-europe-2019, 14 en UNESCO WORLD HERITAGE CENTRE, Report on predicting and managing the impacts of climate change on World Heritage and Strategy to assist States Parties to implement appropriate management responses, Parijs, 2006, https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000160019, 25.

www.eca.europa.eu/Lists/ECADocuments/SR18_23/SR_AIR_QUALITY_NL.pdf, 6 en EUROPESE COMMISSIE (EC), Werkdocument van de diensten van de commissie; samenvatting van de effectenbeoordeling, Brussel, 2013, SWD (2013) 532 final, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52013SC0532&from=EN, 1.

(21)

Daarnaast werd vastgesteld dat de Europese Unie ook honderden miljarden euro’s externe kosten heeft ten gevolge van gezondheidsproblemen veroorzaakt door luchtverontreiniging. De Europese Commissie schatte in 2013 dat deze kosten tussen de 330 en 940 miljard EUR per jaar bedroegen en de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) schatte dat de totale kosten van luchtvervuiling voor de OESO-regio in 2015 ongeveer 1.100 euro per hoofd van de bevolking bedroeg.53

Luchtvervuiling kan aanzienlijke markt- en niet-marktkosten met zich meebrengen. De marktkosten hiervan omvatten lagere arbeidsproductiviteit, extra gezondheidsuitgaven en opbrengstverliezen voor gewassen en bossen. Niet-marktkosten zijn kosten die samenhangen met verhoogde sterfte en morbiditeit54_{, aantasting van lucht- en waterkwaliteit en bijgevolg}

de gezondheid van ecosystemen en klimaatverandering.55

Uit bovenstaande uiteenzetting kan dus duidelijk gesteld worden dat luchtverontreiniging een nefaste impact heeft op de Europese samenleving. Luchtverontreiniging veroorzaakt niet enkel kosten voor de gezondheid maar ook voor het Europees ecosysteem en cultureel erfgoed. 56

www.eca.europa.eu/Lists/ECADocuments/SR18_23/SR_AIR_QUALITY_NL.pdf, 6; EUROPESE COMMISSIE (EC), Werkdocument van de diensten van de commissie; samenvatting van de effectenbeoordeling, Brussel, 2013, SWD (2013) 532 final, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52013SC0532&from=EN, 1 en ORGANISATIE VOOR ECONOMISCHE SAMENWERKING EN ONTWIKKELING (OESO), 2016, The economic consequences of outdoor air pollution, Parijs, 2016, https://read.oecd-ilibrary.org/environment/the-economic- consequences-of-outdoor-air-pollution/welfare-costs-of-outdoor-air-pollution-to-2060_9789264257474-8-en#page11, 95.

54_{Ziekten die bijvoorbeeld pijn en lijden veroorzaken}

56_{EUROPESE RAAD EN RAAD VAN DE EUROPESE UNIE, Het pakket schone lucht: een betere luchtkwaliteit in} Europa, 2018, www.consilium.europa.eu/nl/policies/clean-air/; EUROPESE COMMISSIE, Persbericht. Commissioner Vella calls air quality ministerial summit on 30 January and announces new measures to help Member States comply with environmental laws, Brussel, 2018, https://europa.eu/rapid/press-release_IP-18-348_en.htm en EUROPEES MILIEUAGENTSCHAP, Air quality in Europe – 2019 report, Luxemburg, 2019, https://www.eea.europa.eu/publications/air-quality-in-europe-2019, 15.

(22)

2.3 Luchtverontreiniging in gesloten ruimte

Luchtverontreiniging komt niet enkel buitenshuis voor, maar ook in gesloten ruimtes. In deze masterproef ligt de focus echter op luchtvervuiling die zich buitenshuis voordoet. Ook binnen de Europese Unie ligt de nadruk voornamelijk hierop. Het is echter niet onbelangrijk om de voornaamste zaken rond luchtverontreiniging in gesloten ruimtes aan te kaarten.

De meest luchtverontreinigende stoffen binnenshuis zijn radon57_{, tabaksrook, gassen en}

deeltjes die vrijkomen bij verbranding van brandstoffen, chemicaliën en allergenen. Daarnaast zijn er ook luchtvervuilende stoffen die zowel binnen- als buitenshuis voorkomen, namelijk koolstofmonoxide (CO), stikstofdioxiden (NO2), fijnstof (PM10 en PM2,5) en vluchtige

organische stoffen (VOS). Deze luchtverontreinigende stoffen die aanwezig zijn binnen gesloten ruimtes worden veroorzaakt door bijvoorbeeld verf, schoonmaakproducten, bouwmateriaal, roken, etc.58

Een belangrijke vervuiler is het opwarmen van de woning en het koken met behulp van vaste brandstoffen (zoals hout, gewasafval, houtskool, kolen en mest) en kerosine in open haarden en inefficiënte kachels. Dit gebeurt vooral door mensen die arm zijn en wonen in lage- en middeninkomenslanden. Dit probleem komt dus minder aan bod binnen de Europese Unie. Dit is dan ook één van de redenen waardoor de Europese Unie minder aandacht moet besteden aan luchtverontreiniging in gesloten ruimten.59

Blootstelling aan binnenluchtverontreinigende stoffen kan leiden tot een hele reeks gezondheidsproblemen bij zowel kinderen als volwassenen, van aandoeningen aan de luchtwegen tot kanker of oogproblemen. Het is dus vooral schadelijk voor kinderen, ouderen en mensen met hart- en vaataandoeningen of een chronische ademhalingsziekte. 60

Een belangrijke beleidskeuze binnen de Europese Unie was om de verontreiniging van de binnenlucht te verbeteren door een verbod op te leggen van het roken in (gesloten) openbare ruimten. Dit heeft een zeer positief effect gehad op de luchtkwaliteit binnen gesloten ruimten. De Europese landen hebben ook andere luchtverontreinigende bronnen aangepakt. Bijvoorbeeld verminderen van het gebruik van bepaalde radon-afgevende materialen die bij het bouwen van muren worden gebruikt.61

57_{Dit is een radioactief gas dat in de grond wordt gevormd.}

58 _EUROPEES _{MILIEUAGENTSCHAP} _(EEA), _{Luchtkwaliteit} _in _gesloten _ruimten, https://www.eea.europa.eu/nl/ema-signalen/signalen-2013/artikelen/luchtkwaliteit-in-gesloten-ruimten. 59_{Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), Household air pollution and health,} https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/household-air-pollution-and-health.

60 _EUROPEES _{MILIEUAGENTSCHAP} _(EEA), _{Luchtkwaliteit} _in _gesloten _ruimten, https://www.eea.europa.eu/nl/ema-signalen/signalen-2013/artikelen/luchtkwaliteit-in-gesloten-ruimten en Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), Household air pollution and health, https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/household-air-pollution-and-health.

61 _EUROPEES _{MILIEUAGENTSCHAP} _(EEA), _{Luchtkwaliteit} _in _gesloten _ruimten, https://www.eea.europa.eu/nl/ema-signalen/signalen-2013/artikelen/luchtkwaliteit-in-gesloten-ruimten.

(23)

2.4 Het EU-beleid inzake luchtverontreiniging

De Europese Unie heeft als doel de luchtkwaliteitniveaus te bereiken die niet leiden tot significante negatieve effecten op, en risico’s voor, de menselijke gezondheid en het milieu. In de afgelopen decennia heeft ze daarom aan de verbetering van de luchtkwaliteit gewerkt door de uitstoot van schadelijke stoffen in de atmosfeer te beheersen, de brandstofkwaliteit te verbeteren en eisen inzake milieubescherming te integreren in de transport- en energiesector. Dit heeft ze onder andere bereikt door eisen op te leggen in verschillende richtlijnen die de lidstaten vervolgens moesten implementeren in hun nationale wetgeving. 62

2.4.1 Voorafgaand het pakket ‘Schone Lucht’

Het algemeen Europees milieubeleid ontstond tijdens de Europese Raad die plaatsvond in 1972. Hieruit volgend werd in 1973 het eerste milieuactieprogramma opgesteld door de Europese Gemeenschap. Hierin werd ook luchtvervuiling vermeld, maar het grootste deel van de aandacht werd besteed aan waterbescherming en beheersing van afval. Voor zowel water als lucht werd er in het eerste (1973-1976) en het tweede milieuactieprogramma (1977- 1981) een praktische benadering bepleit door kwaliteitswaarden op te stellen. De kwaliteitsdoelstellingen voor drinkwater waren zeer strikt. Kwaliteitsdoelstellingen voor lucht konden worden bereikt zonder krachtige beleidsinterventie.63

De eerste belangrijke stappen rond luchtvervuiling werden pas genomen begin jaren tachtig. Het onderwerp luchtvervuiling werd in 1983 besproken door de staatshoofden en regeringsleiders. Ze stelden een doeltreffend optreden voor tegen zure regen en luchtvervuiling. Het derde milieuactieprogramma (1982-1986) en gedeeltelijk het vierde (1987-1992) weerspiegelen een aanzienlijke wijziging in de beleidsaanpak. Er werd namelijk meer aandacht besteed aan het bevorderen van de interne markt in vergelijking met de twee voorgangers. In het derde milieuactieprogramma werd geen gebruik meer gemaakt van een kwaliteitsaanpak maar van een emissiegerichte aanpak.64

Sinds het derde milieuactieprogramma kon er gesteld worden dat het Europese luchtvervuilingsbeleid een traditie had van het inleveren van tastbare resultaten. Maar ongeveer twintig jaar geleden werd vastgesteld dat er nog grote uitdagingen overbleven of deze kwamen opnieuw naar voren. De thematische strategie voor luchtverontreiniging van de Europese Commissie uit 2005, die voortvloeide uit het zesde milieuactieprogramma (2002-2012), wilde deze problemen aanpakken in een EU-beleidskader voor de periode tot 2020. Het was ontworpen om substantiële vooruitgang te boeken in de richting van de EU-doelstelling op lange termijn: "to achieve levels of air quality that do not result in unacceptable 62_{EUROPESE COMMISSIE (EC), Clean air, 2019, www.ec.europa.eu/environment/air/index_en.htm.}

63_{L. KRÄMER, EC environmental law – Sixth Edition, Cornwall, Sweet & Maxwell, 2007, 305; C. HEY, EU} Environmental Policy Handbook, European Environmental Bureau (EEB), https://www.wecf.eu/cms/download/2004-2005/EEB_Book.pdf, 19 en T. OHLIGER, Milieubeleid: algemene

beginselen en basiskader, Europees Parlement, 2019,

https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/fiches_techniques/2013/050401/04A_FT(2013)050401_NL. html.

64_{L. KRÄMER, EC environmental law – Sixth Edition, Cornwall, Sweet & Maxwell, 2007, 305 en C. HEY, EU} Environmental Policy Handbook, European Environmental Bureau (EEB), https://www.wecf.eu/cms/download/2004-2005/EEB_Book.pdf, 18-20.

(24)

impacts on, and risks to, human health and the environment."65_{. Deze doelstelling, voor het}

eerst vastgesteld in het zesde milieuactieprogramma in 2002, werd bevestigd in het zevende milieuactieprogramma.66

Sinds de goedkeuring van de thematische strategie voor luchtverontreiniging in 2005 werden de meeste maatregelen geïmplementeerd. Deze omvatten onder andere het vereenvoudigen van bestaande luchtkwaliteitsrichtlijnen, met daarnaast ook de invoering van nieuwe luchtkwaliteitsgrenswaarden voor fijnstof (PM2,5) en een aanscherping van

emissiegrenswaarden uit verschillende vervoersbronnen. Bovendien werden, door de herziening van Richtlijn 2010/75/EU inzak industriële emissies67_{, belangrijke nieuwe regels}

voor emissies van industriële installaties opgenomen.68

Als onderdeel van deze thematische strategie voor luchtverontreiniging van 2005 werd de kaderrichtlijn en de eerste drie dochterrichtlijnen samengevoegd tot één enkele richtlijn wat resulteerde in de nog steeds geldende Richtlijn 2008/50/EG inzake de luchtkwaliteit en schonere lucht69_{. Deze samenvoeging had tot doel de nieuwste ontwikkelingen op het gebied}

van de volksgezondheid, de wetenschappelijke kennis alsook de door de lidstaten opgedane ervaring daarin te bundelen. Deze samenvoeging moest ook bijdragen tot de duidelijkheid, vereenvoudiging en administratieve efficiëntie.70

Het gaat hier om volgende richtlijnen die werden samengebundeld: Richtlijn 96/62/EG inzake de beoordeling en het beheer van de luchtkwaliteit71_{, Richtlijn 1999/30/EG betreffende}

grenswaarden voor zwaveldioxide, stikstofdioxide en stikstofoxiden, zwevende deeltjes en

65_{Art. 7.1 Besluit nr. 1600/2002/EG van het Europees Parlement en de Raad van 22 juli 2002 tot vaststelling van} het Zesde Milieuactieprogramma van de Europese Gemeenschap, Pb. L. 10 september 2002, afl. 242,1.

66_{EUROPESE COMMISSIE (EC), Commission staff working paper on the implementation of EU Air Quality Policy} and preparing for its comprehensive review, Brussel, 2011, SEC(2011) 342 final, https://ec.europa.eu/environment/air/pdf/sec_2011_342.pdf, 3 en EUROPESE COMMISSIE (EC), EU Clean air forum, 2019 https://ec.europa.eu/environment/air/clean_air/forum.htm.

67_{Richtlijn 2010/75/EU van het Europees Parlement en de Raad van 24 november 2010 inzake industriële} emissies (geïntegreerde preventie en bestrijding van verontreiniging), Pb.L. 17 december 2010, afl. 344, 17. 68_{EUROPESE COMMISSIE (EC), Commission staff working paper on the implementation of EU Air Quality Policy} and preparing for its comprehensive review, Brussel, 2011, SEC(2011) 342 final, https://ec.europa.eu/environment/air/pdf/sec_2011_342.pdf, 3 en EUROPESE COMMISSIE (EC), Communication from the commission to the council and the european parliament, Thematic Strategy on air pollution, Brussel, 2005, COM(2005) 446 final, https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2005:0446:FIN:EN:PDF, 6-7.

69_{Richtlijn 2008/50/EG van het Europees Parlement en De Raad van 20 mei 2008 betreffende de luchtkwaliteit} en schonere lucht voor Europa, Pb.L. 11 juni 2008, afl. 152, 1.

70_{Overweging 3 Richtlijn 2008/50/EG van het Europees Parlement en De Raad van 20 mei 2008 betreffende de} luchtkwaliteit en schonere lucht voor Europa, Pb.L. 11 juni 2008, afl. 152, 1 en EUROPESE COMMISSIE (EC), Air quality – Introduction, https://ec.europa.eu/environment/air/quality/index.htm.

71_{Richtlijn 96/62/EG van de Raad van 27 september 1996 inzake de beoordeling en het beheer van de} luchtkwaliteit, Pb.L. 21 november 1996, afl. 296, 55.

(25)

lood in de lucht72_{, Richtlijn 2000/69/EG betreffende grenswaarden voor benzeen en}

koolmonoxide in de lucht73_{en Richtlijn 2002/3/EG betreffende ozon in de lucht}74_.75

In januari 2011 gaf het College van Commissarissen een mandaat voor een grondige herziening van het luchtkwaliteitsbeleid, waarbij de dringende behoefte aan maatregelen ter verbetering van de luchtkwaliteit werd erkend. Deze beleidsherziening kwam er met het pakket “Schone Lucht”.76

2.4.2 Het pakket “Schone Lucht”

Tussen 2011 en 2013 heeft de Europese Commissie een evaluatie uitgevoerd van het EU-luchtbeleid. Deze evaluatie resulteerde in het pakket “Schone Lucht”, dat door de Europese Commissie werd gepubliceerd op 18 december 2013. In het pakket “Schone Lucht” werd de thematische strategie voor luchtverontreiniging van 2005 bijgewerkt en werden er nieuwe doelstellingen voor het EU-luchtbeleid voor 2020 en 2030 vastgesteld. De strategie die hierin wordt vooropgesteld heeft tot doel om tegen 2030 de gezondheids- en milieueffecten van luchtverontreiniging te verminderen. De beleidsinspanningen van de EU rusten op drie pijlers.77

De eerste pijler omvat de luchtkwaliteitsnormen die zijn vastgelegd in de richtlijnen inzake luchtkwaliteit, namelijk richtlijnen 2008/50/EG en 2004/107/EG. Deze vooropgestelde luchtkwaliteitsnormen moesten vanaf 2005 of 2010 op het gehele grondgebied van alle lidstaten worden behaald. Zoals zal blijken in latere hoofdstukken is helaas vastgesteld dat deze doelstellingen niet werden bereikt.78_{Het pakket “Schone Lucht” bepaalt daarnaast dat}

wanneer de opgelegde luchtkwaliteitsnormen overschreden worden, de overtredende lidstaat luchtkwaliteitsplannen moet opstellen. Deze plannen moeten maatregelen bevatten waarmee de periode van overschrijding zo kort mogelijk wordt gehouden.79_{Ook hier moet}

echter vastgesteld worden dat deze doelstelling niet volledig werd bereikt.80

72_{Richtlijn 1999/30/EG van de Raad van 22 april 1999 betreffende grenswaarden voor zwaveldioxide,} stikstofdioxide en stikstofoxiden, zwevende deeltjes en lood in de lucht, Pb.L. 29 juni 1999, afl. 163, 41.

73_{Richtlijn 2000/69/EG van het Europees Parlement en de Raad van 16 november 2000 betreffende} grenswaarden voor benzeen en koolmonoxide in de lucht, Pb.L. 13 december 2000, afl. 313, 12.

74_{Richtlijn 2002/3/EG van het Europees Parlement en de Raad van 12 februari 2002 betreffende ozon in de lucht,} Pb.L. 9 maart 2002, afl. 67, 14.

75_{Overweging 3 Richtlijn 2008/50/EG van het Europees Parlement en De Raad van 20 mei 2008 betreffende de} luchtkwaliteit en schonere lucht voor Europa, Pb.L. 11 juni 2008, afl. 152, 1.

76_{EUROPESE COMMISSIE (EC), Persbericht. Milieu: nieuw beleidspakket voor schonere lucht in Europa,} https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/nl/IP_13_1274 en EUROPESE COMMISSIE (EC), 2011-2013 review of the eu clean air policy, https://ec.europa.eu/environment/air/clean_air/review.htm.

77_{EUROPESE COMMISSIE (EC), Mededeling (Comm.) Een Europa dat beschermt: schone lucht voor iedereen, 17} mei 2018, COM(2018)330 def., https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/? uri=CELEX:52018DC0330&from=NL., 1-3 en EUROPESE RAAD EN RAAD VAN DE EUROPESE UNIE, Het pakket schone lucht: een betere luchtkwaliteit in Europa, 2018, www.consilium.europa.eu/nl/policies/clean-air/. 78_{Supra 3.3 en 4.}

79_{EUROPESE COMMISSIE (EC), Mededeling (Comm.) Een Europa dat beschermt: schone lucht voor iedereen, 17} mei 2018, COM(2018)330 def., https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52018DC0330 &from=NL, 1-3.

(26)

De tweede pijler bestaat uit de nationale emissiereductiedoelstellingen, waarvan in 2016 een herziening werd doorgevoerd. Ze omvatten nieuwe grenswaarden waaraan door de lidstaten in 2020 en 2030 voldaan moet worden, evenals werd er een nieuwe verontreinigende stof opgenomen: fijne deeltjes fijnstof (PM2,5). Deze herziening werd reeds doorgevoerd en heeft

geleid tot een nieuwe richtlijn, namelijk Richtlijn 2016/2284 (NEC-richtlijn). Daarnaast werd ook bepaald dat de lidstaten uiterlijk in 2019 nationale programma's ter beheersing van luchtverontreiniging moesten ontwikkeld hebben om aan hun emissiereductieverplichtingen te voldoen.81

De laatste pijler slaat op emissienormen voor de belangrijkste bronnen die luchtverontreiniging veroorzaken. Dit gaat onder andere om uitstoot veroorzaakt door voertuigen en schepen alsook de energie- en industriesector. De normen waaraan zij zich moeten houden worden in specifieke wetgeving vastgelegd op EU-niveau, namelijk wetgeving die is gericht op industriële emissies82_{, emissies van elektriciteitscentrales}83_{, voertuigen}84_en

brandstoffen voor vervoer85_{, evenals de energieprestaties van producten}86_{. Er werd een}

voorstel ingediend voor een richtlijn ter vermindering van verontreiniging afkomstig van middelgrote stookinstallaties en een voorstel tot goedkeuring van gewijzigde internationale regels inzake grensoverschrijdende luchtverontreiniging over lange afstand op EU-niveau.87

81_{Richtlijn (EU) 2016/2284 van het Europees Parlement en de Raad van 14 december 2016 betreffende de} vermindering van de nationale emissies van bepaalde luchtverontreinigende stoffen, tot wijziging van Richtlijn 2003/35/EG en tot intrekking van Richtlijn 2001/81/EG, Pb.L. 17 december 2016, afl. 344, 1 en EUROPESE COMMISSIE (EC), Mededeling (Comm.) Een Europa dat beschermt: schone lucht voor iedereen, 17 mei 2018, COM(2018)330 def., https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52018DC0330&from=NL, 2.

82 _{Richtlijn 2010/75/EU van het Europees Parlement en de Raad van 24 november 2010 inzake industriële} emissies (geïntegreerde preventie en bestrijding van verontreiniging), Pb.L. 17 december 2010, afl. 344, 17. 83 _{Richtlijn 2010/75/EU van het Europees Parlement en de Raad van 24 november 2010 inzake industriële} emissies (geïntegreerde preventie en bestrijding van verontreiniging), Pb.L. 17 december 2010, afl. 344, 17 en Richtlijn (EU) 2015/2193 van het Europees Parlement en De Raad van 25 november 2015 inzake de beperking van de emissies van bepaalde verontreinigende stoffen in de lucht door middelgrote stookinstallaties, Pb.L. 28 november 2015, afl. 313, 1.

84 _{Verordening (EG) nr. 443/2009 van het Europees parlement en de raad van 23 april 2009 tot vaststelling van} emissienormen voor nieuwe personenauto’s, in het kader van de communautaire geïntegreerde benadering om de co2-emissies van lichte voertuigen te beperken, Pb.L. 5 juni 2009, afl. 140, 1 en Verordening (EU) nr. 510/2011 van het Europees parlement en de raad van 11 mei 2011 tot vaststelling van emissienormen voor nieuwe lichte bedrijfsvoertuigen in het kader van de geïntegreerde benadering van de unie om de co2-emissies van lichte voertuigen te beperken, Pb.L. 31 mei 2011, afl. 145, 1.

85 _{Richtlijn 98/70/EG van het Europees Parlement en de Raad van 13 oktober 1998 betreffende de kwaliteit van} benzine en van dieselbrandstof en tot wijziging van Richtlijn 93/12/EEG van de Raad, Pb.L. 28 december 1998, afl. 350, 58.

86_{Richtlijn 2009/125/EG van het Europees Parlement en De Raad van 21 oktober 2009 betreffende de} totstandbrenging van een kader voor het vaststellen van eisen inzake ecologisch ontwerp voor energie gerelateerde producten, Pb.L. 31 oktober 2009, afl. 285, 10.

87_{EUROPESE COMMISSIE (EC), Mededeling (Comm.) Een Europa dat beschermt: schone lucht voor iedereen, 17} mei 2018, COM(2018)330 def., https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/? uri=CELEX:52018DC0330&from=NL, 2-3 en EUROPESE RAAD EN RAAD VAN DE EUROPESE UNIE, Het pakket schone lucht: een betere luchtkwaliteit in Europa, 2018, www.consilium.europa.eu/nl/policies/clean-air/.

(27)

De Europese Commissie is van oordeel dat ze met de toepassing van de maatregelen, bepaald in het pakket “Schone Lucht”, tegen 2030 de volgende zaken zal bereiken:

- 58.000 voortijdige sterfgevallen voorkomen

- 123.000 km² aan ecosystemen redden van stikstofverontreiniging - 56.000 km² beschermde Natura 2000-gebieden redden

- 19.000 km² aan bosecosystemen redden van verzuring88

Hierbij kan en moet echter de vraag gesteld worden of hier wel ver genoeg in wordt gegaan. Waarom maar 58.000 vroegtijdige sterfgevallen voorkomen wanneer er 400.000 Europeanen vroegtijdig sterven ten gevolge van luchtverontreiniging? Waarom is het niet hun doel om elk vroegtijdig overlijden ten gevolge van luchtvervuiling te voorkomen? Bij deze vier gebieden moet dus de bedenking gemaakt worden waarom er geen ambitieuzere doelstellingen gehanteerd worden.

Bovenstaande programma werd door de Europese Commissie, samen met de begeleidende wetgevingsvoorstellen, gepresenteerd aan de Raad tijdens de zitting van de Raad Milieu op 3 maart 2014. 89

De Raad nam in 2015 de Richtlijn over middelgrote stookinstallaties aan en vervolgens nam ze in december 2016 ook de herziene NEC-Richtlijn formeel aan. Deze NEC-Richtlijn werd een maand voor de aanvaarding van de Raad goedgekeurd door het Europees Parlement, tijdens zijn plenaire vergadering.90

88_{EUROPESE RAAD EN RAAD VAN DE EUROPESE UNIE, Het pakket schone lucht: een betere luchtkwaliteit in} Europa, 2018, www.consilium.europa.eu/nl/policies/clean-air/.

89_{EUROPESE RAAD EN RAAD VAN DE EUROPESE UNIE, Het pakket schone lucht: een betere luchtkwaliteit in} Europa, 2018, www.consilium.europa.eu/nl/policies/clean-air/ en EUROPESE RAAD EN RAAD VAN DE EUROPESE UNIE, The clean air package: Improving Europe's air quality, https://www.consilium.europa.eu/en/policies/clean-air/.

90_{EUROPESE RAAD EN RAAD VAN DE EUROPESE UNIE, Het pakket schone lucht: een betere luchtkwalitiet in} Europa, 2018, www.consilium.europa.eu/nl/policies/clean-air/ en EUROPESE RAAD EN RAAD VAN DE EUROPESE UNIE, The clean air package: Improving Europe's air quality, https://www.consilium.europa.eu/en/policies/clean-air/.

(28)

2.4.3 Inspanningen Europese Unie

De Europese Commissie organiseerde in 2017 en 2019 de “EU Clean Air Forums”. Met deze forums wil ze een basis bieden voor gestructureerde dialogen, uitwisseling van kennis en goede praktijken en de capaciteit van relevante belanghebbenden vergroten om de luchtkwaliteit te verbeteren. Het beoogt na te denken over de ontwikkeling van beleid, projecten en programma's in de context van luchtvervuiling en luchtkwaliteit, en het vergemakkelijken van de uitvoering van Europees, nationaal en lokaal luchtbeleid.91

Het eerste “EU Clean Air Forum” vond plaats in 2017 te Parijs. Het bracht besluitvormers, belanghebbenden en deskundigen samen om te reflecteren over de ontwikkeling en uitvoering van Europees, nationaal en lokaal luchtbeleid, projecten en programma’s. Uit deze tweedaagse conferentie kwam de conclusie dat de oplossingen om de luchtkwaliteit verder te verbeteren binnen handbereik liggen. Maar om luchtvervuiling met succes aan te pakken, moet samengewerkt worden met alle economische sectoren (transport, energie, landbouw en industrie), op besluitvormingsniveaus (van Europees tot stadsniveau), op beleidsgebieden (milieu, klimaat en energie, mobiliteit, landbouw en fiscaal beleid) en samen met burgers. In het forum werd ook de “Europese Clean Air Index” gelanceerd. Deze index verzamelt de officieel verzonden metingen van ruim 2.000 meetstations die in bijna realtime aangeven wat de luchtkwaliteit is. Dit moet het de EU-burgers makkelijker maken om de luchtkwaliteitsinformatie in hun stad te beoordelen.92

Op 28 en 29 november 2019 vond het tweede “EU Clean Air Forum” plaats in Slowakije. Het forum legde de focus op vier thema’s, namelijk luchtkwaliteit en gezondheid, luchtkwaliteit en energie, luchtkwaliteit en landbouw en financieringsmechanismen voor schone lucht.93

Daarnaast werd eind 2019 een rapport gepubliceerd over de geschiktheidscontrole van de EU-richtlijnen inzake luchtkwaliteit. Het proces had tot doel om de prestaties van de EU-richtlijnen rond luchtkwaliteit te onderzoeken. Hierin werd beoordeeld of alle bepalingen van de richtlijnen geschikt zijn voor het doel, met name met betrekking tot de monitoring- en beoordelingsmethoden, de luchtkwaliteitsnormen, de bepalingen inzake openbare informatie en de mate waarin de richtlijnen maatregelen hebben vergemakkelijkt om negatieve effecten te verminderen. De resultaten van dit rapport werden in onderstaand hoofdstuk gedeeltelijk verwerkt. 94

De verschillende inspanningen van de Europese Unie hebben bijgedragen tot emissiereducties, maar de luchtkwaliteit is niet even snel verbeterd.95

91_{EUROPESE UNIE (EU), Newsroom. Clean air forum, 2017,} https://europa.eu/newsroom/events/clean-air-forum_en.

92_{EUROPESE COMMISSIE (EC), EU Clean air forum, 2019,} https://ec.europa.eu/info/events/eu-clean-air-forum-2019-nov-28_en; EUROPESE COMMISSIE (EC), EU Clean air forum, 2019 https://ec.europa.eu/environment/air/clean_air/forum.htm en EUROPESE COMMISSIE (EC), Clean air forum, #cleanairEU,2017, https://www.euconf.eu/clean-air/assets/report/clean-air-forum-report-web-20180110.pdf,7. 93_{EUROPESE COMMISSIE (EC), EU Clean air forum, 2019,} https://ec.europa.eu/info/events/eu-clean-air-forum-2019-nov-28_en.

94_{EUROPESE COMMISSIE (EC), Clean air, 2019, www.ec.europa.eu/environment/air/index_en.htm en supra 3.3.} 95_{EUROPESE REKENKAMER (ERK), Speciaal verslag over luchtverontreiniging: onze gezondheid nog steeds}