Rekenprijzen voor arbeid in de landbouw ten behoeve van de evaluatie van cultuurtechnische projecten : toepassing van een produktiefunktieonderzoek

NN31545.0971

NOTA

971 mei 1977

Instituut voor Cultuurtechniek en Waterhuishouding

Wageningen

1

1

I

R E K E N P R I J Z E N VOOR ARBEID IN DE LANDBOUW TEN BEHOEVE VAN DE EVALUATIE VAN

CULTUURTECHNISCHE P R O J E C T E N

TOEPASSING VAN EEN PRODUKTIEFUNKTIE-ONDERZOEK

d r s . A . M . F i l i u s

N o t a ' s van het Instituut zijn in p r i n c i p e i n t e r n e c o m m u n i c a t i e m i d d e -len, dus geen officiële p u b l i k a t i e s .

Hun inhoud v a r i e e r t s t e r k en kan zowel betrekking hebben op een eenvoudige w e e r g a v e van c i j f e r r e e k s e n als op een concluderende d i s c u s s i e van o n d e r z o e k s r e s u l t a t e n . In de m e e s t e gevallen zullen de c o n c l u s i e s e c h t e r van voorlopige a a r d zijn omdat het onderzoek nog niet is afgesloten.

Bepaalde n o t a ' s komen niet voor v e r s p r e i d i n g buiten het Instituut in a a n m e r k i n g .

I N H O U D

b i z .

1. PROBLEEMSTELLING 1

1 . 1 . Inleiding 1 1.2. Enige benaderingswijzen van het p r o b l e e m 1

2. PRINCIPES VAN DE TE VOLGEN METHODE 4

2 . 1 . Inleiding 4 2 . 2 . M a r g i n a l e opbrengst en beloning van a r b e i d

in de landbouw 5 2 . 3 . De gevolgde methode 8

3. DE C O Ë F F I C I Ë N T E N VAN DE PRODUKTIEFUNCTIE 14 4 . DE MARGINALE PRODUKTIVITEIT VAN DE

PRODUKTIEFACTOREN 17 5. R E K E N P R I J Z E N VAN ARBEID 23

6. SAMENVATTING EN CONCLUSIES 28

LITERATUUR 30

Bijlage I 32 Bijlagen 1 t / m 4 zie ICW-nota 970

1. PROBLEEMSTELLING

1. i . I n i . e i d i n g >

Door uitvoering yan c u l t u u r t e c h n i s c h e . p r o j e c t e n zal de arbeidsbehoefte op de landbouwbedrijven v e r a n d e r e n . V e r b e t e r i n g van de v e r k a v e l i n g en van de ontsluiting van de b e d r i j -ven zal veelal een a r b e i d s b e s p a r i n g ge-ven. Steeds komt de v r a a g n a a r v o r e n , op welke wijze en tegen we}k b e d r a g deze v e r a n d e r i n g in de arbeidsbehoefte dient te worden g e w a a r d e e r d . Ook in de w e r k g r o e p H e r z i e n i n g Evaluatie van L a n d i n r i c h t i n g s P l a n n e n (HELP) i n g e s t e l d door de C u l t u u r t e c h n i s c h e Dienst -i s deze v r a a g aan de o r d e gesteld.

In de volgende p a r a g r a a f worden een a a n t a l mogelijke benaderingswijzen gegeven en wordt de b r u i k b a a r h e i d e r v a n b e -s p r o k e n . Vooropge-steld wordt dat het gaat om een bepaling van de m a a t s c h a p p e l i j k e w a a r d e .

1.2. E n i g e b e n a d e r i n g s w i j z e n v a n h e t p r o b l e e m

Veelal wordt a l s w a a r d e van een goed of dienst de m a r k t -p r i j s e r v a n aangehouden. Voor de faktor a r b e i d in de landbouw kan dat zijn het CAO-loon in de landbouw. De m a r k t p r i j s is e c h t e r wellicht geen goede i n d i c a t p r van de w a a r d e van deze faktor gelet op het k a d e r w a a r i n het p r o b l e e m wordt gesteld. De m a r k t p r i j s ' geeft v e r m o e d e l i j k niet de w a a r d e aan, w a a r b i j v r a a g en aanbod van a r b e i d - onder een a a n t a l v o o r w a a r d e n , waaronder" die vari volledige m o b i l i t e i t - m e t e l k a a r in even-wicht zijn. Deze l a a t s t e w a a r d e , de r e k e n p r i j s ook wel

het m a r g i n a a l p r o d u c t dat m e t deze produktiefaktor kan worden v o o r t g e b r a c h t en waar het bij een bepaling van de m a a t s c h a p p e -lijke waarde om gaat (zie TINBERGEN, 1958. blz. 39 e . y . ) . In het volgende hoofdstuk wordt n a d e r uiteengezet dat in verband m e t het a r b e i d s o v e r schot in de landbouw niet v e r w a c h t m a g worden dat m a r k t p r i j s en r e k e n p r i j s van a r b e i d op landbouwbedrijven s a m e n v a l l e n . De r e k e n p r i j s z ä L l a g ß r aijn dan de m a r k t p r i j s .

-Een mogelijkheid orn tot berekening van de r e k e n p r i j s te komen, biedt het t o e p a s s e n van een d a a r t o e geschikt s i m u l a t i e -m o d e l . Een dergelijk -m o d e l is b e s c h i k b a a r (LOCHT, 1969;

FJLIUS,. 1970, 1972). Met dit m o d e l kan worden b e r e k e n d in welke m a t e een v e r a n d e r i n g in de arbeidsbehoefte leidt tot een v e r a n d e r i n g in de afvloeiing van a r b e i d uit de landbouw en wat de o v e r i g e gevolgen zijn voor de economische ontwikkeling

ook op l a n g e r e t e r m i j n ' van de landbouwbedrijven. Voor t o e -p a s s i n g van dit m o d e l i s - z e k e r a l s een r e g i o n a l e differentiatie is gewenst - een groqt aantal vrij u i t g e b r e i d e boekhoudingen nodig, r £ d e n w a a r o m thans van deze methode geen gebruik wordt gemaakt.

V o o r t s kan een r e k e n p r i j s van a r b e i d worden bepaald via l i n e a i r e p r o g r a m m e r i n g e n van landbouwbedrijven. P e techniek van l i n e a i r e p r o g r a m m e r i n g b e r u s t i m m e r s op het b e r e k e n e n van r e k e n - of schaduwprijzen- In l i n e a i r e p r o g r a m m e r i n g e n wordt - gegeven de v o o r w a a r d e n en r e l a t i e s - een o p t i m a a l e c o n o m i s c h handelen van <ie boer v e r o n d e r s t e l d . De u i t k o m s t e n zijn gevoelig voor s o m m i g e v e r a n d e r i n g e n in v o o r w a a r d e n en/of r e l a t i e s , doordaj; een a a n t a l in dit v e r b a n d e s s e n t i ë l e c o n c e p t i e s m e t betrekking tot dat e c o n o m i s c h handelen, w a a r -onder die van de houding van de boer tegenover r i s i c o en

onz e k e r h e i d vaak ontbreken. L i n e a i r e p r o g r a m m e r i n g e n van l a n d -bouwbedrijven geven d a a r d o o r gemakkelijk een r e k e n p r i j s %

vari'arbeid, die aanzienlijk hoger ligt da,n het CAO-loon. Dit i s - zoals v e r m e l d en nader uiteengezet^ zal worden - niet in o v e r e e n s t e m m i n g m e t de verwachting d a a r o v e r .

In het volgende hoofdstuk wordt een methode voor het b e -p a l e n van de r e k e n -p r i j s van a r b e i d behandeld die i s g e b a s e e r d op de m a r g i n a l e produktitiveit van produktiefaktoren zoals deze wordt b e r e k e n d m e t een produktiefunktie. Deze methode wordt gevolg en zal h i e r n a v e r d e r worden u i t g e w e r k t .

2. PRINCIPES VAN DE TE VOLGEN METHODE

2 . 1 . I n l e i d i n g * . >

Het i s gewenst e e r s t aan te geven op welke wijze e e n c u l t u u r t e c h n i s c h p r o j e c t geacht wordt in te grijpen in de a r b e i d s b e hoefte op de landbouwbedrijven. Uitgangspunt zal zijn dat u i t -voering van een dergelijk p r o j e c t een éénmalige v e r a n d e r i n g in de produktietechniek in de v o r m van 'factor augmenting' technische vooruitgang m e t zich m e e brengt. Met betrekking tot de factor a r b e i d betekent dit dat m e n eenzelfde hoeveelheid produkt kan v e r k r i j g e n m e t m i n d e r a r b e i d of dat me}: eenzelfde hoeveelheid a r b e i d een g r o t e r e hoeveelheid produkt i s te veif-krijgen. Deze v o r m van technische vooruitgang is equivalent aan een c o r r e s p o n d e r e n d e toeneming van de hoeveelheid a r b e i d (zie A L L E N , 1973, blz. 238).

In e e r s t e instantie zal nu worden aangenomen dat de door uitvoering van c u l t u u r t e c h n i s c h e p r o j e c t e n vrijkomende a r b e i d op het landbouwbedrijf wordf aangewend. Wanneer het effect van c u l t u u r t e c h n i s c h e p r o j e c t e n op deze wijze wordt beschouwd, kan een w a a r d e b e p a l i n g van vrijkomende a r b e i d pp dezelfde wijze plaatsvinden a l s een v e r a n d e r i n g in de hoeveelheid a r b e i d op een landbouwbedrijf. Indien deze v e r a n d e r i n g betrekkelijk klein i s , kan de w a a r d e e r v a n worden bepaald a l s de g r e n s -of m a r g i n a l e o p b r e n g s t van deze produktiefaktor.

Bij vele p r a k t i s c h e v r a a g s t u k k e n betreffende w a a r d e r i n g van produktiefaktor en wordt gebruik gemaakt van de g r e n s p r o d u k t i v i t e i t s t h e o r i e . In de g r e n s p r o d u k t i v i t e i t s t h e o r i e wordt v e r o n d e r s t e l d dat de o n d e r n e m e r zolang doorgaat m e t het a a n t r e k -ken van een produktiefaktor tot de m a r g i n a l e o p b r e n g s t gelijk i s aan de m a r g i n a l e kosten van die produktiefaktor. De m a r g i n a -le kosten zijn voor de o n d e r n e m e r gelijk aan de m a r k t p r i j z e n van de produktiefaktoren. Deze p r i j z e n v o r m e n de beloning voor en de waarde van de produktiefaktoren.

In de volgende p a r a g r a a f zal e e r s t w o r d e n o n d e r z o c h t of ook voor de factor a r b e i d in de landbouw m a g worden v e r o n d e r r

steld, dat de m a r g i n a l e o p b r e n g s t gelijk i s aan de beloning van deze faktor: de m a r k t p r i j s .

2 . 2 . M a r g i n a l e o p b r e n g s t e n b e l o n i n g v a n a r b e i d i n d e l a n d b o u w

De begrippen m a r g i n a l e o p b r e n g s t en maijginaal produkt "vergen e e r s t enige toelichting. Daarfoe wordt een p r o d u k t i e

-funktie geititroduceerd. De produktie-funktie wordt thans ge definieerd a l s een t e c h n i s c h e r e l a t i e , die het verband aangeeft t u s s e n hoeveelheden p r o d u k t i e f a k t o r e n en de d a a r m e e v e r k r e g e n hoeveelheid produkt.

Bij de toelichting qp de p r o b l e e m s t e l l i n g en op de gevolgde werkwijze i s de volgende g e s p e c i f i c e e r d e v o r m van de protjuk-tiefunktie uitgangspunt: V = a FVLXK V ( 2 . 1 ) w a a r i n : V = hoeveelheid produkt F = oppervlakte c u l t u u r g r o n d L = hoeveelheid a r b e i d K = hoeveelheid k a p i t a a l

I = hoeveelheid nonfactor inputs (veevoer, k u n s t -m e s t , e. d. )

a = constante

v.A.y, ir = p r o d u k t i e - e l a s t i c i t e i t

In hoofdstuk 3 vindt verwijzing p l a a t s n a a r de studie w a a r i n de k e u s voor dit type funktie m e t deze v a r i a b e l e n wordt g e m o t i v e e r d .

H e t m a r g i n a l e produkt van de a r b e i d wordt bepaald a l s de e e r s t e p a r t i ë l e afgeleide van de produktiefunktie n a a r a r b e i d :

D e m a r g i n a l e opbreng's't i s het m a r g i n a l e produkt v e r m e n i g -vuldigt m e t de, p r i j s : Pyg-y • ' '

Indien m a x i m a l i s a t i e van de winst doelstelling van de o n d e r n e m e r i s ! t r e k t deze zoveel a r b e i d aan tot de m a r g i n a l e o p b r e n g s t g e -lijk i s aan de m a r g i n a l e kosten:

( v3L - * L . . (2. 3)

P = p r i j s van het produkt p e r eenheid produkt ' PT = a r b e i d s k o s t e n p e r eenheid a r b e i d

Voor de a n d e r e produktiefaktoren geldt m u t a t i s m u t a n d i s hetzelfde.

Indien dit m o d e l aktualiteit zou bezitten, zou de vrijkomende a r b e i d g e w a a r d e e r d kunnen worden tegen de m a r k t p r i j s i. e. het geldende CAO-loon in de landbouw ( P , ). Het i s e c h t e r de v r a a g of in de (Nederlandse) landbouw s t e e d s of in elk geval gemiddeld voldaan wordt aan de v o o r w a a r d e dat produktiefaktoren worden a a n g e t r o k k e n tot het punt waar de m a r g i n a l e o p b r e n g s t e n gelijk zijn aan de p r i j z e n van de produktiefaktoren.

K e n m e r k e n d voor een groot deel van de N e d e r l a n d s e l a n d bouw zijn de gezinsbedrijven waarop bedrijfsopvolging en b e r o e p s keuze vaak t r a d i t i o n e e l was bepaald In p l a a t s van geheel of g e -deeltelijk e l d e r s emplooi te zoeken tegen een h o g e r e beloning, blijven - door de gehechtheid aan grond en beroep - vele b o e r e n in de landbouw en m o e t e n d a a r o m vaak genoegen n e m e n m e t een geringe beloning.

Voor grote b a r o e p e n bedrijven ligt gemiddeld de beloning van de arbeid,, dat wil zeggen de a r b e i d s o p b r e n g s t , r e e d s l a g e r dan het CAO-loon. T e r a d s t r u c t i e i s tabel 2. 1 opgenomen. Bij deze c i j f e r s dient bedacht te w o r d e n dat de a r b e i d s o p b r e n g s t b e -r e k e n d i s op p a c h t b a s i s - Ve-rhoging van de p a c h t p -r i j s op de doo-r de o v e r h e i d v o o r g e s t e l d e wijze zal de a r b e i d s o p b r e n g s t - op

m e t name de g r o t e r e akkerbouwbedrijven - aanzienlijk doen dalen, De m a r g i n a l e o p b r e n g s t van a r b e i d zal op de bedrijven w a a r de

T a b e l 2 . 1 . A r b e i d s o p b r e n g s t p e r gld a r b e i d s k o s t e n , gemiddeld p e r bedrijf over de j a r e n 1968/'69 - 1 9 7 3 / ' 7 4 . * ) 1) B e d r i j f s t y p e , gebied G r o t e r e bedrijven ' K l e i n e r e bedrijven arb.opbr. / aantal a r b . o p b r . / a a n t a l gld. a r b . b e d r i j gld. a r b . b e d r i j -kosten 2) ven 2)3) -kosten 2) ven 2)3) Akkerbouw Noord, kleigebied Veenkol. + N r d . zandgeb. I J s s e l r n e e r p . +Droogmak. Zuidw. kleigebied Rundveehouderij Noord.kleiweide geb. Noord, veenweidegeb. W e s t . weidegebied N o o r d , zandgebied O o s t . + C e n t r . + Z d . aandgeb. 0,91 Gemengd met accent veredeling

Nrd.+Ooet+Centr. zandgeb. 1,01

Zuid. zandgebied 1,17 Gemengd rnet a c c e n t akkerbouw

Kleigebieden 1,08 Zandgebieden 0,96 Gemengd m e t accent rundveehouderij

N r d + O o s t . + C e n t r . zandgeb. 0 , 8 6 Zuid. zandgebied 0 , 9 5 Alle typen 1 1 i 1 1, 1, 0, 0, 0, 49 50 92 73 09 10 88 94 91 850 1325 1800 2400 3250 1750 3250 3150 4850 R i v i e r k l e ige bied 4) 0,76 2900 5050 2325 1450 3200 2550 6200 0,66 0,64 0,76 0,62 10050 14900 4750 9700

1) De g r e n s t u s s e n g r o t e r e en k l e i n e r e ^bedrijven ligt voor de a c h t e r -eenvolgende j a r e n bij 90, 9 3 , 98, 103, 108 en*113 SBE (Voor een o m s c h r i j v i n g van het bedrip SBE wordt v e r w e z e n n a a r bijlage i ) 2. B e r e k e n d of o v e r g e n o m e n uit:

LEÏ, 1973. B e d r i j f s u i t k o m s t e n in de landbouw. Boekjaren 1 9 6 8 / ' 6 9 t / m 1 9 7 l / ' 7 2 en LEI, 1976. B e d r i j f s u i t k o m s t e n in de landbouw. Boekjaren 1 9 7 l / ' 7 2 t / m 1974/-75,

3. Aantal bedrijven^- 5 ha en < 50% tuinbouw + fruit - S B E ' s van grond-g e b r u i k e r s rnet hoofdberoep land- (en t u i n - ) b o u w e r . De aantallen zijn bepaald op b a s i s van een steekproef uit de landbouwtelling van m e i 1972.

a r b e i d s o p b r e n g s t p e r gulden a r b e i d s k o s t e n r e e d s k l e i n e r i s dan één dan zeker l a g e r zijn dan het CAO-loon. W a a r d e r i n g van de vrijkomende a r b e i d volgens CAO-loon lijkt dan ook niet j u i s t ; de m a r g i n a l e w a a r d e van de a r b e i d zal op a n d e r e wijze bepaald dienen te worden.

Ook aan het h a n t e r e n van de m a r g i n a l e o p b r e n g s t van de faktor a r b e i d - z o a l s hierboven i s gedefinieerd - a l s r e k e n p r i j s kleven evenwel b e z w a r e n . Bij v e r a n d e r i n g van de hoeveelheid a r b e i d op het landbouwbedrijf m a g m e n namelijk a a n n e m e n dat de boer zal t r a c h t e n de hoeveelheid van de o v e r i g e p r o d u k t i e -faktoren aan te p a s s e n . Wanneer de m a r g i n a l e o p b r e n g s t van deze o v e r i g e produktiefaktoren bij aanwending in de landbouw ongelijk i s aan hun m a a t s c h a p p e l i j k e w a a r d e , dan zaj. op één of a n d e r e wijze in rekening dienen te worden gebracht dat door v e r a n d e r i n g van de hoeveelheid a r b e i d ook de aangewende h o e -veelheden van de a n d e r e produktiefaktoren kunnen v e r a n d e r e n , die eventueel m e e r (of m i n d e r ) opbrengen dan hun m a a t s c h a p -pelijke w a a r d e . Bij de te volgen methode van w a a r d e r e n zal h i e r m e e rekening worden gehouden.

A l s m a a t s c h a p p e l i j k e w a a r d e van de a n d e r e p r o d u k t i ë -faktoren zal hun p r i j s worden aangehouden. Aangekomen wordt dat deze p r i j s de w a a r d e in a n d e r e aanwendingen dan de l a n d -bouw weergeeft. Ook de p r i j z e n van land-bouwprodukten zullen geacht worden de m a a t s c h a p p e l i j k e w a a r d e w e e r te geven.

2 , 3 . D e ' g e v o l g d e m e t h o d e

Bij de f o r m u l e r i n g van het m o d e l t e r bepaling van de r e k e n p r i j s dient aangegeven te worden op welk a g g r e g a t i e niveau dit m o d e l zal w o r d e n gegeven. Bij het woord a g g r e g a t i e niveau wordt g e r e f e r e e r d aan de begrippen m a c r o en b e d r i j f s -niveau. T o e p a s s i n g van het m o d e l op m a c r o n i v e a u zou betekenen dat het effect van een v a r i a t i e in de hoeveelheid a r b e i d (L) vooral het effect van een v e r a n d e r i n g van het aantal bedrijfshoofden en bedrijven in de landbouw zou w e e r g e v e n , Bij een specifikatie op bedrijfsniveau geeft een v a r i a t i e van de hoeveelheid a r b e i d * zie ten aanzien van de factor kapitaal b l z . 16

een v e r a n d e r i n g van de hoeveelheid a r b e i d op een landbouw-bedrijf w e e r . Een v e r a n d e r i n g in de arbeidsbehoefte in de land* bouw door u i t v o e r i n g van l a n d i n r i c h t i n g s p r o j e c t e n zal a l s r e g e l van b e p e r k t e omvang zijn.en zal d a a r o m m e t name gevolgen hebben voor de o r g a n i s a t i e op het individuele bedrijf. Het effect e r v a n op het aantal bedrijven zal wellicht niet groot zijn en a a i zich p a s op la.nge t e r m i j n m a n i f e s t e r e n . Het lijkt d e r h a l v e het m e e s t zinvol het m o d e l op bedrijfsniveau te h a n t e r e n .

Door de a r b e i d s b e s p a r i n g zujlen m e t n a m e de hoeveelheid , kapitaal en non-factor inputs op de landbouwbedrijven aange-r

p a s t worden. Dé oppervlakte cultuurgrond op een bepaald b e -drijf zal in het a l g e m e e n s l e c h t s kunnen worden u i t g e b r e i d t e n koste van de o p p e r v l a k t e van een ander bedrijf. In h e t navolgende m o d e l - w a a r u i t de r é k e n p r i j s van a r b e i d zal worden afgeleid •» zal de oppervlakte c u l t u u r g r o n d en ook de hoeveelheid a r b e i d -exogeen'worden beschouwd. V = a F W ( 2 , 4 ) • Y = PVV - PFF - PKK - P j l (2, 5) P V ^ - R K P K l 0 <2'6> PV.*V - Rj P j = 0 (2.7) w a a r i n : Y = inkomen uit a r b e i d P _ , PK, P , = r e s p e c t i e v e l i j k p r i j s p e r eenheid grond, k a p i t a a l en non-factor inputs

Vergelijking (2. 5) i s een definitie van h e t inkomen. In de vergelijkingen (2. 6) en (2. 7) geven R „ en R. aan dat de boer

bij het bepalen van de r e s p e c t i e v e l i j k aan te wenden hoeveelheid kapitaal en non-factor inputs niet gaat tot het punt w a a r de

m a r g i n a l e o p b r e n g s t gejijk is aan de m a r g i n a l e kosten, m a a f tot de m a r g i n a l e o p b r e n g s t gelijk is aan een factor R^.

De vergelijkingen 2. 6 en 2. 7 zijn een m e e r a l g e m e n e f o r m u l e r i n g van het o n d e r n e m e r s g e d r a g dan de vergelijkingen die voor deze produktiefaktoren analoog aan de vergelijking 2, 3 kunnen worden opgesteld. Institutionele en psychologische faktoren kunnen er de o o r z a a k van zijn dat R „ en R niet gelijk zijn aan één. Door Hoch (1962, blz. 36) zijn deze faktoren

a l s volgt gespecificeerd: " . . . output r e s t r i c t i o n s m a y be i m p o s e d by government; expenditure and liquidity r e s t r i c t i o n s m a y be i m p o s e d by the o p e r a t i n g r u l e s of financial i n s t i t u t i o n s ; and the e n t r e p e n e u r m a y have an a v e r s i o n or p r e f e r e n c e for r i s k ' . Bovendien kunnen volgens Hoch '. . . s u c h . i t e m s a s l a g s and m i s t a k e s ' een r o l spelen.

Voor de produktiefaktor a r b e i d - waar het in deze nota m e t n a m e omgaat - kan in dit k a d e r a l s psychologische faktor - die m a a k t dat de m a r g i n a l e o p b r e n g s t niet gelijk i s aan de m a r g i n a l e k o s t e n - worden v e r m e l d de e e r d e r g e n o e m d e gehechtheid aan grond en b e r o e p ,

P e faktoren R.. en R zijn niet noodzakelijkerwijs voor a l l e b o e r e n gelijk. Ook is het de v r a a g of het o n d e r n e m e r s g e d r a g op deze s i m p e l e wijze m a g worden w e e r g e g e v e n ; zijn R „ en RT wel

c o n s t a n t e n ? Ten aanzien van de non-factor inputs i s op te m e r k e n dat het a a n t r e k k e n e r v a n in de r e g e l geen f i n a n c i e r i n g s p r o b l e m e n zal o p l e v e r e n . Indien nodig kan de boer gemakkelijk l e v e r a n c i e r s -k r e d i e t v e r -k r i j g e n . V e r d e r -kan de aan te wenden hoeveelheid non-factor inputs voor een belangrijk deel op vrij k o r t e t e r m i j n en - door de betrekkelijk grote m a t e van d e e l b a a r h e i d - v r i j nauwkeurig worden a a n g e p a s t . De a a n p a s s i n g van de h o e v e e l -heid k a p i t a a l g o e d e r e n zal l a n g e r e tijd v e r g e n . Doordat het m o d e l s t a t i s c h i s g e f o r m u l e e r d komt d i t ,

niet tot uitdrukking; a l l e e n een e v e n w i c h t s s i t u a t i e wordt b e -s c h r e v e n . Uit onderzoek van T a n g è r m a n (1974, blz. 138) i-s gebleken dat aan een middellange t e r m i j n dient te worden gedacht voordat de a a n p a s s i n g geheel heeft plaatsgevonden. Bovendien kunnen zich hier wel f i n a n c i e r i n g s p r o b l e m e n v o o r -doen. De v e r o n d e r s t e l l i n g van het constant zijn van R „ kan d a a r o m mogelijk niet altijd r e ë e l zijn.

In het m o d e l w e e r g e g e v e n in de vergelijkingen 2. 4 tot en m e t 2. 7 zijn de p r i j z e n exogeen d . w . z. a l s gegeven beschouwd. Ook F en L zijn in het m o d e l - z o a l s v e r m e l d - exogene

v a r i a b e l e n . De endogene v a r i a b e l e n zijn V, K, I en Y. Aangezien het m o d e l uit 4 (onafhankelijke) vergelijkingen b e s t a a t zijn de endogene v a r i a b e l e n op te l o s s e n .

V o o r g e s t e l d wordt nu om de r e k e n p r i j s van a r b e i d te bepalen a l s de e e r s t e afgeleide van Y n a a r L, waarbij e r dan r e k e n i n g m e e wordt gehouden dat indien L v e r a n d e r t ook K en I v e r a n d e r e n . Om deze e e r s t e afgeleide nader te kwantificeren wordt e e r s t de h e r l e i d e v o r m v e r gelijking voor Y bepaald.

Uit (2. 6) en (2. 7) i s een v a s t e verhouding t u s s e n K en V en t u s s e n I en V af te leiden: K =

tr

/

v PK RK

i = _ y

_JL

v

pi Ri ( 2 . 8 ) ( 2 . 9 ) S u b s t i t u e e r nu (2. 8) en (2. 9) in (2. 4): V ^ / P vM , P -• v 'T V = a F h ( I V . _JL , V). ( l y . JL.V) PK RK PI RI K * K a F ' L ' C V j j " . ( _ V . j y i - v- * . ( 2 . 41)

Vervolgens worden (2. 8) en (2- 9) ook in (2. 5) gesubsti-t u e e r d : Y = PV( 1 R _K RI W) V - P ^ F ( 2 . 51) Door ( 2 . 4 ) t e s u b s t i t u e r e n in (2. 5 ) v e r k r i j g t m e n de h e r l e i d e v o r m v e r gelijking voor Y: •Y = PV( 1 RK R

^^\P/4;

p

^r-P F ( 2 . 5U) 11

De e e r s t e afgeleide van Y n a a r JL, de te h a n t e r e n r e k e n p r i j s

van a r b e i d , i s nu a l s volgt af te leiden: .

5L = M Ï = Î *PV ( 1

- R -

K

' R

I )

[

a F L (

R

K

'

F K ( R I P I

J '

L

(2.10)

Wil m e n de r e k e n p r i j s van a r b e i d in feite gaan b e r e k e n e n dan kan d a a r v o o r bovenstaande vergelijking a l s volgt worden h e r

-s c h r e v e n in een vergelijking m e t de (waargenomen) endogene v a r i a b e l e n V, K en I: 8Y 3L X 1 -y—ir X > F ( 1 V v

P v

-V „ JL JL) v " RK RI X PKK - PXI - i T ( 2 - U ) 1 -y-ir L

De r e k e n p r i j z e n die v e r m e l d zijn in hoofdstuk 5 zijn m e t behulp van deze vergelijking b e r e k e n d .

Het zal duidelijk zijn dat de b e s c h r e v e n methode s l e c h t s een benadering van de werkelijke w a a r d e van vrijkomende a r b e i d door u i t v o e r i n g van c u l t u u r t e c h n i s c h e p r o j e c t e n zal geven. Geen o n d e r s c h e i d wordt bijvoorbeeld gemaakt n a a r de hoeveelheid vrijkomende a r b e i d in r e s p e c t i e v e l i j k drukke en m i n d e r drukke p e r i o d e n op het landbouwbedrijf. De w a a r d e van a r b e i d die vrijkqmt in een p e r i o d e w a a r i n de a r b e i d s v o o r z i e n i n g een k n e l -punt v o r m t , zal hoger zijn dan van die in een p e r i o d e w a a r i n a r b e i d r e l a t i e f o v e r v l o e d i g aanwezig i s . Om een indruk te k r i j -gen van de p e r i o d e w a a r i n a r b e i d v r i j k o m t zijn aan de hand van de b a s i s g e g e v e n s van de studie voor het gebied Z. W. - D r e n t e (zie REINDS 1977) enige berekeningen u i t g e v o e r d . Met behulp van het m o d e l van Righolt en Reinds (1976) is voor dat g e

-bied voor een bedrijf van 15 ha m e t t r a d i t i o n e l e b e d r i j f s v o e r i n g en voor een bedrijf van 25 ha m e t m o d e r n e b e d r i j f s v o e r i n g de arbeidsbehoefte b e r e k e n d bij een goede en bij een slechte v e r k a v e l i n g m a a r een zelfde bedrijfsplan. U^t de berekeningen

volgt dat 1/3 à 2/5 deel van de vrijkomende a r b e i d vrijkomt door w e r k z a a m h e d e n die niet aan een bepaalde p e r i o d e zijn gebonden. Een ander deel ( l / 4 à l / 6 ) komt vrij in de drukke p e r i o d e ..van de voederwinning. Het o v e r i g e deel wordt b e s p a a r d in de w i n t e r p e r i o d e en buiten de p e r i o d e van de voederwinning. De indruk b e s t a a t dat voor het veehouderijbedrijf de a r b e i d redelijk g e s p r e i d over het j a a r v r i j k o m t . In de akkerbouw zal de vrijkomende a r b e i d vooral g e r e a l i s e e r d worden bij het veld-werk. D a a r in de akkerbouw het werk voor een groot deel b e s t a a t uit veldwerk m a g worden aangenomen dat er een v e r b a n d b e s t a a t t u s s e n de totale a r b e i d s t i j d in de v e r s c h i l l e n d e p e r i o d e n en de vrijkomende a r b e i d in de c o r r e s p o n d e r e n d e p e r i o d e n , zij het dat s o m m i g e w e r k z a a m h e d e n a r b e i d s b e h o e f t e - g e v o e l i g e r zijn voor af stands v e r k o r t i n g dan a n d e r e . Een s t e r k e c o n c e n t r a t i e van de r e l a t i e v e r e d u c t i e in de arbeidsbehoefte wordt nie£ v e r -wacht.

V e r d e r wordt o p g e m e r k t dat het om een p a r t i e l e a n a l y s e van het effect van c u l t u u r t e c h n i s c h e w e r k e n gaat. Q p b r e n g s t v e r h o g e n d e en a n d e r e factor be s p a r e n d e invloeden van deze w e r k e n zijn buiten beschouwing gebleven.

Hoewel de berekening g e b a s e e r d is op de v e r o n d e r s t e l l i n g van aanwending van de vrijkomende a r b e i d pp het landbouwbedrijf is het niet noodzakelijk te v e r o n d e r s t e l l e n dat vrijkomende a r b e i d ook werkelijk wordt ingezet op het landbouwbedrijf. Mogelijk dat vrijkomende a r b e i d a l s vrije tijd wordt aangewend. In dat geval kan worden aangenomen dat de m a r g i n a l e w a a r d e van de vrije tijd plus de 'disutility van de a r b e i d (of mogelijk m i n u s de 'utility' van arbeid) gelijk is aan de m a r g i n a l e w a a r d e van de.;arbeid aangewend op.het landbouwbedrijf (zie r>LAASSEN,

1972). ' Om een w a a r d e r i n g volgens de b o v e n o m s c h r e v e n wijze te

kunnen u i t v o e r e n is het nodig de coëfficiënten van een p r o d u k t i e r funktie te schatten. In het volgende hoofdstuk worden de uitkomr

gten van een p r o d u k t i e f u n k t i e - o n d e r z o e k gegeven en b e s p r o k e n . '

3 . DE C O Ë F F I C I Ë N T E N VAN DE PRODUKTIEFUNCTIE

In nota 97Q (FILIUS, 1977) zijn enige belangrijke eigenschappen van v e r s c h i l l e n d e typen produktiefuncties b e s p r o k e n . Ook is d a a r in-, gegaan op p r o b l e m e n die s a m e n h a n g e n rnet het hoge a g g r e g a t i e n i v e a u w a a r o p de produktiefunctie is g e f o r m u l e e r d . Met hoog a g g r e g a t i e -niveau wordt h i e r bedoeld dat de produktiefactoren in enkele categOr r i e ë n zijn s a m e n g e v o e g d .

Van v e r s c h i l l e n d e typen functies zijn de coëfficiënten geschat; van een Cobb-Douglas functie, een 'Constant E l a s t i c i t y of Substitution* (CES) functie en een ' V a r i a b l e R e t u r n s to S c a l e ' functie. Behalve voor de CES functie is binnen een bepaald functietype nog van v e r s c h i l l e n d e modellen uitgegaan. Een funktie die voor alle bedrijfstypen, zowel in s t a t i s t i s c h a l s in e c o n o m i s c h opzicht, de m e e s t a a n v a a r d b a r e coëfficiënten o p l e v e r d e , is de volgende Cobb-Douglas functie;

T v X U ^ h t

Vh t = a Ê Fh t Lh t Kh t ^ t e (3- * ' >

w a a r i n V, = b r u t o - o p b r e n g s t van bedrijf h in j a a r t (gld) F = oppervlakte cultuurgrond (ha)

L = hoeveelheid a r b e i d (gld)

K = hoeveelheid kapitaal (e?ccl. grond, gld) I = non-factor inputs (gld)

a = constante

T = techn. vooruitgang, efficiencystijging en w e e r s -invloeden t . o. v. een r e f e r e n t i e j a a r

v,. X, y, ir = p r o d u k t i e - e l a s t i c i t e i t u = s t ö r i n g s t e r m

Bij schatting van de coëfficiënten is gebruik g e m a a k t van boekhoud-gegevens — v e r s t r e k t door het L a n d b o u w - E c o n p m i s c h Instituut — van landbouwbedrijven over de j a r e n 1968/1969 t / m 1973/1974. De coëffi-ciënten zijn geschat door combinatie van c r o s s - s e c t i o n - en t i j d r e e k s e n * d e r z o e k . Het s c h a t t i n g s m o d e l is d a a r b i j zodanig g e f o r m u l e e r d dat de w a a r n e m i n g e n van eenzelfde bedrijf in v e r s c h i l l e n d e j a r e n onafhanke-lijk van e l k a a r zijn. Wel is een factor toegevoegd die een n i v e a u v e r s c h i l ten opzichte van het b a s i s j a a r 1968/1969 aangeeft (T t) • Op b a s i s van

T a b e l 3. 1. W a a r d e van de coëfficiënten van een Cobb-Douglas produk-"tiefunctie van landbouwbedrijven voor de j a r e n 1968/1969 tot en m e t 1973/1974 ( t w a a r d e n zijn t u s s e n h a a k j e s v e r -meld) B e d r i j f s t y p e 1 9 6 9 / 1 9 7 0 1 9 7 0 / 1 9 7 1 1 9 7 1 / 1 9 7 2 1 9 7 2 / 1 9 7 3 . 1 9 7 3 / 1 9 7 4 g r o n d a r b e i d k a p i t a a l n o n - f a c t o r i n p u t s S o m c o ë f f i -c i ë n t e n I n a1) N R2 A k k e r -bouw - . 0 7 6 - 3 . 0 7 2 ) .. - . 0 4 8 - 1 . 9 2 7 ) . 0 3 6 ' 1 . 4 7 3 ) . 0 2 6 1 . 0 6 6 ) . 0 6 3 ' 2 . 6 2 4 ) . 2 7 5 1 1 . 3 4 5 ) . 0 5 7 ' 2 . 6 8 0 ) . 1 5 4 9 , 9 1 0 ) . 4 9 8 2 0 . 8 3 4 ) . 9 8 4 3 . 1 4 8 739 . 8 9 1 R u n d v e e -h o u d e r i j . 0 3 3 ( 3 . 3 5 6 ) . 0 5 3 ( 5 . 2 8 4 ) . 0 6 8 ( 6 . 9 5 6 ) . 1 0 2 ( 1 0 . 5 1 9 ) . 0 9 8 ( 1 0 . 1 4 0 ) . 1 3 5 ( 1 1 . 9 5 0 ) . 1 0 3 ( 8 . 6 5 3 ) . 2 3 0 ( 1 8 . 9 8 4 ) . 5 7 3 ( 6 4 . 1 9 5 ) 1 . 0 4 1 1 . 8 2 0 1 6 7 3 . 9 4 7 G e m e n g d a c c e n t v e r e d e l i n g a k k e r b o u w . 0 6 1 ( 4 . 2 8 6 ) •< . 0 2 5 ( 1 . 7 1 6 ) < . 0 5 2 ( 3 . 6 2 6 ) { . 1 3 8 ( 9 . 6 2 0 ) < . 0 8 7 ( 6 . 0 0 0 ) ( . 0 0 1 ( . 0 3 6 ) ( . 1 0 7 ( 6 . 3 0 6 ) ( . 1 7 2 ( 9 . 8 5 8 ) ( . 7 3 6 ( 6 7 . 4 2 3 ) ( 1 . 0 1 6 . 8 2 2 697 . 9 5 8 - . 0 2 9 - 1 . 3 5 8 ) . 0 1 4 . 6 2 9 ) . 0 6 2 2 . 8 4 9 ) . 0 5 5 ' 2 . 4 9 6 ) . 0 5 5 2 . 3 5 0 ) . 0 9 7 4 , 2 8 5 ) . 1 4 1 5 . 6 9 5 ) . 1 7 0 8 . 8 3 4 ) . 5 5 7 2 2 . 1 7 5 ) . 9 6 5 1 . 9 5 4 4 1 5 . 9 3 5 r u n d v . h o u d , . 0 1 8 ( 1 . 2 2 0 ) , 0 2 8 ( 1 . 8 2 3 ) . 0 4 3 ( 2 . 7 4 6 ) , 0 9 3 C 5 , 6 8 0 ) . 0 6 5 ( 3 . 8 6 0 ) . 1 1 8 ( 7 . 0 0 2 ) " . 0 6 5 ( 3 . 3 4 8 ) , 1 6 3 ( 8 . 3 0 9 ) • . 6 5 0 ( 4 3 * 3 0 9 ) . 9 9 6 1 . 8 2 0 524 . 9 5 3 1) De w a a r d e van de coëfficiënten en dus ook van d e z e c o n s t a n t e is

ge-s c h a t bij de v e r m e l d e eenheden van de v a r i a b e l e n gedeeld door 100 en na een l o g a r i t h m i s c h e t r a n s f o r m a t i e

bedrijf bepaald door vergelijking van de b r u t o o p b r e n g s t van dat b e -drijf m e t de b r u t o - o p b r e n g s t van een ander be-drijf en/of hetzelfde bedrijf m e t gelijke hoeveelheden overige p r o d u k t i e f a c t o r e n m a a r m e t een a n d e r e hoeveelheid a r b e i d .

De hoeveelheid kapitaal in de produktiefunctie is g e b a s e e r d op r e n t e over en afschrijving van m a c h i n e s en r e n t e over vee en i s b e r e k e n d op annuïteits b a s i s . Bij deze wijze van bepaling i s een p r o -bleem welke rentevoet dient te worden g e h a n t e e r d . In p r i n c i p e is dit de p r i v a a t - e c o n o m i s c h e , dat wil zeggen de door de boer g e h a n t e e r d e r e n t e v o e t . Bij de b e r e k e n i n g van de r e k e n p r i j s van a r b e i d gaat het evenwel om de m a a t s c h a p p e l i j k e kosten van k a p i t a a l . De p r i v a a t - ç c o n o m i s c h e en m a a t s c h a p p e l i j k e kosten van kapitaal behoeven niet nood'

zakelijkerwijs s a m e n te vallen. Bovendien kan elk van d e z e g r o o t h e -den v e r s c h i l l e n d w o r d e n gedefinieerd. In dit onderzoek is zowel de p r i v a a t - e c o n o m i s c h e als de s o c i a a l - e c o n o m i s c h e rentevoet gesteld op 10%. Ten aanzien van de s o c i a a l - e c o n o m i s c h e rentevoet wordt op-g e m e r k t dat deze op-gelijk is aan de door de COBA (1974) aanbevolen d i s c o n t e r j n g s v o e t in k o s t e n - b a t e n a n a l y s e s . In h o e v e r r e de gehant e e r d e r e n gehant e v o e gehant aansluigehant bij de ' w a r e ' p r i v a a gehant e c o n p m i s c h g r e n gehant e -voet is afhankelijk van de definitie die aan deze l a a t s t e wordt gegei-ven. In het model komt een afwijking van de door de individuele boer g e h a n t e e r d e rentevoet van de in het model aangehouden rentevoet tot uitdrukking in de factor R, .

Bij de schatting van de coëfficiënten van de produktiefunctie zijn v o o r t s w a a r d e n van v a r i a b e l e n luidend in guldens h e r l e i d tot het p r i j s n i v e a u van de betreffende v a r i a b e l e in het j a a r 1968/1969. De u i t k o m s t e n van de schattingen voor de v e r s c h i l l e n d e bedrijfstypen 3ijn v e r m e l d in, tabel 3 . 1 .

4 . DE MARGINALE PRODUKTIVITEIT VAN DE PRODUCTIEFACTOREN

De m a r g i n a l e produktiviteiten van de p r o d u k t i e f a c t o r e n liggen (althans een aantal daarvan) ten g r o n d s l a g aan de r e k e n p r i j s van a r b e i d zoals d e z e is gedefinieerd in p a r . 2 . 3 . Mede d a a r o m zal een b e s p r e k i n g van de m a r g i n a l e produktiviteiten plaatsvinden.

In tabel 4 . 1. zijn van de j a r e n w a a r o v e r gegevens b e s c h i k b a a r zijn de m a r g i n a l e produktiviteiten v e r m e l d . Deze zijn, zoals g e b r u i kelijk, b e r e k e n d in het (gewogen) meetkundige gemiddelde van de v a

-r i a b e l e n (zie bijlage 4) en m e t de p -r o d u k t i e - e l a s t i c i t e i t e n van de funct i e s uifunct funct a b e l 3 . 1 . Hefunct is eveneens gebruikelijk deze m a r g i n a l e p r o -duktiviteiten uit te drukken als de m a r g i n a l e o p b r e n g s t p e r gulden k o s t e n van de betreffende f a c t o r .

Omdat de gebouwen niet a l s produktiefactor konden w o r d e n opge-nomen bij het s c h a t t e n van de coëfficiënten van de produktiefunctie dient thans h i e r m e e rekening te w o r d e n gehouden. V e r o n d e r s t e l d wordt dat de gebouwen en de produktiefactor kapitaal (zoals deze tot nu toe is gedefinieerd) c o m p l e m e n t a i r zijn. en dat de invloed van de gebouwen geheel tot uitdrukking is gekomen in de coefficient van k a p i -t a a l . Bij de b e r e k e n i n g van de m a r g i n a l e produk-tivi-tei-t van kapi-taal ( w a a r i n nu ook de gebouwen w o r d e n begrepen) zal w o r d e n aangenomen dat de i n v e s t e r i n g e n in gebouwen 75 p r o c e n t b e d r a g e n van de i n v e s t e -ringen in vee en m a c h i n e s . Voor het bedrijfstype gemengd bedrijf m e t a c c e n t op v e r e d e l i n g zal w o r d e n uitgegaan van een i n v e s t e r i n g in ge>r bouwen die gelijk is aan de w a a r d e van het vee en de m a c h i n e s ( v e r g e -lijk LEI, 1976)'.

Deze b e n a d e r i n g is een v r i j r u w e , onder m e e r wordt geen r e k e -ning gehouden m e t het niet p a r a l l e l lopen van v e r a n d e r i n g e n in de w a a r d e van het vee en p r i j s v e r a n d e r i n g e n van de m a c h i n e s e n e r z i j d s en v e r a n d e r i n g e n in de bouwkosten a n d e r z i j d s .

O v e r i g e n s wordt o p g e m e r k t dat ook a n d e r e pogingen om de gebouw-wen a l s produktiefactor op te nemen moeilijkheden zullen p p l e v e r e n . Op vele akkerbouwbedrijven bijvoorbeeld is de omvang en indeling van de b e d r i j y e n door de h i s t o r i s c h e wijze van bedrijfsuitoefening b e p a a l d . Op deze bedrijven w a r e n grote bedrijfsgebouwen nodig om de onbewerkte produkten na de oogst op te slaan, om die pas na enige tijd t e b e w e r k e n .

Thans dienen deze gebouwen voor een belangrijk deel nog s l e c h t s als stalling van de m a c h i n e s . Het h a n t e r e n van een m a a t s t a f als h e t aantal kubieke m e t e r s inhoud zou in dit geval m i n d e r j u i s t zijn. E e n a n d e r e maatstaf, de zogenaamde a g r a r i s c h e g e b r u i k s w a a r d e , stuit ook op b e z w a r e n . Deze m a a t s t a f brengt als v e r k l a r e n d e factor in de p r o d u k r tiefunctie hetgeen deze juist dient te v e r k l a r e n (zie ook voetnoot blz, 34 van ICW nota 970).

H i e r v o o r is het niveau aangegeven dat voor gebouwenkapitaal w ó r d t aangehouden. Bij de berekening van de k a p i t a a l k o s t e n van g e

bouwen is w e e r een rentevoet van 10% aangehouden en een g e m i d d e l -de l e v e n s d u u r van gebouwen van 25 j a a r . Op annui'teitsbasis b r e n g t d i t ' e e n j a a r l i j k s e kosten van de gebouwen van 11% m e t zich m e e ,

De m a r g i n a l e produktiviteiten zijn uitgedrukt als een m a r g i n a l e opbrengst p e r gulden kosten van de betreffende f a c t o r .

De s c h o m m e l i n g e n in de m a r g i n a l e produktiviteit van j a a r tot j a a r zijn een gevolg van v o l u m e - en p r i j s v e r a n d e r i n g e n van produk-tie en p r o d u k t i e f a c t o r e n . V o l u m e v e r a n d e r i n g e n in de produkproduk-tie bij gegeven hoeveelheden p r o d u k t i e m i d d e l e n komen tot uitdrukking in de coëfficiënten voor de betreffende j a r e n (zie de e e r s t e vijf v a r i a b e l e n . in tabel 3 . 1 ) . Het w e e r is een factor die in belangrijke m a t e de hoogte van deze coëfficiënten bepaald. Voor de akkerbouw komt in de coeffi-* cient I969/I97O de l a g e r e opbrengst p e r ha van de a a r d a p p e l e n tot uitdrukking. In 1970/1971 was de kg opbrengst p e r ha van de s u i k e r bieten ten opzichte van 1968/1969 l a a g . In 1973/1974 wasde kg o p -b r e n g s t van de g r a n e n v r i j hoog.

Als aanzienlijke p r i j s s c h o m m e l i n g e n in de akkerbouw zijn te n o e m e n de relatief lage p r i j z e n van g r a n e n in 1972/1973, de v r i j hoge p r i j z e n van c o n s u m p t i e - a a r d a p p e l e n in 1969/1970 en 1972/1973 en h o g e r e p r i j z e n van s u i k e r b i e t e n in de l a a t s t e d r i e j a r e n van de r e e k s , In de m a r g i n a l e produktiviteiten voor de veehouderij voor de betref» fende j a r e n w e e r s p i e g e l t zich de ontwikkeling van de m e l k p r o d u k t i e p e r koe. De ontwikkeling van deze m a r g i n a l e produktiviteiten voor het bedrijfstype v e r e d e l i n g zijn m o e i l i j k e r t e i n t e r p r e t e r e n aan de hand van de b e s c h i k b a r e opbrengstgegevens over de betreffende jaren,. De p r i j z e n van m e l k - en zuivelprodukten zijn m e t name de l a a t s t e

Tabel 4 . 1 . M a r g i n a l e produktiviteiten p e r bedrijfstype' en p e r j a a r en gemiddeld over de j a r e n * / * * . Alle gebieden

Akkerbouw grond arbeid kapitaal*** non-factor inputs Rundveehouderi grond arbeid kapitaal*** non-factor inputs Gem.ace.verede grond arbeid kapitaal**** non-factor inputs Gem.ace.akkerb grond arbeid kapitaal*** non-factor inputs 1968/'69 4.077 .214 1.047 1.186 j 2.852 .254 1.067 1.172 ling .041 .378 1.056 1.196 ouw 1.778 .355 .950 1.226 Gem.ace.rundveehouderij grond arbeid kapitaal*** non-factor inputs 2.777 .169 .885 1.224 1969/'70 4.567 .237 1.363 1.279 2.914 .251 .989 1.144 .047 .420 1.049 1.265 1.846 .384 .990 1.196 2.718 .161 .818 1.204 1970/'71 4.308 .205 1.063 1.143 2.988 .240 1.013 1.094 .041 .366 .943 1.081 1.923 .378 1.008 1.136 2.812 .150 .801 1.132 1971/T 72 4.267 .205 1.100 1.226 3. 156 .256 1.024 1.263 .046 .375 1.020 1.203 1.890 .401 .973 1.257 2.778 .157 .795 1.306 1972/'73 4.486 .223 1.116 1.328 3.223 .244 1.990 1.273 .049 .388 1.043 1.317 1.926 .373 .990 1.236 2.932 .280 .802 1.347 1973/*74 4.515 .212 1.095 1.262 3.326 .225 .969 1.162 .053 .369 1.010 1.241 1.978 .337 .969 1.114 3.287 .246 .810 1.182 1968/'69-1973/'74 4.370 .216 1.131 1.237 3.077 .245 1.005 1 .185 .046 .383 1.020 1.217 1.890 .371 .980 1.194 2.884 .194 .819 1.233 * *

B e r e k e n d als de p r o d u k t i e - e l a s t i c i t e i t van de betreffende factor (zie tabel 3.1) m a a l het quotient van het meetkundig gemiddelde van de ongedéfleerde opbrengst en van de ongedefleerde k o s t e n van de factor (zie bijlage 4)

Als kosten voor de grond is voor het bedrijfstype akkerbouw de p a c h t p r i j s (vis nieuw afgesloten contracten) van los bouwland

aangehouden, voor het bedrijfstype rundveehouderij die van los gras^ land, voor de overige bedrijfstypen een ongewogen gemiddelde van die van los bouwland en van los g r a s l a n d (zie d i v e r s e j a a r g a n g e n Landbouwcijfers van het LEI)

De i n v e s t e r i n g e n in gebouwen b e d r a g e n 75% van de i n v e s t e r i n g e n in vee en m a c h i n e s

**** De i n v e s t e r i n g e n in gebouwen zijn gelijk aan de i n v e s t e r i n g e n in vee en m a c h i n e s , _

zich voor in 1969/1970 en in de l a a t s t e twee j a r e n . De l a a t s t e twee j a r e n zijn e c h t e r ook de p r i j z e n van het k r a c h t v o e r s t e r k g e s t e g e n , Voor v e r d e r e informatie o m t r e n t prijsontwikkelingen w o r d t v e r w e -zen n a a r bijlage 2.

Thans zal niet v e r d e r op de o o r z a k e n van de s c h o m m e l i n g e n in de m a r g i n a l e produktiviteiten worden ingegaan. Nu zal aandacht wor-r den b e s t e e d aan de v r a a g of de w a a r d e n van de b e r e k e n d e m a r g i n a l e produktiviteiten kunnen worden g e ï n t e r p r e t e e r d .

De m a r g i n a l e opbrengst van grond ligt behalve voor het bedrijf s -type gemengd m e t accent v e r e d e l i n g duidelijk boven de p a c h t p r i j s . De hoogte van deze cijfers is. in o v e r e e n s t e m m i n g m e t de wil van vele b o e r e n om bij de geldende p a c h t p r i j z e n het bedrijf te v e r g r o t e n .

E e n poging tot v e r d e r e i n t e r p r e t a t i e van de m a r g i n a l e produktiv viteit van grond kan worden gedaan door de m a r g i n a l e o p b r e n g s t te k a p i t a l i s e r e n . Deze g e k a p i t a l i s e e r d e w a a r d e kan w o r d e n v e r g e l e k e n m e t de koopprijs van landbouwgrond. Wanneer als p a c h t p r i j s in b i j -voorbeeld I 9 7 I / I 9 7 2 voor los bouwland ƒ 210 p e r ha wordt aangehouden, dan b e d r a a g t voor het bedrijfstype akkerbouw de m a r g i n a l e opbrengst (4. 267 x ƒ 210/ha =) ƒ 896 p e r h a . Stel de e i g e n a a r s l a s t op ƒ lOOper h a . K a p i t a l i s a t i e van het r e s t e r e n d e b e d r a g (ƒ896 - ƒ 100) geeft bij een

rentevoet van 10% een w a a r d e van c a . ƒ 7900 p e r h a . Dit b e d r a g valt binnen de g r e n z e n v e r m e l d in de S t a t i s t i e k van de koopprijzen van landbouwgrond. Voor onverpacht los bouwland w o r d e n in deze s t a t i s tiek b e d r a g e n genoemd van ƒ 7800 tot ƒ 10 660 p e r ha (zie L E I , L a n d -bouwcijfers 1975, b l z . 112). Bij vergelijking m e t de koopprijs van de grond dient m e n evenwel te bedenken dat k a p i t a l i s a t i e heeft p l a a t s gevonden bij een m a r g i n a l e produktiviteit in het meetkundige gemid-r d e l d e . Deze m a r g i n a l e produktiviteit is niet noodzakelijkerwijs b e -palend voor de koopprijs van grond. Voorts is het de v r a a g of de

g e h a n t e e r d e r e n t e v o e t ook in v e r b a n d m e t financ ie r i n g s en b e l e g g i n g s a s p e c t e n wel de j u i s t e i s . Bij een door het LEI wel g e h a n t e e r -de r e n t e v o e w o o r grond van 3, 5% (LEI, 1973, b l z . 66) is -de gekapita^ l i s e e r d e w a a r d e c a . ƒ 18 600 (over 50 j a a r ) . Door deze rentevoet te h a n t e r e n komt de g e k a p i t a l i s e e r d e w a a r d e d i c h t e r bij de koopprijs van landbouwgrond zoals deze in r e c e n t e r e j a r e n w e r d g e r e a l i s e e r d . In r e c e n t e r e j a r e n speelt ook een v e r a n d e r d aanbod-van grond een r o l ,

D a a r n a a s t i s het wellicht gewenst om bij dè k a p i t a l i s a t i e uit te gaan van een m a r g i n a l e w a a r d e van grond die analoog aan de b e r e k e n i n g van de r e k e n p r i j s van a r b e i d is bepaald, hetgeen wil zeggen dat wordt v e r o n d e r s t e l d dat de toename van de oppervlakte cultuurgrond g e -p a a r d gaat m e t een toename van de hoeveelheid ka-pitaal en non-factor i n p u t s . De g e k a p i t a l i s e e r d e w a a r d e komt dan op c a . ƒ 25 000.

Gelet op het grote aantal f a c t o r e n dat van invloed is op de hoog-te van de koopprijs van grond en de s p r e i d i n g in deze k o o p p r i j s , lijkt het niet zinvol de m a r g i n a l e opbrengst van grond op a k k e r b o u w b e d r i j -ven en de bijbehorende koopprijs van los bouwland te vergelijken m e t deze m a r g i n a l e opbrengst op veehouderijbedrijven en de koopprijs van los g r a s l a n d .

De m a r g i n a l e produktiviteit van grond op gemengde bedrijven accent v e r e d e l i n g is e r g l a a g . Men kan zich afvragen of deze w a a r d e i n d e r d a a d zo laag i s , of dat mogelijk de p r o d u k t i e - e l a s t i c i t e i t onjuist is g e s c h a t (de p r o d u k t i e - e l a s t i c i t e i t wijkt niet significant af van nul), Z e e r wel mogelijk is dat inderdaad de v e r e d e l i n g s t a k ( n i e t g r o n d g e bonden) van deze bedrijven uit b e d r i j f s e c o n o m i s c h oogpunt e r g a a n -t r e k k e l i j k is -ten opzich-te van de grondgebonden p r o d u k -t i e r i c h -t i n g .

Op de m a r g i n a l e produktiviteit van a r b e i d zal thans niet w o r d e n ingegaan; o p g e m e r k t wordt s l e c h t s dat deze e r g laag i s . Een v e r d e r e b e s p r e k i n g vindt p l a a t s in samenhang m e t de r e k e n p r i j z e n van a r b e i d .

E e n m a r g i n a l e produktiviteit van de produktiefactor kapitaal van één geeft aan dat het m a r g i n a l e r e n d e m e n t 10 p r o c e n t b e d r a a g t . Voor de m e e s t e bedrijfstypen wordt dit r e n d e m e n t gemiddeld over de b e drijven en j a r e n ongeveer v e r k r e g e n . Met name het bedrijfstype g e mengd m e t accent op rundveehouderij geeft in alle j a r e n een e n i g s -zins l a g e r m a r g i n a a l r e n d e m e n t . Voor 1973/1974 bijvoorbeeld kan een m a r g i n a a l r e n d e m e n t van l\ p r o c e n t worden b e r e k e n d . Binnen dit bedrijfstype is een g r o e p kleine bedrijven aanwezig m e t als r e -gel ongunstige r e s u l t a t e n . De melkproduktie p e r koe - vee is een o n d e r d e e l van de factor kapitaal - is op deze bedrijven aanzienlijk l a g e r dan op de overige b e d r i j v e n .

Bij de beoordeling van deze u i t k o m s t e n over de m a r g i n a l e p r o -duktiviteit van kapitaal dient u i t e r a a r d de wijze w a a r o p de w a a r d e van de gebouwen tot stand is gekomen te w o r d e n betrokken.

De m a r g i n a l e prpduktiviteit van de non-factor inputs ligt voor alle j a r e n en voor alle bedrijfstypen boven één. Gemiddeld over de j a r e n zijn de v e r s c h i l l e n t u s s e n de bedrijfstypen niet groot, E e n e n i g s z i n s h o g e r e w a a r d e dan één m a g worden v e r w a c h t in v e r b a n d m e t een vergoeding voor het beslag op v e r m o g e n gedurende het p r o -d u k t i e p r o c e s . De niet onaanzienlijke h o g e r e w a a r -d e -dan çên wijst op een ziekere voorzichtigheid en/of onbekendheid ten a a n z i e n van het gebruik van non-factor i n p u t s .

Behalve voor de grond is geen duidelijke ontwikkeling in de tijd van de m a r g i n a l e produktiviteiten te onderkennen. De toenemende m a r g i n a l e produktiviteit van grond in de loop d e r j a r e n wijst moge-' lijk op een a c h t e r b l i j v e n van de qntwikkeling van de p a c h t p r i j z e n .

5. R E K E N P R I J Z E N VAN ARBEID

De b e r e k e n i n g van de r e k e n p r i j z e n van a r b e i d heeft p l a a t s gevonden volgens vergelijking ( 2 . 1 1 ) . De w a a r d e n gelgevonden w e e r in het m e e t -kundig gemiddelde van de v a r i a b e l e n . Om een e x t r a p o l a t i e in de tijd .'te v e r g e m a k k e l i j k e n zijn de r e k e n p r i j z e n uitgedrukt a l s een f r a c t i e van

de loonkosten p e r eenheid a r b e i d . Bij deze berekening is op dezelfde wijze de produktiefactor gebouwen i n g e b r a c h t a l s bij de b e r e k e n i n g van de produktiviteit van de factor k a p i t a a l . E v e n a l s bij de b e o o r d e -ling van de m a r g i n a l e produktiviteiten dient thans m e t deze wijze van tot stand komen rekening te worden gehouden. Ook nu zijn bij de b e -rekening de coëfficiënten uit t a b e l 3 . 1 en de meetkundige gemiddelden uit bijlage 4 g e b r u i k t .

In tabel 5. 1 is voor de j a r e n die in het onderzoek zijn betrpkken p e r bedrijfstype deze r e k e n p r i j s van a r b e i d v e r m e l d . B e l a n g r i j k is thans de v r a a g — in verband m e t de e x t r a p o l a t i e — of zich e e n ont-wikkeling in d e z e r e k e n p r i j z e n in de loop van de tijd v o o r d o e t , Tabel 5 . 1 . R e k e n p r i j z e n van a r b e i d p e r bedrijfstype, p e r j a a r en

gemiddeld over j a r e n , berekend volgens vergelijking(2. 11) en uitgedrukt als fractie van de loonkosten p e r eenheid a r b e i d . Alle gebieden , . , . . * . . ' 1968/'69 1969/'70 1970/' 71 1971/ '72 1972/'73 1973/'74 1968/'69-Bednjfstype 1973/*74 Akkerbouw Rundveehouderij Gem.ace.veredeling Gem.ace.akkerbouw Gem: ace.rundveeh. .267 .381 .911 .477 .257 .340 .340 1.161 .510 .225 .247 .303 .542 .473 .179 .268 .418 .894 .561 .250 ,3Ï2 .384 1.165 .516 .250 ; • 283 311 1.005 .400 .200 .286 .356 .946 .490 .227

De s c h o m m e l i n g e n die zich in de r e k e n p r i j z e n voordoen zijn nu niet m e e r alleen het gevolg van v o l u m e - en p r i j s v e r a n d e r i n g e n van de produktie en de produktiefactor a r b e i d , m a a r ook van die van k a pitaal en n o n f a c t o r i n p u t s . E e n poging om de j a a r l i j k s e v e r a n d e r i n -gen te v e r k l a r e n zal e c h t e r w e g e blijven; dezelfde f a c t o r e n die van invloed zijn op de m a r g i n a l e produktiviteiten van de afzonderlijke p r o -duktiefactoren spelen een r o l .

De s c h o m m e l i n g e n zijn relatief groot; m e t name bij het b e d r i j f s type gemengd m e t accent v e r e d e l i n g komt een in verhouding tot a n d e -r e j a -r e n lage w a a -r d e v o o -r . Een t -r e n d in de ontwikkeling is niet — of in i e d e r geval niet gemakkelijk — te onderkennen.

Dit betekent in feite dat 'de p r o d u k t i v i t e i t ' van a r b e i d in de l a n d bouw, u i t e r a a r d m e d e als gevolg van en in s a m e n h a n g m e t het l a n d -b o u w p r i j s - en s t r u c t u u r -b e l e i d , m e t de s t e r k gestegen a r -b e i d s k o s t e n in de pas loopt. De enigszins achterblijvende r e k e n p r i j s in het l a a t s t e j a a r van onderzoek b e r u s t g r o t e n d e e l s op een l a g e r e m a r g i n a l e p r o -duktiviteit van de non-factor i n p u t s . Bedacht dient te w o r d e n da£ af-wezigheid van een t r e n d in het v e r l e d e n niet hoeft te betekenen dat deze ook in de t o e k o m s t niet aanwezig zal zijn. Bij de cijfers wordt v o o r t s nog o p g e m e r k t dat het gaat om gemiddelden over bedrijven die in het betreffende j a a r aanwezig zijn. D a a r o m m a g niet wonden ge-c o n ge-c l u d e e r d dat door de afwezigheid van een t r e n d de v e r o n d e r s t e l l i n g ten aanzien van een gelijkblijvende R „ en RT die aan het model ten

g r o n d s l a g ligt wordt bevestigd. In het model gaat het om een bepaald bedrijf.

Indien zich evenwel geen t r e n d in de r e k e n p r i j s zal voordoen dan kan — aannemende dat de j a r e n van onderzoek gemiddeld e,en goede d o o r s n e e geven — voor de t o e k o m s t gemiddeld een absolute waairde van de r e k e n p r i j s van a r b e i d worden aangehouden die gelijk is aan het produkt van de in tabel 5.1 v e r m e l d e gemiddelde c i j f e r s en het b r u t o CAO-loon (inclusief w e r k g e v e r s a a n d e e l in de sociale lasten) in de landbouw.

Hoewel de s c h o m m e l i n g e n v r i j groot zijn is t u s s e n de bedrijf s * typen toch een duidelijk o n d e r s c h e i d in niveau w a a r te n e m e n . Met n a m e voor het bedrijfstype akkerbouw en het bedrijfstype gemengd bedrijf m e t accent rundveehouderij is de r e k e n p r i j s van a r b e i d l a a g . Voor het bedrijfstype akkerbouw kunnen de g r o t e r e mogelijkheden tot m e c h a n i s a t i e — die produktie op grote schaal aantrekkelijk m a k e n — de o o r z a a k zijn. De gemengde bedrijven m e t accent r u n d v e e h o u d e r i j betreft bedrijven m e t gemiddeld een g e r i n g e r e bedrijf s o p p e r v l a k t e . De a r b e i d s b e z e t t i n g p e r ha (gemeten in uren) is relatief hoog. Dit is

e v e n e e n s het geval voor gemengde bedrijven m e t accent y e r e d e l i n g , doch op deze bedrijven is de a r b e i d s b e z e t t i n g p e r s t a n d a a r d b e d r i j f s -eenheid (zie voor een o m s c h r i j v i n g van dit b e g r i p bijlage I) l a g e r door i n t e n s i v e r i n g via v e r e d e l i n g .

E e n v r a a g is nog in h o e v e r r e de op deze wijze bepaalde r e k e n p r i j s v e r s c h i l t van de m a r g i n a l e produktiviteit van arbeid.' In o n d e r -staande opstelling is de verhouding r e k e n p r i j s van a r b e i d / m a r g i n a l e produktiviteit van a r b e i d v e r m e l d . Bedrijfstype akkerbouw r u n d v e e h o u d e r i j gemengd a c e . v e r e d e l i n g gemengd a c e . akkerbouw gemengd a c e . r u n d v e e h o u d e r i j R e k e n p r i j s volgens vgl. (2. 1 1 ) / m a r g i n a l e p r o d . 1.32 1,45 2 . 4 7 1.32 1.17

De r e k e n p r i j s is s t e e d s hoger dan de m a r g i n a l e produktiviteit van a r b e i d . Vooral de bedrijfstypen w a a r relatief veel n o n - f a c t o r inputs w o r d e n ingezet (de bedrijfstypen rundveehouderij en gemengd m e t a c c e n t veredeling) geven een aanzienlijk v e r s c h i l . Doordat de m a r g i n a l e opbrengst van de nonfactor inputs s t e e d s boven de k o s ten ligt, wordt d a a r u i t een e x t r a inkomen v e r k r e g e n indien door v e r -andering van de hoeveelheid a r b e i d ook de hoeveelheid non-factor in-puts v e r a n d e r t .

Desondanks blijft voor het m e r e n d e e l van de bedrijfstypen de reTT k e n p r i j s van a r b e i d beduidend l a g e r dan de a r b e i d s k o s t e n . Alleen voor het bedrijfstype gemengd m e t accent v e r e d e l i n g n a d e r t deze w a a r d e de a r b e i d s k o s t e n . De b e r e k e n d e cijfers komen dan ook g r o t e n d e e l s o v e r e e n m e t de hypothese, die d a a r o v e r w e r d gesteld: de m a r -ginale w a a r d e van a r b e i d op landbouwbedrijven is gemiddeld l a g e r dan het CAO-loon in de landbouw.

Bij t o e p a s s i n g van deze r e k e n p r i j z e n ten behoeve van de e v a l u a tie van c u l t u u r t e c h n i s c h e p r o j e c t e n is het gewenst te weten of een r e gionale differentiatie in deze r e k e n p r i j z e n aarywezig i s . Voor de g e -bieden die in het r e g r e s s i e - o n d e r z o e k zijn o n d e r s c h e i d e n , zijn in

tabel 5.2 gemiddeld over de betrokken j a r e n deze r e k e n p r i j z e n v e r m e l d ,

Bij d e ' b e o o r d e l i n g van deze cijfers dient in s o m m i g e gevallen m e t onbetrouwbaarheid als gevolg van het geringe aantal w a a r n e m i n g e n en mogelijk een niet c o r r e c t e weging in s o m m i g e j a r e n r e k e n i n g t e w o r d e n gehouden.

Tabel 5 . 2 . R e k e n p r i j z e n van a r b e i d p e r bedrijfstype en p e r gebied, berekend volgens vergelijking ( 2 . 1 1 ) . Gemiddeld over de p e r i o d e 1968/1969 - 1973/1974 en uitgedrukt als f r a c t i e van de loonkosten p e r eenheid a r b e i d

Gebied Akker- Rundvee- Gem.accent Gem.accent Gem.accent

rund-bouw houderij veredeling akkerrund-bouw veehouderij

1 Noord, zeeklei 2 Noord, veenweide 3 N,H, Droogm. + IJssel-meerpolders 4 West. weide 5 Z.W. zeeklei 6 Veenkol. + nrd.1, oost, centr. zand 7 Zuid. zand 8 Rivierklei + Zuid-Limburg • 251 • 333 • 297 • 258 .441 .391 .404 .335 .331 .323 .374 .836 1.054 .557 .558 .477 .481 .203 .230 .240

Een v e r s c h i l in r e k e n p r i j s t u s s e n gebieden wordt niet a l l e e n v e r -o -o r z a a k t d-o-or v e r s c h i l l e n in de verh-ouding t u s s e n de aangewende pr-o-r duktiefactoren, m a a r ook door v e r s c h i l l e n in produktiviteit van de p r o d u k t i e f a c t o r e n . Deze l a a t s t e v e r s c h i l l e n komen m e d e tot u i t d r u k -king in coëfficiënten voor de o n d e r s c h e i d e n gebieden, zoals deze m e t behulp van d u m m y - v a r i a b e l e n zijn te b e r e k e n e n en v e r m e l d zijn in de tabellen 6.2 - 6 . 6 . van ICW nota 970 ( FILIUS, 1977).

De h o g e r e r e k e n p r i j z e n van a r b e i d in de N o o r d H o l l a n d s e d r o o g m a -k e r i j e n en I J s s e l m e e r p o l d e r s (bedrijfstype a-k-kerbouw) en het Noord,

zeekleigebied (bedrijfstype rundveehouderij) bijvoorbeeld , w o r d e n z e k e r m e d e door deze coëfficiënten bepaald. D a a r n a a s t spelen de p r i j z e n van de produktie en produktiemiddelen een r o l . De l a g e r e r e k e n p r i j s van a r b e i d in het Westelijk weidegebied, Veenkoloniën + n r d . , oost. en c e n t r . zand en in het zuidelijk zandgebied w o r d e n o n d e r m e e r v e r o o r z a a k t door een-gemiddeld l a g e r e o p b r e n g s t p r i j s p e r kg m e l k .

In bijlage I is een methode aangegeven w a a r m e e een v e r d e r e r e g i o n a l e differentiatie in de r e k e n p r i j s van a r b e i d kan w o r d e n doorge-v o e r d . D a a r is een doorge-verband gezocht t u s s e n de r e k e n p r i j s doorge-van a r b e i d en het aantal SBE p e r VAK. T o e p a s s i n g op een klein gebied w a a r v a n geen of te weinig boekhoudingen b e s c h i k b a a r zijn is d a a r d o o r m o g e -lijk, omdat over de v a r i a b e l e SSE/YAK g e m a k k e l i j k e r kan w o r d e n b e s c h i k t .

6. SAMENVATTING EN CONCLUSIES

Om in het k a d e r van de landinrichting te komen tot een

m a a t s c h a p p e l i j k v e r a n t w o o r d e allokatie van de produktiem'iddelen zijn rek&nprijzen van a r b e i d op landbouwbedrijven b e r e k e n d . V e r s c h i l l e n d e methoden voor het bepalen van deze r e k e n p r i j z e n , w a a r t e g e n vrijkomende a r b e i d wordt g e w a a r d e e r d , zijn b e s p r o k e n . De methode die i s gevolgd, i s g e b a s e e r d op een m o d e l w a a r i n

een produktiefunktie is opgenomen en w a a r i n wordt v e r o n d e r s t e l d dat m e t een v e r a n d e r i n g in de - effectieve - hoeveelheid a r b e i d ook de hoeveelheid kapitaal en non-factor inputs v e r a n d e r t , Impliciet i s d a a r m e e b e r e i k t dat de r e k e n p r i j s een m i d d e l l a n g e termijneffect aangeeft. Een eventuele m a r g i n a l e o p b r e n g s t van de p r o d u k t i e f a c t o r e n kapitaal en non-factor inputs boven of onder hun kosten (de p r i j s ) is bij het bepalen van de r e k e n p r i j s t o e g e r e k e n d aan de a r b e i d . V e r b e t e r i n g van de e x t e r n e p r o d u k t i e -omstandigheden in de landbouw a l s gevolg van u i t v o e r i n g van c u l t u u r t e c h n i s c h e p r o j e c t e n wordt, m e t betrekking tot de faktor a r b e i d , gezien a l s een v o r m van 'factor augmenting' technische vooruitgang.

Voor de b e r e k e n i n g van de r e k e n p r i j z e n zijn de coëfficiënten van een produktiefunktie van het 'Cobb-Dou glas ' - t y p e aange-r houden, die in een e e r d e r onderzoek zijn g e s c h a t . Deze

coëfficiënten zijn geschat in een combinatie van c r o s s - s e c t i o n en t i j d r e e k s o n d e r z o e k m e t gegevens van landbouwbedrijven o v e r de j a r e n 1968/'69 tot en m e t 1 9 7 ? / ' 7 4 , welke door het Landbouw-E c o n o m i s c h Instituut b e s c h i k b a a r zijn gesteld. Omdat gegevens Over de bedrijfsgebouwen niet voorhanden zijn, kon de p r o d u k t i e r faktor gebouwen niet opgenomen worden bij de schatting van de coëfficiënten van de produktiefunktie. Bij de bepaling van de r e k e n p r i j s van a r b e i d is aangenomen dat de gebouwen en de produktiefaktoren vee en m a c h i n e s c o m p l e m e n t a i r zijn.

De m o b i l i t e i t van de a r b e i d in de landbouw i s b e p e r k t . De hypothese i s d a a r o m gesteld dat de r e k e n p r i j s van a r b e i d in de landbouw gemiddeld l a g e r zal zijn dan het CAO-loon in

de landbouw. De u i t k o m s t e n van het u i t g e v o e r d e onderzoek zijn in o v e r e e n s t e m m i n g m e t deze h y p o t h e s e . Gemiddeld o v e r de b e -drijven i s t u s s e n de o n d e r s c h e i d e n bedrijfstypen en gebieden een v e r s c h i l in r e k e n p r i j e - uitgedrukt a l s een fraktie van de loonkosten p e r eenheid a r b e i d - aanwezig, zij het dat de s p r e i d i n g binnen bedrijf stypen en gebieden groot i s . V o o r t s i s - e v e n e e n s gemiddeld voor elk van de o n d e r s c h e i d e n bedrijf stypen - geen duidelijke t r e n d in de ontwikkeling van de r e k e n p r i j s van a r b e i d te onderkennen in de p e r i o d e van o n d e r z o e k . Indien aangenomen wordt dat de r e k e n p r i j s - gemiddeld over de p e r i o d e - ook voor de t o e k o m s t geldt kan de door u i t v o e r i n g van c u l t u u r t e c h n i s c h e p r o j e c t e n vrijkomende aantal u r e n a r b e i d worden g e w a a r d e e r d door vermenigvuldiging m e t het dan geldende CAO-loon en de r a l s fraktie u i t g e d r u k t e - r e k e n p r i j s .

Bij t o e p a s s i n g van de m e t h o d e in een bepaald p r o j e c t zal m e n a l s r e g e l op het bezwaar stuiten dat onvoldoende (boek-houdkundige) gegevens t e r beschikking staan. D a a r o m i s - in

bijlage I - een verband gegeven t u s s e n de r e k e n p r i j s van a r b e i d en het a a n t a l SBE/VAK p e r bedrijf. Over het aantal SBE/VAK zijn wel gegevens b e s c h i k b a a r .

Om v e r s c h i l l e n d e r e d e n e n i s e r o n z e k e r h e i d over de b e t r o u w b a a r h e i d van de u i t k o m s t e n . In de e e r s t e p l a a t s wordt genoemd de wijze w a a r o p de gebouwen in het onderzoek zijn

betrokken. V o o r t s i s de wijze van v e r a n d e r i n g van de hoeveelheid kapitaal en non-factor inputs a l s gevolg van een v e r a n d e r i n g in de hoeveelheid a r b e i d niet a n d e r s dan door middel van een v e r -o n d e r s t e l l i n g ingev-oerd. Een v e r -o n d e r s t e l l i n g die waarschijnlijk een redelijke b e n a d e r i n g geeft, m a a r niet i s g e v e r i f i e e r d .

LITERATUUR

A L L E N , R . G . D. , 1973. M a c r o - e c o n o m i c t h e o r y . A m a t h e m a t i c a l t r e a t m e n t . The MàcMillan P r e s s , London.

COMMISSIE voor de Ontwikkeling van B e l e i d s a n a l y s e , 1974. N o r m e n en m a a t s t a v e n voor k o s t e n - b a t e n a n a l y s e s . B e l e i d s a n a l y s e 1 9 7 4 - 1 . ..

FILIUS, A . M . , 1970. Uitwerking van een model voor de e c o n o m i s c h e ontwikkeling in de landbouw, ten behoeve van de s e l e c t i e van c u l t u u r t e c h n i s c h e p r o j e c t e n . Nota ICW 579 ( v e r b e t e r -de v e r s i e 1976).

, 1972. Batenberekening van i n r i c h t i n g s a l t e r n a t i e v e n voor de L o p i k e r w a a r d . Onderdeel landbouw. Nota ICW 7 0 1 .

, 1977. Enkele specificaties van de produktiefunctie voor de landbouw. Een e m p i r i s c h onderzoek ten behoeve van de evaluatie van c u l t u u r t e c h n i s c h e p r o j e c t e n . Nota ICW 970. HOCH, I, 1962. E s t i m a t i o n of production function p a r a m e t e r s c o m b i n

-, . ing t i m e - s e r i e s and c r o s s - s e c t i o n d a t a . E c o n o m e t r i c a . Vol. 30, no. 1.

KLAASSEN, L. H. , 1972. De rol van afstand en r u i m t e in het c o n s u -m e n t e n g e d r a g . In: K l a a s s e n , L . H . (ed): Regionale econom i e . Het r u i econom t e l i j k e l e econom e n t in de e c o n o econom i e . W o l t e r s -Noordhoff, Groningen.

LANDBOUW ECONOMISCH INSTITUUT, 1973. B e d r i j f s u i t k o m s t e n in de-landbouw, B o e k j a r e n 1 9 6 8 / ' 6 9 tot en m e t 1 9 7 1 / ' 7 2 .

. ' s - G r a v e n h a g e .

— , 1976. B e d r i j f s u i t k o m s t e n in de landbouw. B o e k j a r e n 1971'/'72'tot én m e t 1 9 7 4 / ' 7 5 . ' s - G r a v ' e n h a g e .

LOCHT, L. J. , I 9 6 9 . P a p e r conference in Benefit-Cost A n a l y s i s . Evaluation of r u r a l r e c o n s t r u c t i o n p r o j e c t s with the aid of a model of regional economic growth. In: Benefit-tCost A n a l y s i s . Ed. J . Kendall, 1971. London.

REINDS, G. H. , I 9 7 7 . Het gebruik van bedrijfsbegrotingen bij het

afwegen van l a n d i n r i c h t i n g s a l t e r n a t i e v e n . Concept-nota ICW, RIGHOLT, J . W . en G . H . REINDS, 1976. Kosten en o p b r e n g s t e n van

het landbouwbedrijf in r e l a t i e tot landinrichting en bedrijf s -v e r k a -v e l i n g . Nota ICW 902.

^ANGERMAN, S . , 1974. G e m e i n s a m e A g r a r p r e i s p o l i t i k und nationale Wirtschaftspolitik in de E . W . G. Tübingen.

TINBERGEN, J . , 1958. The design of d e v e l o p m e n t . The Johns Hopkins P r e s s , B a l t i m o r e .

bijlage I

VERBAND TUSSEN REKENPRIJS VAN ARBEID EN BEDRIJFSOMVA NG

Een v e r d e r e regionale differentiatie in de r e k e n p r i j s voor a r b e i d , bijvoorbeeld voor r u i l v e r k a v e l i n g s g e b i e d e n , is s l e c h t s te geven a l s van de betreffende r e g i o gegevens voorhanden

zijn (over V, K, I en L). Veelal zullen deze gegevens niet

b e s c h i k b a a r zijn. D a a r o m is gezocht n a a r een a n d e r e methode om tot een r e g i o n a l e differentiatie te komen. V e r o n d e r s t e l d is dat er een (positief) verband b e s t a a t t u s s e n de b e d r i j f s o m -vang p e r volwaardige a r b e i d s k r a c h t (VAK) en de r e k e n p r i j s van a r b e i d op een bedrijf. Als m a a t voor de bedrijfsomvang wordt vaak het aantal s t a n d a a r d b e d r i j f s e e n h e d e n g e h a n t e e r d . Door het Landbouw-Economisch Instituut (1976, blz. 17) wordt een s t a n d a a r d b e d r i j f s e e n h e i d (SBE) gedefinieerd a l s 'een m a a t s t a f om aan de hand van grondgebruik en veebezetting de omvang van de p r o d u k t i e r i c h t i n g e n binnen een a g r a r i s c h bedrijf en van de omvang van het bedrijf a l s geheel aan te geven. Het aantal SBE p e r ha van een gewas of p e r dier i s e v e n r e d i g m e t de p e r h a / d i e r t o e g e r e k e n d e faktorkosten

( a r b e i d , r e n t e en nettopacht) onder n o r m a l e p r o d u k t i e o m s t a n -digheden en bij doelmatige b e d r i j f s v o e r i n g in een b a s i s p e r i o d e ' . Het a a n t a l SBE/VAK is uit de landbouwtellingen af te leiden.

Voor elk bedrijfstype zijn de coëfficiënten in de volgende vergelijking geschat m e t dezelfde gegevens a l s w a a r m e e het produktiefunktie-onderzoek i s uitgevoerd:

A P Lh t = a0 + & 1 ( S B E / V A K )h t (I, 1)

r e k e n p r i j s van a r b e i d (als f r a c t i e loonkosten) van bedrijf h in j a a r t w a a r i n : A P L = r e k e n p r i j s van a r b e i d (als f r a c t i e van de

a„ en a. zijn coëfficiënten

0 1 J

* Daarbij kunnen dan de coëfficiënten uit het landelijk produktiefunktie-onderzoek worden gebruikt.