gebaseerd op een illusie, zij het ‘de enige illusie die op werkelijkheid steunen kan’
(blz. 200). Ze betreft zijn liefdesverhouding met de verpleegster Jane, die hij in haar
slaap bespiedt. De slotregels van de roman zijn van de smalste plank. Ze luiden: ‘De
enige waarachtige relatie die ons ingeschapen is is zelfs al in de slaap in gevaar. We
zijn eenzaam en weerloos, zij en ik. Toch moesten we maar proberen om dat te
vergeten, dat moest, dat was het enig menselijke, de enige mogelijkheid om de illusie
van het geluk te bewaren, er was niet anders...’
Eindnoten:
1 J.-P. Sartre's belangrijkste artikel over de idee van een geëngageerde letterkunde is de ‘Présentation des Temps modernes’, opgenomen in zijn Situations, II, z.p. (Parijs), z.j. (1948). Albert Camus schrijft over filosofie en kunstenaarschap in het derde deel, ‘La création absurde’, van Le mythe de Sisyphe, Essai sur l'absurde, Parijs, z.j. (1942); van bijzonder belang is de paragraaf ‘Philosophie et roman’. Ook Albert Camus, L'homme révolté;, z.p. (Parijs), z.j. (1951), vooral het hoofdstuk ‘Révolte et art’ is van invloed geweest op het door Anna Blaman bepleite literair-filosofische engagement. Zie Anna Blaman, ‘Heeft de roman afgedaan?’, De Groene
Amsterdammer, 20 oktober 1954, en ‘De roman in opspraak’, Haagse Post, 26 mei 1956. Anna
Blaman hield in 1959 een reeks van drie voordrachten over ‘Littérature engagée’, op uitnodiging van de Stichting Studium Generale aan de Technische Hogeschool te Delft, waarvan korte overzichten zijn opgenomen in de Syllabus, door bovengenoemde Stichting uitgegeven, jaargang 14, nrs. 13, 14 en 15. Zie ook Anna Blaman, ‘Het mensbeeld in de hedendaagse literatuur’,
Rekenschap, Driemaandelijks tijdschrift voor wetenschap en cultuur, 6 (1959), blz. 2-6; ‘Over
culturele vrijheid en “Littérature engagée”’, ‘De politieke verantwoordelijkheid’, ‘Wat “schrijven” betekent’, in: Anna Blaman over zichzelf en anderen. Ook enkele fragmenten van
Op leven en dood zijn belangrijk.
2 Situations, II, blz. 22.
3 F.J.J. Buytendijk, Over de pijn, Utrecht-Antwerpen, z.j. (1957, tweede druk), blz. 167. Zie ook F.J.J. Buytendijk, ‘Das eigene Herz’, Cardiologia, 16 (1950), blz. 263-268. Al vóór Op leven
en dood gebruikte Anna Blaman het hartlijden als het grondmotief van ‘Opstanding’, een
paasverhaal, gepubliceerd in Rotterdamsch Nieuwsblad, 24 maart 1951. Na Op leven en dood schreef zij over een hartpatiënt in ‘Een hartsaangelegenheid’, bijdrage aan de rubriek ‘Vrij spel’ in Het Vrije Volk, 5 april 1958, gebundeld in Anna Blaman over zichzelf en anderen (Mijn eigen
zelf), blz. 114-116. Een hoogtepunt is het verhaal van hartpatiënt Loosje in De verliezers. Onder
degenen die op de betekenis van de hartpatiënt in het werk van Anna Blaman hebben gewezen, vermeld ik Clara Eggink, ‘De schrijvende vrouw en Anna Blaman’, De Gids, februari 1955. Simon Vestdijk bespreekt Op leven en dood in De zieke mens in de romanliteratuur, Baarn, 1965.
4 In het romanfragment dat ik in het laatste hoofdstuk van Speurtocht naar een onbekende publiceerde, komt een Stefan met de achternaam Pont voor. Met deze Stefan echter heeft Anna Blaman zichzelf kennelijk niet vereenzelvigd, dit in tegenstelling met de Stefan uit Op leven
en dood. Gebruikte zij de naam in Op leven en dood opnieuw, omdat de laatste twee letters
ervan dezelfde zijn als de eerste twee van haar voornaam: Stef-an-na? Soms stelt Stefan zichzelf als een vrouw voor, bij voorbeeld in de al geciteerde passus, waarin hij zegt bij pijn van het hart de behoefte te hebben ‘de handen tegen de borst te drukken zoals een vrouw dat kan doen’ (blz. 89); hij gebruikt slaaptabletten ‘precies als een vrouw die niets zozeer vreest als de verschrikkingen der nachtelijke eenzaamheid’ (blz. 25).
5 Zoals de imaginaire ruimte en tijd van Op leven en dood wortelen in het Rotterdam en zijn omgeving van de jaren vijftig (zie noten 6 en 7) zijn ook de romanpersonen aan een niet-fictieve ‘werkelijkheid’ (blz. 21) ontleend; dit verzekert Stefan ons zelf: zijn verhaalfiguren hebben slechts een ‘literaire vermomming’ (blz. 21) ondergaan. Paul en Marian Stermunt zijn, zoals
geïnspireerd door J.W. van S.-G.; en Stella, de grote afwezige, door de immer presente zuster Bosch, vergelijk bij voorbeeld de beschrijving van Stella's ‘als uit hout gesneden’ gezicht (Op
leven en dood, blz. 100-101, 202) met het portret van zuster Bosch dat in Schrijvers prentenboek,
blz. 16, nr. 32, staat afgedrukt. Men ziet het fotoportret van zuster Bosch mét dat van Josepha Mendels op de schoorsteenmantel van Anna Blamans kamer staan op een foto-illustratie bij Nico Naeff, ‘Anna Blaman’, Elégance, Maandblad voor de moderne vrouw, 6e jaargang, nr. 9.
6 De ‘krantenstraat’ (blz. 54) bij voorbeeld doet denken aan de Witte de Withstraat in Rotterdam, de omgeving van de ‘Rivierkade’ (blz. 151 e.v.) aan Katendrecht. Ook de in Anna Blamans werk vaak voorkomende uitstapjes naar Scheveningen bij name genoemd op blz. 39 e.v. -ontbreken niet: herkenbaar is het Gevers Deynootplein van de jaren vijftig, waar - in De Vliegende Hollander - een beroemde ‘ladycrooner’ (blz. 43), Pia Beek, optrad.
7 Getuige de vermelding van Malenkov. De communist Wildhaas zegt tegen Stefan: ‘De partij was Rome niet en Malenkov was de paus niet, dat moest ik goed begrijpen’ (blz. 109). Malenkov volgde Stalin op in 1953; in 1955 werd hij door Chroesjtsjov tot aftreden gedwongen; Op leven
en dood verscheen in 1954.
8 Op leven en dood wordt als ‘rekenschapsbericht’ gekarakteriseerd door J.C. Brandt Corstius
en Karel Jonckheere, De literatuur van de Nederlanden in de moderne tijd, Amsterdam-Antwerpen, 1959, blz. 149.
9 Als literaire gemeenplaats kan het begin van Op leven en dood ons bij voorbeeld aan de aanhef van de Divina commedia doen denken. Deze luidt, in een nog niet gepubliceerde Nederlandse vertaling, die Frans van Dooren mij gaf:
Op 't midden van de reis die elke mens maakt bevond ik me in een woud vol duisternis, omdat ik 't rechte pad was kwijtgeraakt.
10 Stella herinnert aan Alide, de ontrouwe echtgenote in Eenzaam avontuur. Het is ‘zes jaar geleden’ (blz. 7) sinds Stella wegliep, Op leven en dood (1954) verscheen zes jaar na Eenzaam
avontuur (1948). De passage in het vijfde fragment van Op leven en dood, waarin Stefan zich
details van de breuk met zijn vrouw herinnert (blz. 95-97), zou men met recht een korte samenvatting van het Alide-Kosta-Peps-verhaal van Eenzaam avontuur kunnen noemen. 11 Lijkt Stella op Alide, omdat zij er met een ander vandoor gaat, in liefderijkheid die eerder de
kenmerken van naastenliefde dan erotiek bezit, lijkt Stella weer op Driekje, hoofdpersoon van de roman De verliezers (1960), gepubliceerd zes jaar na Op leven en dood. Met betrekking tot Stella's zwak voor van de straat geraapte mannen die verzorging nodig hebben, vergelijk Corrie Lührs over zuster Bosch in Mijn zuster Anna Blaman, blz. 88: ‘Haar voorkeur en liefde gingen uit naar zielige ziekelijke stakkers, waar verpleegkundig veel aan te doen was.’ Voor degene die de gecompliceerde psychische verhoudingen tussen Anna Blaman, haar zuster, haar vriendin en haar moeder wil begrijpen, is het hoofdstukje van Mijn zuster Anna Blaman waaruit ik hier citeer, een must.
12 Rotterdamsch Nieuwsblad, 20 november 1954.
13 Met betrekking tot Anna Blamans proza versta ik onder een anekdote een betrekkelijk zelfstandig verhaal-in-hetverhaal, dat in lengte aanzienlijk kan verschillen, variërend van één zin tot een groot aantal bladzijden. Hoe omvangrijker de anekdote, des te gemakkelijker is zij als zodanig te herkennen. Zij kan tot een roman-in-een-roman uitgroeien (zie het detectiveverhaal in de dubbelroman Eenzaam avontuur). De anekdote onderbreekt de gang van het eigenlijke verhaal, omdat zij haar eigen tijd, ruimte of verhaalpersonen heeft, maar is niettemin met het eigenlijke verhaal verbonden, omdat zij voor het daarin vertelde op enigerlei wijze illustratief is. 14 Karel T.M. Janssen, Enige aspekten van de roman Op Leven en Dood van Anna Blaman, Cuyk,
1974, ongepubliceerde scriptie.
15 Karel Janssen noemt het ‘verhaal zonder naam’ de ‘centrale anekdote’ van Op leven en dood, en meent dat de functie van deze anekdote tot op zekere hoogte vergelijkbaar is met de functie van het detectiveverhaal in Eenzaam avontuur: in beide gevallen kan tussen het anekdotische verhaal en het eigenlijke verhaal een relatie worden geconstateerd, die men, met een uitdrukking van Maatje, als ‘reziproke Erhellung’ kan karakteriseren, Frank C. Maatje, Der Doppelroman,
Eine literatursystematische Studie über duplikative Erzählstrukturen, Groningen, 2e druk, 1968
(Studia litteraria Rheno-Traiectina, vol. VII).
Bella: ‘[Berthe] had het gevoel alsof haar hart als een steen in haar borst hing. Ze wist het, en in waarheid wist ze het allang. Ze moest het eindelijk zichzelf durven bekennen. Ze hield oneindig veel meer van Bella dan Bella van haar. Het was liefde tegenover genegenheid, het was een inzet op leven en dood tegenover een inzet van goede bedoelingen. In waarheid leed ze dus al onder de tragiek van een liefde die niet beantwoord werd’, Speurtocht naar een
onbekende, blz. 209-210, ik cursiveer.
17 Stefans schrijfdrift lijkt op die van Kosta in Eenzaam avontuur: ‘Ik schreef vellen en vellen vol, aan jou [Alide], en die verscheurde ik dan weer’, Eenzaam avontuur, blz. 87. Zie ook de passage waarin Stefan vertelt dat hij ‘wel tien keer’ een brief aan Mea begint, maar ‘zodra ik zo'n brief geschreven had, verscheurde ik die weer’, Op leven en dood, blz. 146.
18 Cola Debrot, ‘Open kaart’, Criterium, Letterkundig maandblad, 3 (1942). Ook opgenomen in: Cola Debrot en Gerard Knuvelder, Ars et vita, Helmond, z.j. (1945) (De Nieuwe Eeuw-reeks, deel 3). Over de Criterium-generatie, zie Speurtocht naar een onbekende, hoofdstuk 8. 19 ‘Alleen heiligen kunnen op water lopen’ (blz. 159, 160, vgl. Matth. 14: 22-33, Mark. 6: 45-52,
Joh. 6: 16-21). Zie ook Vrouw en vriend, blz. 107: ‘Prostituées liepen als heiligen over dat donker water.’
20 Dat in Op leven en dood kosmische levensbeschouwing, totalitair marxisme en dogmatisch christengeloof nauw aan elkaar verwante ideologieën zijn, blijkt ook hieruit, dat aspecten van de twee eerstgenoemde levensbeschouwingen dikwijls in termen van de laatstgenoemde beschreven worden. ‘De Sally's [...] waren een moderne soort heiligen op reis naar een modern soort Godsrijk, en een van de meest opvallende kenmerken, van alle heiligen trouwens, was een zekere versterving in eroticis’ (blz. 18). Stefan schrijft Sally een ‘bekering’ toe: ‘de heilige gegrepenheid door een overtuiging zodat je je, zoals de eerste christenen, desnoods voor de leeuwen en tijgers laat werpen zonder dat je verheerlijkte glimlach wijkt’ (blz. 19). Sally wil ook graag anderen bekeren: zij heeft ‘bekeringsijver’ (blz. 103); het gaat haar om ‘een overtuigende verkondiging van het moderne evangelie’ (blz. 104). Sally heeft ‘de mentaliteit van een ketterverbrander’, Wildhaas is een ‘jezuïet van de moderne heilsprediking’ (blz. 105). Sally heeft ‘een uitdrukking van onverwoestbaar geloof in haar blik’ (blz. 199). Sally en Paul Stermunt hebben allebei hetzelfde vermogen om te ontvlammen voor het ideële (vgl. blz. 105). Als tijdens een debat bij de Stermunts thuis wijn op tafel gemorst is, en Marian zegt dat er bloed heeft gevloeid, noemt Paul de verandering van wijn in bloed de heiligste vorm van vredestichten die denkbaar is, en wil een gesprek over mystiek beginnen. Paul is op zijn manier een heilige. Lamplicht schijnt als een aureool rondom zijn haar, wanneer hij met Stefan in een restaurant dineert. Stefan verwijt hem zijn alles begrijpende, beschermende houding: alsof Paul ‘een god’ (blz. 155) is. Ook Marian ziet in Paul een heilige. Zij vergelijkt hem met Christus en noemt Stefan ‘zijn meest geliefde apostel’ (blz. 171). Paul begrijpt alles, stelt ook Marian met een zekere wrevel vast. Paul vergeeft alles, zelfs al voordat je gezondigd hebt. ‘Hij droeg mijn schuld en jouw schuld en de schulden van heel de wereld, hij scheen voor Christus niet onder te willen doen!’ (blz. 180). Evenals bij Sally gaat bij Paul de heiligheid gepaard met ‘een zekere versterving in eroticis’: Stefan is immers de vriend die hem ‘tot “heiligheid” dwong’ (blz. 195). Paul en Sally zijn beiden ‘heiligen’, die, evenals Christina en Sally's communistische vrienden, hierdoor nog het meest gekenmerkt worden, dat zij ‘heilig overtuigd van hun gelijk’ (blz. 111) zijn.
21 Le mythe de Sisyphe, blz. 76. Camus verzette zich tegen elke vorm van totalitarisme en
dogmatisme, met name in christendom en marxisme. Men kan hier ook aan L'homme révolté denken, een boek dat Anna Blaman, blijkens bewaard gebleven aantekeningen voor lezingen over Camus, eveneens met instemming en grondig heeft bestudeerd. L'homme révolté verscheen in 1951, drie jaar voordat Op leven en dood gepubliceerd werd. Afstand ten opzichte van christendom enerzijds en communisme anderzijds hield overigens in de jaren vijftig niet alleen Albert Camus, maar bij voorbeeld ook zijn vriend en beste vijand, J.-P. Sartre.
22 Le mythe de Sisyphe, blz. 60.
23 L'homme révolté, blz. 19. Bedoeld wordt de rationele twijfel, die Descartes tot methodisch
uitgangspunt van het filosofisch en wetenschappelijk denken maakte.
24 Kierkegaard beschouwt de vertwijfeling als het existentiële equivalent van de twijfel. Twijfelen is partieel, want speelt zich alleen op het niveau van het denken af; vertwijfelen daarentegen is totaal, want het ontneemt het gehele individuele bestaan de vaste grond. Sören Kierkegaard,
Entwederoder, uitgegeven door H. Diem en W. Rest, Keulen-Olten, 1960, blz. 770.
d'ontologie phénoménologique, in het bijzonder in het hoofdstuk ‘Les relations concrètes avec
autrui’, Parijs, 1943, blz. 43 e.v.
26 Over Stefans relatie tot zijn zuster Mea (op blz. 228 wordt zij abusievelijk Bea genoemd), zie vooral de eerste helft van het achtste fragment van Op leven en dood. Ellen Warmond ontleent aan dit fragment enkele citaten, die zij aan haar reactie op Corrie Lührs, Mijn zuster Anna
Blaman, laat voorafgaan; Hollands Diep, 8 mei 1976, blz. 22. In een objectieve bespreking van
de betekenis die Anna Blaman en Corrie Lührs voor elkaar gehad hebben, en van de wijze waarop hun relatie in het werk van Anna Blaman weerspiegeld wordt, had bij voorbeeld ook gewezen kunnen worden op de passage waarin Stefan zijn moeder en zuster noemt als degenen van wie hij houdt: ‘mensen die ik liefhad’ (blz. 92).
27 Het motief van de levend dode vindt men al in het gedicht ‘Winter’ voor het eerst gepubliceerd in Criterium, Letterkundig maandblad, 1940, en herdrukt in Anna Blaman over zichzelf en
anderen (Mijn eigen zelf), blz. 26. Het motief is ook van groot belang in het verhaal
‘Eenzaamheid’, Verhalen, blz. 108-137.
28 Zie ook Op leven en dood, blz. 14: ‘En nu kan iedereen die dit leest wel tegenwerpen dat je van de morele properheid op zichzelf moet houden, maar dat geef ik je te doen als je hart zo dood
is als een pier’. Vgl. Jan Barts in het romanfragment in Speurtocht naar een onbekende: ‘Het
lijkt wel of mijn hart morsdood is’, Speurtocht naar een onbekende, blz. 191 (ik cursiveer). 29 De uitdrukking is ontleend aan de titel van een boek van Sören Kierkegaard, Over de
vertwijfeling, De ziekte tot de dood, vert. dr. H.A. van Munster en A.P. Klaver,
Utrecht-Antwerpen, z.j. (1963).
30 ‘II n'y a qu'un problème philosophique vraiment sérieux: c'est le suicide. Juger que la vie vaut ou ne vaut pas la peine d'être vécue, c'est répondre à la question fondamentale de la philosophie’,
Le mythe de Sisyphe, blz. 15.
31 Epicurus (341-271) leerde, dat alle vrees voor de dood overbodig is ‘immers, zolang wij er zijn, is hij er niet, en als hij er is, zijn wij er niet meer, wij hebben dus niets met hem te maken’. F. Sassen, Geschiedenis van de wijsbegeerte der Grieken en Romeinen, Antwerpen-Nijmegen, 1949, vierde, herziene druk, blz. 128.
32 ‘Aan dit [pathische] aspect [van de eindigheid] worden wij steeds weer herinnerd, indien in de concrete waarneming de begrensdheid der dingen ons onafwijsbaar opvalt en wij aangesproken worden door hun “ook-niet-zijn-kunnen”. In deze ervaring meldt zich een oorspronkelijke solidariteit met al het geschapene aan, met hun zijn en tevens nietnoodzakelijk-zijn. Deze ervaring is doorgaans vluchtig, maar kan zich verdichten tot het dwangbeeld van de absurditeit, zoals dit in de moderne literatuur expliciet opgeroepen werd’, F.J.J. Buytendijk, ‘Het pathisch aspect van de eindigheid’, in: De eindige mens? Essays over de grenzen van het menselijk
bestaan, onder redactie van C. Struyker Boudier, Bilthoven, z.j. (1975), blz. 155 (Annalen van het Thijmgenootschap, jaargang 63, aflevering 1). Ik maakte ook dankbaar gebruik van: Kees
Struyker Boudier, ‘Eindigheid en dood - Enkele wijsgerige overpeinzingen’, Speling, 1976, blz. 25-40.
33 Nietzsche's bekende denkmotief uit Also sprach Zarathustra lijkt ten grondslag te liggen aan Stefans bespiegelingen over de zonsondergang, wanneer hij met Francisca op de boulevard in Scheveningen zit, Op leven en dood, blz. 40.
34 De uitdrukking is ontleend aan E. du Perron, De smalle mens, Verzameld werk, deel II,
Amsterdam, 1955. Men kan in het streven van Stefan naar waarachtigheid en de daarmee gepaard
gaande verwerping van een bestaan dat op illusies is gebouwd, een come-back zien van het grondmotief van Eenzaam avontuur: het motief van schijn en wezen. Zelfs de detective, die in verband met dit motief in Eenzaam avontuur zo'n belangrijke rol speelt, komt in Op leven en
dood even om de hoek kijken: Stefan kan ‘niet anders luisteren dan als een detective die de
waarheid alleen maar kan ontdekken achter een leugen [...]. Alleen de wangunstige detective in mij, de dienstklopper, meende alweer de waarheid achter het zelfbedrog ontdekt te hebben’ (blz. 19, ik cursiveer). Het motief van schijn en wezen in Eenzaam avontuur heeft een psychologisch én filosofisch aspect: in beide opzichten staat vooral de unieke individualiteit van Alide Kosta, de vrouwelijke hoofdpersoon, centraal. Het conflict van waarachtigheid versus
illusies in Op leven en dood heeft vooral een levensbeschouwelijk accent. Hieruit blijkt Anna
Blamans toegenomen belangstelling voor een ‘wijsgerige probleemstelling’ (Erica Hart in ‘Feestavond’), waarbij we een verschuiving van de problematiek in egocentrische richting