Hoofdstuk 3: Waarderegimes - 7 werelden 3.1 Inleiding
3.4 Verhoudingen tussen de werelden: conflicten en compromissen 169
De uitleg van de verschillende werelden van Boltanski in de vorige paragraaf richt zich in de omschrijving van piekmomenten of „testen‟ alleen op momenten wanneer subjecten uit eenzelfde wereld getest worden, maar er bestaan ook testmomenten wanneer
subjecten uit de verschillende werelden met elkaar geconfronteerd worden. Wanneer dit gebeurt, worden spanningen en kritieken tussen de werelden zichtbaar en zullen relaties tussen subjecten uit verschillende werelden zich kenbaar maken als conflicten, maar deze relaties kunnen zich ook ontwikkelen als compromissen om „botsingen‟ tussen waarderegimes uit de weg te gaan.
3.4.1 Conflicten
Mensen begeven zich altijd in meerdere werelden tegelijk. Het zijn hybride, heterogene wezens. Hierdoor kunnen mensen met verschillende waarderegimes kritiek uitoefenen op mensen in dezelfde wereld of waarderegime, afhankelijk van de andere waarden die zij koesteren, of met andere woorden: de andere wereld waarin zij zich ook begeven.
Werelden kunnen hierdoor niet worden geassocieerd met sociale groepen, omdat mensen in sociale groepen zich per definitie niet in één of dezelfde combinatie werelden begeven. Sociale groepen „overstijgen‟ als het ware de werelden. Om te bewegen in de
werkelijkheid, moeten mensen zich kunnen aanpassen aan verschillende werelden waarin verschillende situaties ontstaan om op die manier conflicten met andere mensen in de desbetreffende situatie te voorkomen, omdat zij zich associëren met een andere combinatie van werelden.
169 Luc Boltanski en Laurent Thévenot, On Justification : Economies of Worth, Princeton en Oxford : Princeton University Press, 2006, 215-335 en Luc Boltanski en Ève Chiapello, The new spirit of capitalism, London: Verso, 2005.
Om de waarden uit de verschillende werelden nog beter in kaart te brengen, is het belangrijk te kijken naar wat Boltanski zeggen over de kritieken vanuit de werelden op de andere werelden.170 Hierbij moet echter worden opgemerkt dat Boltanski een aantal „conflictverbindingen‟ tussen werelden niet noemt, waarmee wordt geïmpliceerd dat er geen mogelijke conflicten bestaan tussen deze werelden. Omdat dit bijna niet voor te stellen is, wordt in deze gevallen gekeken naar de waarden tussen de werelden die moeilijk compatibel zijn en dus conflictrelaties kunnen veroorzaken. In deze gevallen wordt wel duidelijk aangegeven dat dit niet door Boltanski is genoemd.
3.4.1.1 Geïnspireerde wereld
Een belangrijke waarde in de geïnspireerde wereld is creativiteit. Vanuit deze waarde wordt kritiek geuit op de domestieke wereld dat principes, tradities, beloften, gewoonten en overgeleverde regels de mens weghoudt van creativiteit en vernieuwing. Bovendien is een naïeve blik veel meer waard dan de visie van ouderen of autoriteiten, waar veel waarde aan wordt gehecht in de domestieke wereld.
De wereld van de faam verbergt volgens de gedachte van de geïnspireerde wereld de werkelijke aard van subjecten en objecten achter een façade. Bovendien wordt de kracht van inspiratie niet erkend in de wereld van de faam: „sterren‟ zouden nederig moeten zijn.
De collectieve, sociale structuren en wetgeving die in de civiele wereld waardevol zijn, beperken de subjecten van deze wereld in hun creativiteit en inspiratie, volgens de waarden van de geïnspireerde wereld.
In de marktwereld is geld belangrijk om te bepalen of iets verkoopbaar is of niet. Onderwerping aan geld beperkt de subjecten volgens de geïnspireerde wereld:
creativiteit is geen commercieel product dat verkocht kan worden.
In de gedachte van de geïnspireerde wereld houden normen, plannen,
voorspellingen en technologie de subjecten weg van creativiteit, waarden die in de civiele wereld een belangrijke rol spelen. Bovendien is naïviteit meer waard dan competenties.
Netwerken en verbindingen met anderen die in de projectstad van belang zijn, beperken de subjecten in deze wereld in hun individuele creativiteit en inspiratie. Deze korte weergave van de kritieken die vanuit de geïnspireerde wereld worden geuit op de andere werelden, laat zien dat vooral creativiteit, inspiratie en naïviteit belangrijke waarden zijn voor de geïnspireerde wereld, waar de andere werelden te weinig aandacht aan besteden of de subjecten zelfs beperken in de ontwikkeling van deze waarden. 3.4.1.2 Domestieke wereld
Vanuit deze wereld wordt gesteld dat inspiratie, het hoogst gemeenschappelijke principe in de geïnspireerde wereld, de orde verstoort die door de geschiedenis is ontstaan. Het gebrek aan zelfbeheersing van mensen in de geïnspireerde wereld leidt ook tot conflicten met mensen in de domestieke wereld.
Vanuit de domestieke wereld wordt de wereld van de faam bekritiseerd op het punt dat goede manieren niet bedoeld zijn voor het eigen gewin van de subjecten in de wereld, maar waardevol zijn in het bereiken van het hoogst gemeenschappelijke principe, namelijk traditie. Dispuut, wat in de wereld van de faam openbaar wordt opgelost,
behoort bovendien volgens de domestieke wereld niet in de openbaarheid thuis.
De anonimiteit van „de staat‟ die in de civiele wereld waardevol is, wordt door de domestieke wereld bekritiseerd omdat persoonlijke (familiaire) contacten belangrijker zijn dan het algemeen belang tegenover een collectief.
In de marktwereld is van waarde alles dat te koop of verkoopbaar is, volgens de domestieke wereld is dit een onwaarheid.
De gestandaardiseerde productie in de industriële wereld schaadt de traditionele relaties volgens de domestieke wereld. Bovendien hangt de waarde van een subject in de
170 Luc Boltanski en Laurent Thévenot, On Justification : Economies of Worth, Princeton en Oxford : Princeton University Press, 2006, 215-335 en Luc Boltanski en Ève Chiapello, The new spirit of capitalism, London: Verso, 2005.
domestieke wereld niet af van de kennis en diploma‟s die iemand bezit, zoals in de industriële wereld het geval is, maar van ervaring.
De mobiliteit, flexibiliteit en instabiliteit van de projectstad brengen gewoonten en tradities in gevaar, zo luidt de kritiek van de domestieke wereld op de projectstad. De kritiek vanuit de domestieke wereld op de andere werelden wordt vooral gevoed door de waarde die wordt gehecht aan geschiedenis, tradities en ervaring van de subjecten. 3.4.1.3 Wereld van de faam
Volgens de wereld van de faam is de geïnspireerde wereld te esoterisch voor het bereiken van grote groepen subjecten en teveel naar binnen gericht.
Tegenover de openbaarheid van de wereld van de faam leidt het „geheimhouden‟ van informatie voor subjecten in andere kringen zoals in de domestieke wereld gebeurt, tot suboptimale uitkomsten. Bovendien wordt de ambitieloosheid van de domestieke wereld door het vasthouden aan tradities bekritiseerd door de wereld van de faam.
Vanuit de wereld van de faam wordt geen kritiek geuit op de civiele wereld in de theorie van Boltanski (terwijl er wel kritiek vanuit de civiele wereld op de wereld van faam is), maar als men naar de waarden van de civiele wereld kijkt ten opzichte van de wereld van de faam, kan worden gesteld dat subjecten kritiek zouden leveren op de civiele wereld omdat het algemeen belang van het collectief hier belangrijker is dan de individuele reputatie, zoals in de wereld van de faam. Bovendien wordt er een heel ander soort waarde gehecht aan publieke opinie in de wereld van de faam ten opzichte van de civiele wereld.
De marketing gericht op verkoop in de marktwereld, verstoort volgens de wereld van de faam de public relations, waar het gaat om het efficiënt verspreiden van
informatie.
Volgens de wereld van de faam leven wetenschappers er technici, belangrijke subjecten in de industriële wereld, in ivoren torens van kennis, in plaats van dat zij zich richten op de buitenwereld.
In de wereld van de faam telt iedere verbinding met andere subjecten, hoe meer hoe beter, niet als in de projectstad waar alleen de verbindingen binnen de context van een netwerk belangrijk zijn. De projectstad is op die manier niet transparant zoals de wereld van de faam.
De waarden van waaruit kritiek wordt geleverd op de andere werelden zijn in het geval van de wereld van de faam vooral openbaarheid, individuele reputatie, belang van de buitenwereld en transparantie.
3.4.1.4 Civiele wereld
Waar in de geïnspireerde wereld veel waarde wordt gehecht aan het individu en
impulsiviteit als belangrijk kenmerk van subjecten geldt, is de maatschappij in de civiele wereld belangrijker en wordt gehandeld vanuit het algemeen belang van het collectief.
De civiele wereld vindt de domestieke wereld autoritair omdat het lot van de subjecten in de handen van de oudste (in de familiaire zin de vader) ligt, waarbij niet aan deze verhouding kan worden ontsnapt in de gedachte van de traditie en het belang van hiërarchie en generaties. Bovendien verhinderen deze verhoudingen vrije keuze bij bijvoorbeeld verkiezingen, wat in de civiele wereld van belang wordt geacht.
De openheid van de wereld van de faam in de zin van het belang dat wordt gehecht aan opiniepeilingen, verhindert volgens de civiele wereld het onafhankelijk ontwikkelen van een mening, vooral tijdens verkiezingen.
Volgens de civiele wereld let het kapitalisme van de marktwereld alleen op de belangen van de bezittende klasse, terwijl iedereen telt in een collectief. Bovendien wordt de focus op marktindividualisme bekritiseerd, omdat het de publieke dienstverlening ondermijnt.
Vanuit de civiele wereld wordt gewaarschuwd voor bureaucratisering, dat in de industriële wereld snel kan voorkomen door het belang van standaardisering en formalisering.
Boltanski noemen geen kritieken vanuit de civiele wereld op de projectstad en andersom, maar kijkend naar de belangrijke waarden in de projectstad, kan men ervan uitgaan dat er kritiek zou kunnen worden geuit op de flexibiliteit van de projectstad ten opzichte van de meer stabiele situatie in de civiele wereld door het belang van het staatsapparaat.
De kritiek vanuit de civiele wereld op de andere werelden komt vooral voort uit de waarde die wordt gehecht aan de maatschappij, het algemeen belang, het collectief en het publieke.
3.4.1.5 Marktwereld
De marktwereld uit kritiek op de geïnspireerde wereld door het gebrek aan
zelfbeheersing af te keuren, je laten meeslepen in een situatie, of je (emotioneel) binden aan personen of objecten, is slecht voor het sluiten van transacties.
In de domestieke wereld kunnen persoonlijke relaties de vrije toegang tot een markt beperken, bovendien kunnen zij onderhandelingen in de weg staan.
Waardetoekenning op basis van „oude‟ principes zoals tradities kan daarnaast hinderlijk werken voor de vrije markt.
Speculatie en merknamen, belangrijk in de wereld van de faam, verhinderen zuivere transacties.
Vanuit de gedachte van de marktwereld zijn transacties één-op-één relaties. Collectieve acties die in de civiele wereld waardevol zijn, zijn slecht voor beslissingen omtrent transacties.
De strenge, strakke manier van doen in de industriële wereld omtrent methoden, instrumenten en plannen, ondermijnt het aanpassingsvermogen dat nodig is om aan te sluiten bij vraag en aanbod in de marktwereld.
Binnen de projectstad blijft informatie binnen een bepaald netwerk. Vanuit de gedachte van de marktwereld moet informatie transparant zijn en voor iedereen beschikbaar die ervan kan profiteren.
De kritieken vanuit de marktwereld baseren zich vooral op de waarden van het vrije marktidee, zuivere transacties en transparantie van informatie.
3.4.1.6 Industriële wereld
De geïnspireerde wereld verspilt efficiëntie door improvisatie, volgens de industriële wereld.
De industriële wereld is toekomstgericht. De kritiek naar de domestieke wereld komt voort uit deze waarde: de domestieke wereld hangt traditionalisme aan dat
ouderwets is en „oude‟ dingen zoals tradities passen zich slecht aan nieuwe situaties aan. In de theorie van Boltanski wordt geen kritiek vanuit de industriële wereld
gegeven op de wereld van de faam. Echter, de wereld van de faam heeft wel kritiek op de industriële wereld (zie paragraaf 3.4.1.3). Deze kritiek kan dus logischerwijs worden omgekeerd om als kritiek vanuit de industriële wereld naar de wereld van de faam te dienen. Als dit gebeurt, dan levert de industriële wereld kritiek op de wereld van de faam door de naar buiten gerichte blik af te keuren ten opzichte van de expertise die nodig is om vooruitgang te boeken. Bovendien kan de industriële wereld kritiek hebben op de „oppervlakkige‟ manier van doen in de wereld van de faam om bijvoorbeeld de reputatie van de subjecten te vergroten, waarbij het in de industriële wereld meer gaat om zoveel mogelijk kennis en expertise te vergaren om efficiëntie te bereiken.
De industriële wereld uit vooral kritiek op het staatsapparaat van de civiele wereld: administratieve procedures zijn vaak inefficiënt en beleid maken kost veel geld voordat er iets wordt bereikt, wat geen efficiënte manier van werken is.
De onvoorspelbaarheid van de markt is het grootste kritiekpunt vanuit de industriële wereld op de marktwereld. Bovendien zijn dure luxegoederen nutteloos.
In de projectstad gaat het meer om het netwerk aan contacten dat een subject heeft waaruit hij kennis kan putten, dan om de expertise die het subject zelf bezit. De
kritiek vanuit de industriële wereld hierop is dat het hinderlijk is voor vernieuwing en efficiëntie dat niemand meer gespecialiseerd is op een bepaald gebied.
De kritieken vanuit de industriële wereld op de andere wereld baseren zich vooral op de waarde die wordt gehecht aan expertise, efficiëntie, toekomstgerichtheid en vooruitgang. 3.4.1.7 Projectstad
In de projectstad zijn verbindingen en netwerken het hoogst gemeenschappelijke principe. Vanuit deze waarden wordt kritiek geleverd op de in zichzelf gekeerde creativiteit van de geïnspireerde wereld, omdat dit de (relatieve) openheid van netwerken in de weg staat.
In de domestieke wereld zijn netwerken en relaties met anderen ook belangrijk, maar op een andere manier dan in de projectstad, namelijk gebaseerd op tradities, hiërarchieën en generaties. Het is in de domestieke wereld praktisch onmogelijk om je als subject te verbinden met een ander netwerk, als je achtergrond anders is dan de tradities voorgeschreven in dat netwerk. De projectstad levert hier kritiek op: het zou niet voorbestemd moeten zijn door tradities of gewoonten bij welk netwerk je hoort, maar het is een eigen keuze, afhankelijk van de expertise die je aan het betreffende netwerk kunt toevoegen.
In de wereld van de faam wordt gestreefd naar het bereiken van zoveel mogelijk subjecten in één keer, namelijk door massacommunicatie. De projectstad vindt dat persoonlijke communicatie en persoonlijke verbindingen meer waardevol zijn dan dat. Bovendien negeren subjecten in de wereld van de faam die zich hoog in de
waarderingsschaal bevinden, subjecten die minder waardering genieten, bijvoorbeeld „sterren‟ die hun fans negeren. In de projectstad zijn subjecten in een bepaald netwerk meer gelijk aan elkaar.
Boltanski noemen geen kritiek vanuit de projectstad op de civiele wereld. Als de waarden van deze twee werelden naast elkaar wordt gelegd, dan kan worden
geconcludeerd dat er kritiek zou kunnen ontstaan vanuit de projectstad dat de civiele wereld teveel vasthoud aan beleid, politiek en jurisdictie waardoor waarden als
flexibiliteit en aanpassingsvermogen beperkt worden. Bovendien zijn persoonlijke relaties in de projectstad waardevol en kan er kritiek ontstaan op de collectieve relaties van de civiele wereld.
In de marktwereld is het moment van transactie het meest waardevol. De projectstad stelt dat niet alleen dat moment telt, maar ook de toekomst, dus de
doorwerking van de transactie (denk bijvoorbeeld aan duurzaamheid). Bovendien wordt de gedachte dat informatie voor iedereen beschikbaar zou moeten zijn afgekeurd, alleen mensen in een bepaald netwerk hebben toegang tot informatie in de projectstad. De anonimiteit van de marktwereld wordt ten slotte ook bekritiseerd, het gaat ten koste van de persoonlijke relaties.
In de industriële wereld zijn (technische) expertise en ervaring belangrijke waarde, in de projectstad is het belangrijker om flexibel te zijn en je te kunnen aanpassen aan de situatie.
De kritieken vanuit de projectstad op de andere werelden komen vooral voort uit de waarden van netwerken, persoonlijke communicatie, persoonlijke verbindingen, flexibiliteit en aanpassingsvermogen.
3.4.2 Compromissen
In een compromis worden de waarden uit de verschillende werelden met elkaar
verbonden, maar dit kan alleen wanneer er overeenkomsten bestaan tussen de werelden, ook al uiten zij zich op verschillende manieren. Het gaat hierbij om het hoger
gemeenschappelijk principe tussen de waarden uit verschillende werelden: wanneer dit overheersend is ten opzichte van de verschillen in waarden, kan tot een compromis gekomen worden. Sommige waarden die conflicten tussen werelden kunnen veroorzaken (zie vorige paragraaf), kunnen ook compromissen opleveren. Impliciet stelt Boltanski
hiermee dat verschillen in waarden niet per definitie spanningen hoeven op te leveren, omdat er ook compromissen kunnen ontstaan. De mogelijke conflicten en compromissen die Boltanski noemt zijn dus uitsluitend mogelijkheden en geen stelregels.
Een compromis kan ontstaan wanneer er overeenkomsten bestaan tussen de waarden die van belang zijn binnen verschillende werelden. Volgens Boltanski bestaan er tussen een aantal werelden geen overeenkomsten en kunnen dus geen compromissen worden gesloten, bijvoorbeeld tussen de civiele wereld en de marktwereld en de civiele wereld en de projectstad. Dit valt natuurlijk in twijfel te trekken, maar dat is niet het doel van deze uiteenzetting. Hier gaat het erom een beter beeld van de belangrijke waarden per wereld te krijgen door naar de overeenkomsten tussen de werelden te kijken, de stelling van Boltanski dat er tussen sommige werelden geen overeenkomsten bestaan zal hier dus worden aangenomen en er zal niet verder over worden uitgeweid.
De compromissen hieronder beschreven zijn wederkerend: wanneer er bijvoorbeeld een mogelijke overeenkomst in waarden tussen de geïnspireerde wereld en een andere wereld wordt beschreven, geldt dit natuurlijk ook voor de vergelijkende wereld, hoewel het daar dan niet meer wordt genoemd om overlappingen te voorkomen. Dit moet in gedachten worden gehouden bij het lezen van de volgende vergelijkingen, omdat het anders lijkt alsof er vooral overeenkomsten bestaan tussen de geïnspireerde wereld en de andere werelden, omdat deze als eerst wordt besproken.
3.4.2.1 Geïnspireerde wereld
De belangrijkste overeenkomst tussen de geïnspireerde wereld en de andere werelden, bevindt zich in de kernwaarde van creativiteit. Creativiteit kan zich bijvoorbeeld goed uiten in de marktwereld, doordat deze wereld net als de geïnspireerde wereld instabiel en flexibel is en dus veel ruimte overlaat voor vernieuwing. De entertainmentindustrie is een voorbeeld van een compromissituatie voortkomend uit de overeenkomsten in waarden tussen de geïnspireerde wereld en de marktwereld.
De relaties tussen subjecten in de geïnspireerde wereld zijn te vergelijken met de relaties in de domestieke wereld en de wereld van de faam. In de domestieke wereld bestaat er een belangrijke relatie tussen de leider, meester of vader en de leerling of kind en in de wereld van de faam is de relatie tussen „sterren‟ en hun fans belangrijk voor de plek op de waarderingsschaal. Een andere overeenkomst tussen de geïnspireerde wereld en de wereld van de faam bevindt zich in het feit dat het individu belangrijk is, dit wordt weliswaar op een andere manier geïnterpreteerd, maar hierdoor kunnen wel compromissen gesloten worden tussen beiden werelden.
De civiele wereld trekt, net als de geïnspireerde wereld, de gevestigde orde in twijfel, in de civiele wereld om op te komen voor de belangen van het collectief en in de geïnspireerde wereld om tot vernieuwing te komen. Omdat de achterliggende gedachte bij het in twijfel trekken van de gevestigde orde anders is in beiden werelden, is de uitwerking ervan ook anders: in de civiele wereld leidt het namelijk tot georganiseerde revolutie of een afzettingsbeweging, die niet per definitie negatief is, maar wel radicaler