Het Völser dialect als cultureel erfgoed

Het Völser plat wordt gekoesterd door de bewoners van Vaals. Waar mogelijk wordt er in het dialect geschreven, in de plaatselijke krantjes en op de sociale media. Door de heemkundekring Vaals wordt jaarlijks een dialectavond georganiseerd.178 _{Deze tendens is} zichtbaar in geheel Zuid-Limburg. Het is verbonden met de tradities, feesten en rituelen uit de streek. Vanuit toeristisch perspectief wordt het dialect tegenwoordig vaak gebruikt als unique

selling point van deze regio, een stukje buitenland in eigen land. Zo worden bijvoorbeeld de

plaatsnamen op de bordjes aan het begin van een stad of dorp, zowel in het Nederlands als in het dialect geschreven.

Alhoewel er in Limburg door alle lagen van de bevolking nog steeds dialect wordt gesproken verdwijnt dit steeds meer. Het dialect wordt gezien als een vorm van immaterieel erfgoed, een onderdeel van de Limburgse cultuur dat bewaard moet blijven.

3.4 Conclusie

In de inleiding werd het belang van lieu de mémoire genoemd. Het kan worden gebruikt als een kritische methode om een plek, een persoon of een verhaal te reconstrueren. Een functie ervan is om mythes te ontrafelen. De plaatsen van herinnering zijn verbonden met het begrip identiteit en de discussie die erover kan ontstaan.

In dit hoofdstuk worden drie ieux de mémoire van Vaals besproken: ‘Aartsvader’ Von Clermont, het Drielandenpunt en het Völser plat (Vaalser dialect). Deze bepalen samen de identiteit van het stadje Vaals en zijn belangrijke pijlers in het beleid van de gemeente dat gericht is op het ‘openen van de poort’ naar Aken.

Vanaf de tijd dat Von Clermont zich vestigde in Vaals, heeft het dorpje zich

ontwikkeld tot industriestadje. Het wordt gezien als het oudste industriestadje van Limburg. Vaals heeft in de achttiende eeuw ervan geprofiteerd om ‘anders te zijn’: een ‘grenzeloos’ gebied, voor wat betreft regels voor bedrijfsvestiging (gilderestricties) en vrijheid van religie. Hoewel het stadje deel uitmaakte van de calvinistische Republiek waren de meeste inwoners katholiek, waarmee ze tot de grootste religieuze minderheid in de Republiek behoorden. Vaals was meermaals het strijdtoneel van bloedige conflicten tussen katholieken en protestanten. Dit ontrafelt de mythe van een open en tolerant Vaals door de eeuwen heen.

De vestiging van textielmagnaten (waaronder Von Clermont) en andere fabrikanten uit Aken en omgeving heeft geleid tot bloei in het stadje. Vaals veranderde van een onbeduidend

178 Ook in 2016 vond er een dialectavond van de Heemkunde plaats (op 10 december). Deze stond in het teken van 975 jaar Vaals.

dorp naar een welvarend stadje. De ‘paradox van de grens’ heeft in dit geval geleid tot grensoverschrijdende bedrijfsvestigingen. De Akense textielfabrikanten hebben geprofiteerd van een beter ‘bedrijfs- en leefklimaat’ voor wat betreft gilderestricties en godsdienst, aan de Nederlandse zijde van de grens.179 _{Akense bouwmeesters, als Couven en Moretti hebben hun} stempel gedrukt op de Vaalser handelshuizen en buitenverblijven.Volgens De Win heeft Vaals in het uiterlijk aspect van zijn straten een geheel Duits cachet.180 _{De Duitse invloeden} uit deze tijd zijn nog steeds bepalend voor het stadsgezicht van Vaals.

De geschiedenis van de textielindustrie uit de achttiende eeuw, met grondlegger Von Clermont maakt deel uit van het materiele en immateriële erfgoed van Vaals. De gebouwen uit die tijd zijn bepalend voor het stadsgezicht van Vaals. Ze worden opgepoetst en in de schijnwerpers gezet, en vormen een belangrijk onderdeel van de huidige gemeentepolitiek van Vaals. De openbare ruimte wordt opnieuw ingericht naar hedendaags ontwerp met historisch besef. De gemeente verwijst bewust naar de tijd dat Vaals nog welvarend was. De sporen van de fabrieksarbeiders werkzaam in de latere textielindustrie zijn uitgewist. De industriële gebouwen zijn gesloopt, evenals veel religieuze bouwwerken uit deze tijd. Hiermee bestaat het materiele erfgoed van Vaals voornamelijk uit de erfenis van Von Clermont, Moretti en Couven. Het gat in het collectieve geheugen van Vaals, gemeten aan de nog aanwezige fysieke bouwwerken, omsluit bijna twee eeuwen.

Het Drielandenpunt is bepalend voor het zelfbeeld en het is het beeld waarmee Vaals bekend is in Nederland. De gemeente Vaals profileert zich als ‘Drielandengemeente’ met als symbool het Drielandenpunt. Het Drielandenpunt heeft Vaals geen windeieren gelegd. De ‘on-Nederlandse ligging’ tussen de heuvels en de bossen heeft het stadje tot een toeristisch trekpleister gemaakt. Vanaf 1900 kon Vaals profiteren van het toerisme als relatief nieuwe sector die zorgde voor economische groei. De perifere ligging ten opzichte van de rest van Nederland werd juist in wat in marketingjargon een ‘unique selling’ point wordt genoemd. Het Drielandenpunt is een belangrijk speerpunt in de huidige gemeentepolitiek. Deze

historische plek moet aan de eisen van de moderne tijd worden aangepast en meer karakter en kwaliteit krijgen. Toch lijkt de plek, na het verdwijnen van de Europese binnengrenzen veel aan magie verloren te hebben. De grens als symbolische afgrenzing spreekt minder tot de verbeelding dan de vroegere fysieke grens.

Tenslotte wordt als derde lieux de mémoire het ‘on-Nederlandse’ taaltje genoemd: het

Völser plat. Hiermee is Vaals verbonden met het Duitse Rijnland en de grote buur Aken, maar 179 Vgl. Knotter, Paradox van de grens.

anderzijds ‘afgesloten’ van een deel van Limburg en de rest van Nederland. Streekgebonden feesten en tradities, zoals het carnaval maken de culturele verbondenheid met Aken zichtbaar. Het dialect is onderdeel van het immateriële erfgoed van Vaals en is bepalend voor de Vaalser identiteit. De Vaalser jongeren zijn er tegenwoordig trots op om ‘Völser’ te zijn en

benadrukken hun Duitse verwantschap met een tekst als: ‘Völser: Leever pruus wie boer’. Dit zou in de tweede helft van de twintigste eeuw onvoorstelbaar zijn geweest. Het beleid van gemeente Vaals is erop gericht om de Vaalser traditie en cultuur te bewaren, waaronder ook het dialect.

De hier behandelde plaatsen van herinnering zijn waardevol voor de identiteit van Vaals. Hiermee onderscheidt de kleine Schwester zich van de rest van Nederland en is er een verbinding met Aken. De Duitse aartsvader, het ‘Völser Plat’ en het Drielandenpunt

verwijzen allen naar een aparte status van Vaals. De kleine Schwester heeft veel te danken aan haar ligging naast buurstad Aken, zoals blijkt uit deze lieux. De grens betekende niet alleen beperkingen maar bood ook mogelijkheden en vormen van vrijheid die er anders niet waren geweest. Het openen van de poort naar Aken biedt net als in het verleden opnieuw kansen voor de gemeente Vaals.

Maar bij reconstructie van de lieu wordt duidelijk dat het verhaal niet alleen maar rooskleurig is. Mythes kunnen worden ontrafeld en er vallen gaten in de geschiedenis. Over het gebruik van de plaatsen van herinnering door de gemeente Vaals kan discussie ontstaan.