Hoofdstuk 3 De herinneringspolitiek van de gemeente Vaals
3.2 Het Drielandenpunt
Vaals ligt aan het punt waar de drie landen Nederland, Duitsland en België elkaar raken. Dit punt wordt gemarkeerd door een monument dat bestaat uit drie grensstenen van de verschillende landen. Tevens is dit het hoogste punt van Nederland, met 323 meter boven NAP. De locatie ‘het Drielandenpunt’ stelt op het eerste gezicht niet veel voor. Het is een toeristenattractie: er staat het monument en de omgeving is vooral gericht op goedkoop vertier voor dagjesmensen, met diverse horecagelegenheden, een speeltuin met een labyrint en grote parkeerplaatsen. Het ‘hoogste punt’ van Nederland wordt geflankeerd door twee uitzichttorens. De Boudewijntoren staat op Belgisch grondgebied en de geheel vernieuwde Wilhelminatoren, met een ‘skywalk’ (een glazen uitbouw) op 34 meter hoogte, in Nederland. Toch is het Drielandenpunt met de Vaalserberg de plek waar Vaals in heel Nederland bekend van is en waar Vaals ook wel trots op is. Het onderscheidt Vaals van de rest van Nederland. Het is immers de enige plek in Nederland die grenst aan twee buurlanden. Met één stap staat men in Nederland, Duitsland of in België. Het ‘on-Nederlands’ karakter van deze plek met de beboste omgeving en het glooiende landschap maakte het vanaf 1900 tot een geliefd toeristenoord. Voor die tijd was Vaals al een bekend Ausflugsort voor de stadse inwoners van Aken.
De gemeente Vaals profileert zich als ‘Drielandengemeente’ met als logo de drie stenen van het Drielandenpunt. Een belangrijk speerpunt in het huidige beleid is het toerisme. Na het wegvallen van de textielindustrie is de toeristische sector de belangrijkste werkgever in de Vaals en omgeving. De gemeente Vaals heeft verschillende initiatieven opgepakt om het toerisme in Vaals te promoten. Er is in de eenentwintigste eeuw, net als in vele andere Nederlandse steden veel aandacht voor citymarketing. De slogan van Vaals is: ‘Verassend Veelzijdig Vaals’, oftewel: ‘Überraschend Vielseitiges Vaals’. De sterke punten van Vaals die in de strategische visie van de gemeente op het gebied van toerisme worden benoemd zijn, de centrale ligging in de nabijheid van grote steden, het monumentaal en historisch erfgoed, het toeristisch centrum in het Heuvelland, de vele overnachtingen in hoogwaardige hotels, het bungalowpark Landal, en de unieke natuurgebieden.151 Hiernaast speelt het Drielandenpunt een belangrijke rol in deze strategische visie. Het toeristisch trekpleister mist nog ‘voldoende kwaliteit en verbinding met centrum’ en ‘raakt achterop’.152 Als kans wordt gezien: ‘het Drielandenpunt meer karakter en kwaliteit geven’, samen met ‘een betere promotie van Vaals’.153
151 Gemeente Vaals, ‘Strategische visie Vaals 2020’. 152 Ibidem.
3.2.1 Verschuivende grenzen
Het welbekende toeristische Drielandenpunt, wordt aangegeven door drie grenspalen en ligt geheel op Nederlands grondgebied. De middelste paal hiervan is nummer 1, de eerste in de rij van de bijna 400 grenspalen tussen Nederland en België. Ongeveer 100 meter ten noorden hiervan ligt grenspaal 193, geplaatst in 1824. Deze markeert het ‘officiële’ Drielandenpunt tussen Nederland, Duitsland en België.154 Tot 1920 was het zelfs een Vierlandenpunt totdat het ministaatje Moresnet ophield te bestaan. Grenspaal 1 stond in de vorige eeuw aan het drielandenpunt ‘Luxemburg-Duitsland-Frankrijk’. Toen omvatte het Koninkrijk der
Nederlanden immers ook België en Luxemburg. De huidige grenspalenreeks tussen België en Duitsland heeft een andere nummering. Deze grens is namelijk na de eerste wereldoorlog naar het oosten opgeschoven als oorlogscompensatie. In die nummering heeft paal 193 het nummer 1032, dat op de achterzijde staat.
De grenspalen zijn kenmerkend voor de geschiedenis van deze plek. Deze laten zien hoe de landsgrenzen steeds zijn veranderd. Het Drielandenpunt was van 1714 tot 1794 het raakpunt van drie mogendheden: Het keizerrijk Oostenrijk, de vrije stad Aken in het Duitse Rijk en Vaals in de Republiek der Verenigde Nederlanden. Samen met Vaals behoorden ook Cadier, Eijsden, Gulpen, Heerlen, Holset, Maastricht, Margraten, Valkenburg en Vijlen tot de Republiek. Als deel van de Generaliteitslanden stonden ze onder direct gezag van de Staten- Generaal. De rooms-katholieke inwoners hadden het zwaar te verduren onder het calvinistische gezag van de Staten. De aangrenzende plaatsen die tot het keizerrijk Oostenrijk behoorden bleven onder katholiek bewind: Aubel, Bocholtz, Eupen, Gemmenich, ’s- Gravenvoeren, ’s-Hertogenrade, Keer, Kerkrade, Merkstein, Noorbeek, Oud-Valkenburg (tot 1785), Rurdorf, Schaesberg, Simpelveld, Ubach over Worms en Welz. Tijdens de Vrede van Utrecht (1713) en een jaar later de Vrede van Rastatt waren de mogendheden bovenstaande verdeling overeengekomen.155
Op de Vaalserberg, die oorspronkelijk Hubertusberg heette, lag ook hierna, in de Franse tijd (1794-1813) een Drielandenpunt. Het waren toen de departementen van de Ourthe, de Roer en de Nedermaas, die op de Vaalserberg een gemeenschappelijk raakpunt hadden.156 Na de Franse overheersing, werden op het Congres van Wenen (in 1816) de grenzen opnieuw bepaald. Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden en Pruisen konden het tijdens het Congres van Wenen niet eens worden over het verloop van de grenzen tussen beide landen bij het
154 Via: http://www.grenspalen.nl/archief-denl/gp-depruis-nl-193-200.html
155 J.H.M. Wieland, Kleine atlas voor de geschiedenis van beide Limburgen, (Leeuwarden 1989). 156 Heemkundevereniging Sankt Tolbert, Rondom de Toren, (Vaals 2004).
plaatsje Kelmis, waarvan Moresnet deel uitmaakte.157 Beide landen claimden de rechten op de zinkmijn Vieulle Montagne (Altenberg). Het ministaatje Moresnet (met een oppervlakte van 344 hectare) werd in 26 juni 1816 uitgeroepen, en heeft tot 1920 bestaan. De onduidelijke status van Moresnet leidde ertoe dat het een soort niemandsland, een vrijstaat werd zonder duidelijke wet- en regelgeving. Dit maakte diverse activiteiten mogelijk die in omringende landen verboden waren. Moresnet stond in de wijde omgeving bekend om zijn talrijke cafés, illegale drankstokerijen, casino’s en ‘huizen van plezier’.158 Het werd een toevluchtsoort voor personen die in de omringende landen de wet wilden ontlopen en broednest voor smokkelaars door het milde accijnsklimaat.
In 1839 werd België onafhankelijk van Nederland en ontstond er een Vierlandenpunt dat gevormd werd door de grenzen van Pruisen, Neutraal Moresnet, België en Nederland. Deze situatie zou tachtig jaar duren. Na het einde van de Eerste Wereldoorlog (in 1919 met de Vrede van Versailles) werden de grenzen opnieuw getrokken. Neutraal-Moresnet werd onderdeel van België.159 Bij het dan ontstane Drielandenpunt werden de grenzen tussen België, Duitsland en Nederland, vooral in het belang van het toerisme, zichtbaar gemaakt.
3.2.2 Het Drielandenpunt als toeristische attractie
Een aantal vooraanstaande Vaalsenaren zag perspectieven in exploitatie van het Drielandenpunt en richtte in 1904 de Vereeniging voor Vreemdelingenverkeer Neerlands Hoogste Berg op.160 Zij krijgen toestemming van de raad van de gemeente Vaals, voor het bouwen van een uitzichtoren in het Preusbos, dat destijds eigendom van de gemeente was. In 1905 opende burgemeester Sträter de zes verdieping hoge houten Wilhelminatoren officieel.161 In 1940 zal de ‘Vereniging voor Vreemdelingenverkeer Neerlands Hoogste Berg’ samengaan met de concurrerende ‘Vereeniging voor Vreemdelingenverkeer voor Vaals’ (V.v.V.v.V.) vonder de naam V.V.V. Vaals ‘Neerlands Hoogste Berg’.162 Inmiddels is de toeristensector in Zuid-Limburg en Vaals uitgegroeid tot een professionele bedrijfstak, met als belangrijkste promotor de V.V.V. Zuid-Limburg.
Aan het einde van de negentiende eeuw stond Vaals bekend als ‘Luftkurort’. De plaats werd een uitgaanscentrum voor welgestelden uit Aken. Vaals had Monte-Carlo allures en was
157 Thomas Richter, ‘Het drielandenpunt’, in: Catalogus tentoonstelling 975 jaar Vaals. Mensen en grenzen
door de eeuwen heen, (Vaals 2016), 95.
158 Philip Dröge, Moresnet. Opkomst en ondergang van een vergeten buurlandje, (Houten 2016). 159 Gemeente Kelmis, Het Verdrag van Versailles.
http://www.kelmis.be/nl/onze-gemeente/geschiedenis/versailler-vertrag 160 Kern, Tussen twee grenzen 1900-2000, 165.
161 Ibidem, 165. 162 Ibidem, 165.
beroemd (of berucht) vanwege de speelbanken (huidige casino’s) die door de Akenaren gefrequenteerd werden,163 “[m]et al de noodlottige en schandelijke gevolgen van dien”, volgens het oordeel van J.TH.H. de Win.164 In Aken werd in die tijd gesproken van het ‘Vaalser Paradies’. Het grauwe industriestadje ging zich op een nieuwe toekomst oriënteren. Vaals ontwikkelde zich langzaam als toeristenstadje, waarin hotels, cafés en restaurants verrezen. In 1898 werd het ‘Kurhotel’ in de Koperstraat gebouwd. Rond die tijd werden vele grote huizen, meestal zakenpanden of hotels, gebouwd en kreeg het centrum van Vaals een stedelijk karakter. Door sluiting van de grenzen tijdens de Eerste Wereldoorlog werd de stroom van vreemdelingen wel minder, maar het zaad voor een florerende toeristenbranche is gelegd en zal in de toekomst een belangrijke inkomstenbron voor Vaals worden.165 Om de industrie en het toerisme weer op gang te brengen, werd in 1922 een trambaan geopend tussen Wijlre, Vaals en Aken. In 1924 werd deze uitgebreid naar Maastricht.166
De ligging aan het Drielandenpunt heeft Vaals bepaald geen windeieren gelegd. Na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde Vaals zich razendsnel tot een populaire toeristische bestemming met het Drielandenpunt als belangrijkste landmark. Veel Nederlanders gingen op vakantie in Zuid-Limburg dat werd gezien als een stukje buitenland in eigen land. De
toeristen gingen ook steevast naar de hoogste ‘berg’ (322,5 meter boven NAP) van ons land en lieten zich graag fotograferen op de plek waar drie grenzen samen kwamen.167 Enkele ondernemers zagen commerciële kansen en bouwden er attracties. De belangrijkste
blikvangers, naast de zijn de Boudewijntoren (Belgisch grondgebied) en de Wilhelminatoren (Nederlands grondgebied), met uitzicht over de drie landen. Om de magie van het
Drielandenpunt te versterken kregen de grensstenen een bepaald cachet en werden met bloemen en planten goed zichtbaar gemaakt. Ook werd het Vierlandenpunt bewaard: de grenssteen van het vierde land ‘Neutraal Moresnet’ staat er nog steeds, net als de andere oude grensstenen, zoals die van het Habsburgse rijk.168
Het merendeel van de toeristen bleek echter eendagsvliegen. Het Drielandenpunt had jaarlijks meer dan 1 miljoen bezoekers, die na een fotootje bij de grenspalen weer in de
163 VVV Zuid-Limburg, Zuid-Limburg toen en nu. Hoe 125 jaar toerisme Zuid-Limburg veranderde, (Voerendaal/Stein 2010), 43
164 In: De Win, De geschiedenis van Vaals, 102-103. De Win was ambtenaar ter inspectie van de gemeente- en waterschap archieven in de provincie Limburg. Op verzoek van de burgemeester van de gemeente van Vaals, H.J. Rhoen, schreef hij in 1941 de geschiedenis van Vaals. Rhoen werd tijdens de Duitse bezetting door de Duitsers gevangen gezet. Na de oorlog werd hij opnieuw burgemeester van Vaals.
165 Kern, Tussen twee grenzen 1900-2000, 165. 166 VVV Zuid-Limburg. Zuid-Limburg toen en nu, 43. 167 Ibidem, 45.
bussen stapten op weg naar de volgende attractie. Begin deze eeuw kon het Drielandenpunt niet meer voldoen aan de verwachtingen van de huidige toerist en wordt deze historische plek stukje voor beetje aan de eisen van de moderne tijd aangepast. Naast de nieuwe
Boudewijntoren is er een Labyrint aangelegd, een speeltuin en tal van nieuwe horecagelegenheden.
Toch lijken de bussen vol bezoekers voorgoed verleden tijd. Het aantal mensen dat het Dielandenpunt bezoekt is sinds eind jaren negentig drastisch verminderd. Een mogelijke oorzaak lijkt te zijn gelegen in het verdrag van Schengen. Het wegvallen van de grenzen heeft voor Vaals in dit geval een keerzijde gehad. De betekenis van het Drielandenpunt is
afgenomen en deze plek lijkt zijn magie te hebben verloren. De grenservaring is veranderd, het is niet meer nodig om een paspoort op zak te hebben. Een grens met alleen een
symbolische functie spreekt waarschijnlijk minder tot de verbeelding van de meeste toeristen. Ook verloor Vaals in 2010 de status ‘hoogste punt’ van Nederland door nieuwe staatkundige verhoudingen binnen het Koninkrijk der Nederlanden. Dit kwam te liggen op een berg op het eiland Saba, als bijzondere Nederlandse gemeente.
De toekomst zal leren of het de gemeente Vaals zal lukken om het Drielandenpunt meer karakter en kwaliteit te geven en opnieuw een toeristisch trekpleister te zijn. De andere kant van de medaille is dat, door het verdwijnen van de grens met Duitsland, kleine Schwester
Vaals de poort naar Aken makkelijker open kan zetten, met alle voordelen van dien.