Thematiek: de benadering van zijn onderwerpen

In het tweede deel van dit hoofdstuk over inhoudelijk engagement zal dieper worden ingegaan op de overkoepelende thema’s die Brandt Corstius in zijn teksten bespreekt. In de vorige paragraaf

200 Brandt Corstius, J. ‘Geweld tegen buitenlanders’ in: Trouw (12 april 2005), beschikbaar via:

http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/archief/article/detail/1716873/2005/04/12/Geweld-tegen-buitenlanders.dhtml Geraadpleegd op 10 januari 2015.

201 Brandt Corstius, J. Kleine Landjes, 106.

202 Brandt Corstius, J. ‘Een regen van giftige brokstukken op Korgon’ in: Trouw (9 mei 2006), beschikbaar via http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/archief/article/detail/1698632/2006/05/09/Een-regen-van-giftige-brokstukken-op-Korgon-Een-regen-van-giftige-brokken-op-Korgon.dhtml Geraadpleegd op 10 januari 2015.

51 is globaal besproken welke onderwerpen Brandt Corstius aansnijdt en in deze tweede paragraaf zal dieper worden ingegaan op de thema’s die belangrijk zijn in de teksten.

Thematiek is een term uit de literatuur die aan de hand van abstracte motieven kan worden gevormd. Motieven zijn betekenisdragende eenheden in een verhaal203, schrijven Dorleijn en Van Boven in Literair Mechaniek. Een kenmerk van een motief is dat het een abstract begrip is (zoals liefde, eenzaamheid of onmacht) die herhaaldelijk terugkomen in de tekst, zodat ze bijdragen aan een overkoepelend thema. De thematiek is datgene wat als het ware als een rode lijn in het verhaal terug is te vinden. In deze paragraaf zal worden gekeken naar welke motieven terugkomen in de teksten van Brandt Corstius en tot welke thematiek dit leidt.

4.2.1 ONRECHT

Het belangrijkste motief, misschien zelfs wel het overkoepelende thema is onrecht. Brandt Corstius lijkt zich altijd te richten op de minderheden in de samenleving die gebukt gaan onder de Russische wetten en regels. Zoals in de vorige paragraaf is gebleken richt Brandt Corstius zich voor het grootste deel op de ‘gewone Rus’ en in het verlengde hiervan kan gezegd worden dat Brandt Corstius zich richt op het onrecht wat deze persoon wordt aangedaan. Aan de hand van fragmenten zal uitgelegd worden hoe hij dit doet en wat het effect hiervan is.

Brandt Corstius richt zich in zijn teksten op het onrecht dat de Russische overheid de bevolking aandoet en dit laat hij van verschillende kanten zien. Zo focust hij zich op macht van de regering, oorlogen waar burgers zich met de consequenties moeten redden, enzovoort. In het eerste voorbeeld toont hij de grote verschillen tussen de rijkdom van de Russische overheid en de armoede van de bevolking. Brandt Corstius is in een arme provincie waar hij het ene na het andere met marmer en goud beladen gebouw tegenkomt, terwijl hij eerder die dag ook al genoeg straatarme mensen heeft gezien: “Dergelijke geldsmijterij heb ik wel vaker gezien in Rusland, maar meestal weet je in ieder geval dat het geld van een oligarch is of dat het uit de winst van olie komt. Wat alles nog erger maakt, is dat Kalmukkië een straatarme republiek is met een gemiddeld maandinkomen van honderd euro en met een uitzonderlijk treurig verleden.”204 Met dit voorbeeld laat hij zien hoe oneerlijk het kan gaan in Rusland en Brandt Corstius laat door zijn mening te geven ook weten dat hij het er niet mee eens is.

Dit komt ook op het niveau van oorlogsvoering naar voren. In deze categorie focust hij zich op de consequenties die de bevolking hieraan ondervindt. Zo praat hij bijvoorbeeld met twee vaders die hun zoons verloren zijn. Ze denken dat de oorlog in stand gehouden wordt voor financieel gewin en ondertussen wordt de Tjetsjeense bevolking geterroriseerd: hun zonen worden zonder duidelijke aanleiding ontvoerd (en waarschijnlijk vermoord) en als ze weg zijn wordt hun huis leeggeroofd of platgebrand. “Zijn [Umatsj Ibrahimov] conclusie: ‘Niets aan te doen, alle Tsjetsjenen worden gelijk behandeld: als tuig.’”205 Brandt Corstius zegt over de verhalen van de vaders: “Na het gesprek met de twee vaders kregen abstracte begrippen als ‘mensenrechtenschendingen in Tsjetsjenië’ ineens betekenis.”206 Later wil hij twee Tsjetsjeense zusjes spreken die speciaal Engels hebben geleerd om hun verhaal over hun vermoorde vader aan journalisten te kunnen vertellen. Nadat mensen die de waarheid vertellen vermoord worden, besluit hij de zussen in Tsjetsjenië niet meer te bezoeken. “De verhalen van de twee zusjes blijven

203 Boven, E. van & G. Dorleijn. Literair Mechaniek: Inleiding tot de analyse van verhalen en gedichten, 271.

204 Brandt Corstius, J. Kleine Landjes, 58.

205 Brandt Corstius, J. Rusland voor gevorderden, 157.

52

onverteld. Soms is Rusland een verdrietige plek,”207 schrijft hij over deze situatie. Opvallend aan deze passages is dat Brandt Corstius in deze passages zijn mening durft te geven en zich aan de kant van de minderheden schaart.

Brandt Corstius probeert op bepaalde momenten ook iets aan het onrecht te doen. Een goed voorbeeld hiervan is zijn verhaal over de gehandicapte Nina, die door de overheid en buurtbewoners aan haar lot wordt overgelaten. Brandt Corstius gaat met haar op pad om te kijken welke problemen zij op een dag allemaal tegenkomt en hoe weinig ondersteuning ze hierbij krijgt.

“Haar klachten over het gebrek aan voorzieningen vond ik wel terecht, maar er was nog een veel dieper en pijnlijker probleem: dat buren, passanten en winkeliers ook nauwelijks een poot uitstaken. Je zou denken dat je vaker dan eens in de vijf maanden iemand op kan trommelen om je naar beneden te zeulen. We liepen langs haar buurtkruidenier waar zij al tien jaar lang – tevergeefs – vroeg om een plank voor haar neer te leggen. Toen ik haar vroeg naar dat gebrek aan sociale hulp viel er een pijnlijke stilte.”208

In dit fragment leeft hij duidelijk met Nina mee en hij lijkt zich ook kwaad te maken over het gebrek aan (sociale) hulp. Hij confronteert zelfs haar buurtkruidenier ermee, waarmee hij duidelijk aantoont hoe betrokken hij is bij het probleem. Uit deze fragmenten is gebleken dat Brandt Corstius aan de kant van de minderheden staat en daarmee komen we bij het volgende motief.

4.2.2 MARGINALISERING

Zoals ook al uit paragraaf 4.1 gebleken is, spelen personen of groepen in de marge van de maatschappij een belangrijke rol in de teksten van Brandt Corstius. In de geschiedenis van de literaire journalistiek is dit ook terug te zien: Joan Didion richtte zich in haar boek Slouching Towards Bethlehem bijvoorbeeld op de hippies terwijl Norman Mailer zich tot de anti-Vietnam demonstranten wendde. Brandt Corstius schrijft over minderheden in Rusland, maar het is lastig om dit als één groep af te bakenen. Om een paar voorbeelden te noemen: hij richt zich op alcoholisten, homo’s en gehandicapten die in Rusland niet getolereerd worden en talloze kleine culturen en hun gewoontes in de Kaukasus. In deze paragraaf zal gekeken worden op welke manier Brandt Corstius het motief marginalisering ter sprake brengt in zijn boeken.

Hoewel het in deze paragraaf om inhoudelijk engagement draait, is zijn motief om zijn onderwerpen in de marge te zoeken vaak persoonlijk. In een interview met de website Trouw na zijn correspondentschap zegt hij hierover: “Daar houd ik van: gebieden waar mensen minder in geïnteresseerd zijn, een beetje rommelen in de marge.”209 Een voorbeeld hiervan is het onderwerp ‘vrouwen stelen’, een traditie die in de kleine landjes op de Kaukasus nog steeds in gebruik is.

(1) “Ik wilde nog iets checken bij de man. Klopte het dat er nog steeds vrouwen worden geschaakt? Ik had gelezen dat het nog steeds gebeurde in de Kaukasus. Natuurlijk, zei

207 Brandt Corstius, J. Van Moskou tot Medan, 16.

208 Brandt Corstius, J. Kleine Landjes, 66.

209 Pronk, I ‘De faalangst van Jelle Brandt Corstius’ in Trouw (10 juli 2010) Beschikbaar via:

http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/article/detail/1116254/2010/07/10/De-faalangst-van-Jelle-Brandt-Corstius.dhtml Geraadpleegd op 28 januari 2015.

53

de man en liet een filmpje zien op zijn mobiele telefoon van een schreeuwende vrouw die in een auto werd gegooid. Stomverbaasd vroeg ik hem een keer of vijf of het misschien in scène was gezet, als een soort ziek ritueel. Nee, ze vond het echt niet leuk, zei de man. Als ik mijn verbazing wat beter had verstopt was het waarschijnlijk mogelijk geweest dit echtpaar te ontmoeten. Want toen ik de volgende dag belde vertelde hij dat het echtpaar ‘ziek’ was, wat Tsjetsjeens is voor ‘wij gaan ons verhaal niet zomaar vertellen aan een westerse journalist’.”210

(2) “Ik vroeg Ruslan of er hier net als in Tsjetsjenië wel eens een vrouw werd gestolen om vervolgens mee te trouwen. Ruslan en Muha moesten lachen. Wat bleek: Ruslan had de negentienjarige zus van Muha een paar jaar geleden ontvoerd. Ik vroeg Muha wat hij daarvan vond: ‘Nou, Ruslan is een van mijn beste vrienden dus als het toch moet gebeuren, dan maar door Ruslan.’ Overigens was Ruslan na acht maanden alweer van haar gescheiden.”211

In deze fragmenten toont Brandt Corstius hoe de traditie op de Kaukasus in zijn werk gaat. Ook laat hij zien dat de voor hem ongewone situatie voor de Tsjetsjenen juist heel gewoon is. Op deze manier toont hij op zijn eigenzinnige manier hoe het leven er in dit gebied uitziet. Wat opvalt, is dat Brandt Corstius vooral deze ongewone details noemt en zowel in zijn boeken als in zijn krantenartikelen minder aandacht besteedt aan bijvoorbeeld armoede van de inwoners. Het komt wel terloops ter sprake, maar in verhouding gaat hij hier inhoudelijk weinig op in. Hier is mogelijk een verklaring voor te vinden. In Rusland voor gevorderden geeft Brandt Corstius aan dat hij de verhalen over Rusland wil vertellen die nog niet veel mensen kennen: “In dit boek staan de verhalen die ik miste over Rusland. Boeken zijn volgeschreven over de ervaringen van Goelagslachtoffers. Maar de man die mij een kamp liet zien aan de overs van de Witte Zee had het liever over het Franse televisieprogramma Fort Boyard. Nog meer boeken zijn volgeschreven en zullen worden volgeschreven over het Rusland onder Poetin dat terugkeert naar de Sovjet-Unie. Maar niemand schrijft over de man die wekelijks op het Kremlin komt om de hond van Poetin ‘om te laten gaan met stress’.”212

Brandt Corstius richt zich ook op specifieke personen die in de marges van de maatschappij leven: alcoholisten, gehandicapten, homo’s en buitenlanders. In de volgende twee fragmenten is te zien dat hij zowel met de benadeelden als met de veroorzakers mee gaat, maar zich eigenlijk altijd aan de kant van de minderheden schaart. In het eerste fragment schrijft hij over een vrouw die gehandicapt is en op geen enkele steun kan rekenen. De tweede passage gaat over een demonstratie tegen homo’s, die in Rusland niet getolereerd worden.

“Een paar jongens hebben maskers voor hun mond. “Tegen de stank van homo's,” licht een van hen toe. Vjatsjeslav - leren schoenen, zwart overhemd, zwarte stropdas - is hierheen gekomen omdat hij 'de civilisatie wil redden.' Is eieren gooien misschien wat

210 Brandt Corstius, J. Kleine Landjes, 24.

211 Ibidem, 127.

54

ongeciviliseerd? “Ben je gek,” antwoordt hij en tovert een triomfantelijk een ei uit zijn broekzak dat in het tumult wonderwel niet is gebroken.”213

In het fragment lijkt hij duidelijk de kant van de minderheden te kiezen en een kritische houding aan te nemen tegen de ‘veroorzakers’ van de problemen. Dit geeft aan dat hij meer met de personen in de marges van de maatschappij mee lijkt te leven dan met de andere inwoners van Rusland.

4.2.3 OVERLEVEN

Brandt Corstius heeft één van zijn boeken Rusland voor gevorderden. Berichten van een overlever genoemd. Deze titel wijst er al op dat Brandt Corstius (af en toe) aan het overleven is. En als hem in 2010 na zijn correspondentschap in een interview met Trouw gevraagd wordt welke Russische eigenschap hij van de Russen overgenomen heeft, zegt hij het volgende: „Russen hebben een overlevingsgeest, een enorm uithoudingsvermogen. Ze kunnen lijden, daar zijn ze professioneel in, ze pikken zóveel. Tot op zekere hoogte heb ik dat ook. Ik kwam uit Rusland terug als een afgetrainde soldaat. Ik weet het zeker: ik heb het ergste achter de rug. Ik had een longontsteking, was bijna dood, lag in een tentje bij de Eskimo’s. De dokter kwam pas na drie dagen.”214 Hij stelt dus dat Russen ook overlevers zijn. Er zijn dus twee manieren waarop dit motief terugkomt in zijn teksten: ten eerste beschrijft hij dat Russen in hun eigen land overleven en ten tweede schrijft hij over zijn eigen overleven tijdens het correspondentschap, al doet hij dit in mindere mate.

In het achtergrondartikel ‘Vergeten verleden’ in Trouw zegt Brandt Corstius het volgende: “De meest genoemde oorzaak is dat Russen het al druk genoeg hebben met overleven in het hedendaagse Rusland, om ook nog eens aandacht aan het verleden te schenken.”215 In de inleiding van Rusland voor gevorderden legt hij uit dat dit overleven voornamelijk voorkomt omdat Rusland een onduidelijk land is waardoor aan de ene kant alles mogelijk is, maar aan de andere kant maakt dat het leven in Rusland tegelijkertijd erg lastig. In Rusland voor gevorderden volgen daarna verschillende verhalen waarin hij overlevingssituaties schetst. Een situatie die bijvoorbeeld over hemzelf gaat is waarin hij het verkeer in Rusland uitlegt. Fietsers staan hier naar eigen zeggen ‘onderaan de voedselketen’. “Voor een fietser is het nog ingewikkelder [dan voor voetgangers]. Op de stoep schrikken voetgangers zich een ongeluk en zien je het liefst dood. […] Op de weg ben je echter ook niet welkom. Automobilisten begrijpen het begrip fiets gewoon niet.”216 Opvallend is dat de fragmenten in zijn teksten waarin hij zichzelf als overlever betitelt, vooral gaan over het dagelijks leven in Rusland. Dit is ook het geval in het volgende voorbeeld, waarin hij schrijft over een greppel die voor zijn deur gegraven is tijdens zijn vakantie.

213 Brandt Corstius, J. ‘Russen dragen mondkapjes tegen ‘stinkende homo’s’’ in Trouw (29 mei 2007) Beschikbaar via:

http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/article/detail/1427248/2007/05/28/Russen-dragen-mondkapjes-tegen-rsquo-stinkende-homo-rsquo-s-rsquo.dhtml Geraadpleegd op 31 januari 2013.

214 Pronk, I ‘De faalangst van Jelle Brandt Corstius’ in Trouw (10 juli 2010) Beschikbaar via:

http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/article/detail/1116254/2010/07/10/De-faalangst-van-Jelle-Brandt-Corstius.dhtml Geraadpleegd op 21 januari 2015.

215 Brandt Corstius, J. ‘Vergeten Verleden’ in Trouw (6 juli 2007) Beschikbaar via:

http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/archief/article/detail/1666271/2007/07/06/Vergeten-verleden.dhtml Geraadpleegd op 21 januari 2015.

55 “De muur viel misschien wel twintig jaar geleden, maar sommige dingen veranderen niet in Rusland. Niemand weet waarom een greppel wordt gegraven, en niemand weet hoe lang het gaat duren. Het kan niemand overigens ook wat schelen: de enige manier om in Rusland te overleven is je niets van dit soort dingen aan te trekken. Of de zonnige kant van problemen in te zien.”217

Dit is anders als hij het motief overleven op Russen betrekt. In plaats van alledaagse beslommeringen spreekt hij hier over landelijke problematiek die invloed heeft op het leven van de inwoners van Rusland. In het eerste fragment is hij in Nagorno-Karabach, waar mensen altijd klaar lijken te zijn voor een nieuwe oorlog. En in het tweede fragment toont hij de problematiek die alcohol met zich meebrengt voor vrouwen.

(1) “Even later vertelde ze evenwel dat zij haar zoon, toen hij twee jaar werd, een pistool in zijn handen drukte ‘voor het gevoel’. En dat heeft zijn vruchten afgeworpen. Vol trots vertelde ze dat hij vorige week op de testbaan dertien van de vijftien keer raak schoot. ‘begrijp me niet verkeerd: ik wil echt dat er vrede komt, maar we moeten klaar zijn voor een nieuwe oorlog,’ vertelde ze.”218

(2) “In Rusland zijn er meer vrouwen dan mannen, en de gemiddelde leeftijd is een stuk lager dan die van vrouwen. Dat leidt tot bijzondere marktomstandigheden. Vaak heb ik in Rusland, helemaal in uitzichtloze dorpen, vrouwen horen zeggen: ‘Zolang hij mij niet slaat en niet te veel drinkt zou ik er onmiddellijk mee trouwen.’”219

Door deze fragmenten wordt zowel duidelijk hoe Brandt Corstius in het leven staat als de Russische bevolking. Brandt Corstius focust zijn overleven op de ongewone aspecten in het dagelijks leven terwijl Russen met heel andere problematiek te kampen hebben. In termen van inhoudelijk engagement geeft hij een kijkje in het dagelijks leven en de denkwijze van de Russen in vergelijking met die van hemzelf.

4.2.4 MACHT

Een motief dat het minst expliciet besproken wordt, maar toch een belangrijke rol in de teksten van Brandt Corstius inneemt is macht. Dit motief keert vooral terug in politieke onderwerpen en in de vorige paragraaf is aan de orde gekomen dat politiek in zijn teksten weinig aan de orde komt. Macht komt vooral aan de orde als Brandt Corstius geconfronteerd wordt met politieke ‘hoge piefen’ zoals hij ze zelf noemt of – op een abstracter niveau – als hij op afstand naar een situatie kijkt waar macht uitgeoefend wordt. Maar dit laatste geldt voornamelijk voor de nieuwsartikelen in die in Trouw verschenen zijn.

Een voorbeeld is een situatie waarin hij met zijn huisbaas overlegt dat iemand op zijn kat komt passen terwijl hij op vakantie is. Zijn huisbaas (vroeger werkzaam bij Economische Zaken) stelt voor dat hij een andere oplossing zoekt, want ‘hij had lijntjes lopen bij de Russische politie’. “En lijntjes moet je hier nogal serieus nemen, al helemaal bij iemand die een hoge pief bij

217 Brandt Corstius, J. Van Moskou Tot Medan, 10.

218 Brandt Corstius, J. ‘Nagorno-Karabach is klaar voor de oorlog’ in Trouw (24 mei 2005) Beschikbaar via:

http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/archief/article/detail/1724259/2005/05/24/Nagorno-Karabach-is-klaar-voor-de-oorlog.dhtml Geraadpleegd op 21 januari 2015.

56

Economische Zaken is geweest.”220 Hiermee geeft hij aan hoe de machtsverhoudingen in het land zijn. Invloedrijke personen kunnen in Rusland nog steeds heel veel voor elkaar krijgen. In een ander fragment heeft Brandt Corstius samen met Russische collega’s een gesprek met een Kazachse minister. De Russische journalisten hangen aan zijn lippen, maar Brandt Corstius maakt een bijdehante opmerking en die wordt niet gewaardeerd. “Einde gesprek. Marina strikte hem wel voor een interview. Tip aan mijzelf: voortaan geen bijdehante opmerkingen maken tegen ministers in dictatoriale landen.”221

In zijn nieuwsartikelen die Brandt Corstius voor Trouw schreef wijdt hij meer uit over eventuele machtsspelletjes die door president Poetin op het Kremlin worden gespeeld, terwijl hij hier in zijn boeken nauwelijks informatie over weergeeft. Desondanks maakt hij door middel van de fragmenten hierboven wel duidelijk hoe de macht in Rusland werkt en dat het uitoefenen van macht op deze manier nog steeds veel voorkomt in het dagelijks leven in Rusland.