Op basis van de voorafgaande opsomming is er eigenlijk geen twijfel mogelijk: we moeten zorg dragen voor de spirituele dimensie van zorgvragers, hun naasten en collega-zorgverleners. Maar hoe kunnen we dit concreet doen? Ofwel: wat bedoelen we precies met
‘spirituele zorg’ (2.1)? En wie verleent het (2.2)?
2.1. What’s in a name?
De volgende beschrijvingen helpen ons op weg:
“Spiritual Care is that care which recognises and responds to the needs of the human spirit when faced with trauma, ill health or sadness and can include the need for meaning, for self worth, to express oneself, for faith support, perhaps for rites or prayer or sacrament, or simply for a sensitive listener42”.
“Spiritual Care is understood as the care that addresses existential and religious and/or spiritual needs and challenges in connection with illness and crisis43”.
Conclusie? Met spirituele zorg willen we zoveel als mogelijk tegemoetkomen aan de spirituele noden waarmee zorgvragers, naasten en collega-zorgverleners worstelen én willen we krachtbronnen (datgene wat zin geeft) versterken. En dat alles met het oog op totaalzorg, kwaliteit van leven, fysieke en mentale gezondheid én een goede begeleiding bij medische keuzes (zie 1.2.1.-1.2.5.).
2.2. Wie verleent het?
2.2.1. Spiritueel zorgverlener als expert
Net zoals er zorgverleners zijn met expertise op het gebied van de lichamelijke zorg en de zorg voor de psychische en sociale dimensie van zorgvragers, zijn er ook zorgverleners die zich gespecialiseerd hebben in de zorg voor de ‘spirituele dimensie’.
Spiritueel zorgverleners beschikken over de nodige competenties44 én een doorleefde spiritualiteit die doorheen de opleiding wetenschappelijk werd doordacht. Een specifieke groep spiritueel zorgverleners vertrekt vanuit de katholieke geloofsovertuiging en inspiratie, maar met een grote openheid voor anders- of niet-gelovige zorgvragers. Dergelijke spiritueel zorgverleners noemen we zorgpastores45.
42 NHS Education for Scotland, Spiritual Care Matters;
https://www.nes.scot.nhs.uk/media/23nphas3/spiritualcaremattersfinal.pdf (toegang 01.02.2021).
43 C. HVIDT et al., What is Spiritual Care? Professional Perspectives on the Concept of Spiritual Care identified through Group Concept Mapping, in BMJ Open 10/12 (2020) 1-10.
44 UK Board of Healthcare Chaplaincy, Spiritual and Religious Care Capabilities and Competences for Chaplaincy Support (2015);
ukbhc.org.uk/wp-content/uploads/2019/12/ukbhc_spiritual_and_religious_capabilities_and_competences_for_chaplaincy_support_2015.pd f (toegang 5.02.2021).
45 Benamingen van spiritueel zorgverleners uit andere denominaties: anglicaanse aalmoezenier, de islamconsulent, de protestants-evangelische aalmoezenier, de vrijzinnig-humanistisch consulent.
10 Maar wat doen spiritueel zorgverleners precies met behulp van hun competenties? In wat volgt zoomen we in op het takenpakket van de zorgpastor, omdat wij (de Beroepsvereniging voor Zorgpastores) hierover de meeste expertise hebben.
Vanuit hun expertise stellen pastores een ‘spirituele diagnose’. Hiervoor peilt de pastor naar spirituele noden (bv. zoeken naar hoop, ethische zorgen, zorg om levenseinde, omgaan met levensverandering, relatie tussen waarden/geloof en behandeling…) en krachtbronnen (relatie(s), geloof, natuur, doelen, copingstrategieën uit het verleden…) van zorgvragers en/of hun naasten.
Vervolgens probeert de pastor tegemoet te komen aan de spirituele noden door zijn/haar interventies hierop af te stemmen (bv. iemand op verhaal laten komen, ruimte geven om te rouwen, een gebed, ritueel of sacrament voorbereiden en voorgaan, communicatie tussen zorgteam en zorgvrager optimaliseren, begeleiding in ethische keuzes…).
Daarnaast zal de pastor proberen om de krachtbronnen van iemand te helpen ontdekken en/of versterken (bv. wijzen op waarden, belangrijke relaties, mogelijke toekomstverhalen…).
Hierbij stelt de pastor telkens de beoogde effecten voorop, zoals het bewaren van waardigheid en respect van de zorgvrager, het versterken van de autonomie, het uithouden/verwerken van een moeilijke situatie…. Tenslotte gaat de pastor na wat de resultaten zijn van zijn/haar pastorale interventies. Op die manier kan hij/zij bijsturen indien nodig, maar ook de eigen professionaliteit verdiepen46.
Een soortgelijke driedelige opdeling wordt gemaakt binnen zogenoemde taxonomieën. Een taxonomie is een lijst met alle taken van de pastor die vanuit wetenschappelijk onderzoek (op basis van literatuurstudie, registraties van pastores…) wordt opgesteld. Taxonomieën bieden houvast aan pastores om in overleg te gaan met collega’s/directieleden en aan beleidsmakers om vacatures op te stellen en functioneringsgesprekken te voeren. In 2015 stelden Massey en collega’s (binnen de Amerikaanse context) een degelijke taxonomie op47. Ook binnen de Vlaamse zorgcontext werd deze afgetoetst48.
Belangrijk om hierbij te vermelden (en dat blijkt ook uit bovenvermelde taxonomieën) is dat pastores niet alleen de begeleiding van patiënten en hun naasten op zich nemen, maar dat zij ook collega-zorgverleners ondersteuning bieden. Zo staan pastores zorgverleners bij in context van een overlijden van een zorgvrager, hebben ze oog voor professionele en persoonlijke zorgen van hun collega’s, organiseren ze uitwisselings-en bezinningsmomenten…
Wat de impact hiervan is op zorgverleners, wordt verder in deze paper belicht (zie punt 6).
Daarnaast behoort de interprofessionele samenwerking met andere zorgverleners tot het takenpakket van de pastor. Meer specifiek informeren zij zorgverleners over de spirituele en
46A.VANDENHOECK,De meertaligheid van de pastor in de gezondheidszorg. resultaatgericht pastoraat in dialoog met het narratief- hermeneutisch model van C.V. Gerkin, onuitgegeven proefschrift tot verkrijging van de graad van doctor in de godgeleerdheid, K.U. Leuven, 2007; F. TIMMENS et al., The Role of the Healthcare Chaplain: A Liturature Review, in Journal of Health Care Chaplaincy 24/3 (2018) 87-106.
47 Cf. K. MASSEY et al., What Do I do? Developing a Taxonomy of Chaplaincy Activities and Interventions for Spiritual Care in Intensive Care Unit Palliative Care, in BMC Palliative Care 14/10 (2015) 1-8.
48 A. DILLEN, E. VANDERHEIJDEN & A. VANDENHOECK, Wat doe jij hier eigenlijk? Resultaten van empirisch onderzoek naar de tijdsbesteding van Vlaamse ziekenhuispastores, in Collationes 48/2 (2018) 163-189.
11 culturele noden die spelen bij de zorgvrager, bieden ze begeleiding aan om met deze noden rekening te kunnen houden in het zorgplan, wonen ze afdelingsbriefings, ethisch en palliatief overleg bij en coachen ze zorgverleners in het verlenen van eerstelijns spirituele zorg…49 Spirituele zorg is immers een gedeelde (interprofessionele) verantwoordelijkheid (2.2.2.).
2.2.2. Spirituele zorg als gedeelde verantwoordelijkheid van alle zorgverleners
Vanuit een holistische/integrale zorgvisie wordt van élke zorgverlener verwacht dat hij/zij gedurende het zorgproces de nodige basisaandacht heeft voor de ‘spirituele dimensie’ van hun zorgvragers50. Deze basisaandacht noemen we binnen de zorgcontext ‘eerstelijns spirituele zorg51’.
• Eerstelijns spirituele zorg gebeurt binnen een kwaliteitsvolle zorgrelatie.
o Deze krijgt gestalte in de aandacht van de zorgverlener voor de waardigheid van iemand tijdens een klinisch onderzoek, de lichamelijke verzorging, het helpen bij het eten, bewegen…
o Daarnaast laat de vertrouwensband tussen zorgvragers en zorgverleners toe om spirituele noden bij zorgvragers te detecteren én om indien nodig door te verwijzen naar de spiritueel zorgverlener voor gespecialiseerde spirituele zorg.
o Het spreekt voor zich dat het hierbij belangrijk is dat zorgverleners uitdrukkingen rond de zin of ‘onzin’ die zorgvragers ervaren, niet uit de weg gaan.
• Zinvolle doorverwijzingen door zorgverleners zijn noodzakelijk, aangezien de spiritueel zorgverlener onmogelijk alle zorgvragers en naasten kan screenen in de hele voorziening.
Op internationaal niveau wordt heel veel onderzoek verricht naar de implementatie van dit zorgdomein in de dagdagelijkse praktijk van zorgverleners. Per onderzoeksdomein verwijzen we in de voetnoot naar enkele relevante studies:
1. Wat is de visie van zorgverleners op spirituele zorg en hoe integreren zij dit in hun praktijk (binnen diverse contexten)?52
49 Ibid., p. 168-177.
50 Holistische/integrale zorg zet de zorg voor de totale, hele mens centraal; B. FERREL & N. COYLE,The Nature of Suffering and the Goals of Nursing, in Oncology Nursing Forum 35/2 (2008) 241-247, p. 246; K.J. FLANNELLY,G.F. HANDZO & A.J. WEAVER, Factors Affecting Healthcare Chaplaincy and the Provision of Pastoral Care in the United States, in Journal of Pastoral Care &
Counseling 58/1-2 (2004) 127-130; H.G. KOEING, The Spiritual Care Team. Enabling the Practice of Whole Person Medicine, in Religions 5/4 (2014) 1161-1174; G. HANDZO & H.G. KOEING,Spiritual Care. Whose Job Is it Anyway?, in Southern Medical Journal 97/12 (2004) 1242–1244; H. TAN et al., Understanding the Outcomes of Spiritual Care as Experienced by Patients, in Journal of Health Care Chaplaincy (2020) 1-15.
51 Spiritueel zorgverleners zijn ‘tweedelijns spiritueel zorgverleners’ die vanuit hun expertise verdiepende spirituele zorg kunnen verlenen.
52 A. APPLEBY, J. SWINTON & P. WILSON, What GPs Mean by ‘Spirituality’ and How they apply this Concept with Patients. A Qualitative Study, in JGP Open 2 (2018) 2, 1-9; D. SELBY, Patient Versus Health Care Provider Perspectives on Spirituality and
12 2. Hoe verloopt de samenwerking tussen zorgverleners en pastores en hoe kan die in de
toekomst beter verlopen?53
3. Welke barrières ervaren zorgverleners die hen ervan weerhouden om dit zorgdomein met hun zorgpraktijk te verweven?54
4. Welke competenties kunnen zorgverleners ondersteunen bij het verlenen van eerstelijns spirituele zorg?55
5. Hoe kunnen we zorgverleners het best vormen en ondersteunen opdat zij aandacht zouden hebben voor dit zorgdomein?56
6. Welke impact heeft vorming op de patient-reported outcomes van zorgvragers én op de competenties van zorgverleners?57
Spiritual Care. The potential to miss the moment, in Annals of Palliative Medicine 6 (2017) 143-152; S., RONALDSON, et al., Spirituality and Spiritual Caring. Nurses’ Perspectives and Practice in Palliative and Acute Care Environments, in Journal of Clinical Nursing 21 (2012) 2126-2135.
53 A.K. BORCHIK, A.G. NICHOLLS & A.C. DUPLECHAIN,Spiritual Care for the Hospitalized Child. Working Together to Offer Spiritual Support and Increase Patient Satisfaction, in Pediatric Nursing 45 (2019) 4, 201-204; E. J. TAYLOR &A.H. LI,Healthcare Chaplains’ Perspectives on Nurse-Chaplain Collaboration. An Online Survey, in Journal of Religion and Health 59/2 (2020) 625-638.
54 R. KEALL, J. M CLAYTON & P. BUTOW, How Do Australian Palliative Care Nurses Address Existential and Spiritual Concerns?
Facilitators, Barriers and Strategies, in Journal of Clinical Nursing 23 (2014) 3197-3205; M.J. BALBONI et al., Nurses and Physician Barriers to Spiritual Care Provision at the End of Life, in Journal of Pain and Symptom Management 48 (2014) 400-410; E.A. Hvidt et al., ‘We Are the Barriers’. Danish General Practitioners’ Interpretations of why the Existential and Spiritual Dimensions Are Neglected in Patient Care, in Communication & Medicine 14/2 (2017) 108-120; E. BUELENS &A.DILLEN, Attending to Patients’ Spirituality. An Evaluation of a Spiritual Screening Project from the Perspective of Nurses, Chaplains and Patients in a Belgian Hospital, in Counseling and Spirituality 35 (2016) 2, 115-138.
55 R.VAN LEEUWEN & B. CUSVELLER, Verpleegkundige zorg en spiritualiteit. Professionele aandacht voor levensbeschouwing, religie en zingeving, Lemma, Utrecht, 2005; E. ROGIERS, M. STEEGEN & A. VANDENHOECK, Verpleegkundigen en eerstelijns spirituele zorg: een harmonieuze combinantie binnen de hedendaagse zorgcontext? Op zoek naar een ondersteunend (in)competentieprofiel en de bijhorende vorming, in Collationes 4 (2019) 427-448.
56 K. TORNØE et al., A Mobile Hospice Nurse Teaching Team’s Experience. Training Care Workers in Spiritual and Existential Care for the Dying. A Qualitative Study, in BMC Palliative Care 14/43 (2015) 1-9; M. R. O’BRIEN et al., Meeting Patients’
Spiritual Needs During End-of-Life Care. A Qualitative Study of Nurses’ and Healthcare Professionals’ Perceptions of Spiritual Care Training, in Journal of Clinical Nursing 28/1-2 (2018) 182-189; Gil BAR-SELA et al., Training for Awareness of One’s Own Spirituality. A Key Factor in Overcoming Barriers to the Provision of Spiritual Care to Advanced Cancer Patients by Doctors and Nurses, in Palliative and Supportive Care 17/3 (2019) 345-352; S.J. YARDLEY, C.E. WALSHE & A. PARR, Improving Training in Spiritual Care. A Qualitative Study Exploring Patient Perceptions of Professional Educational Requirement, in Palliative Medicine 23/7 (2009) 601-607; R. GILLILAN, S. QAWI, A.J. WEYMILLER & C. PUCHALSKI, Spiritual Distress and Spiritual Care in Advanced Heart Failure, in Heart Failure Review 22/5 (2017) 581-591; E. BUELENS &A.DILLEN,Attending to Patients’
Spirituality. An Evaluation of a Spiritual Screening Project from the Perspective of Nurses, Chaplains and Patients in a Belgian Hospital, in Counseling and Spirituality 35/2 (2016), 115-138.
57 J. VAN DE GEER et al., Training Hospital Staff on Spiritual Care in Palliative Care Influences Patient-Reported Outcomes.
Results of a Quasi Experimental Study, in Palliative Medicine 31/8 (2018) 743-753; H. DAUDT, M. D’ARCHANGELO & D.
DUQUETTE, Spiritual Care Training in Healthcare. Does it Really Have an Impact?, in Palliative and Supportive Care 17 (2017) 129-137; M. WASNER et al., Effects of Spiritual Care Training for Palliative Care Professionals, in Palliative Medicine 19/2 (2005) 99-104; E. KELLY, Chapter 57 Competences in Spiritual Care Education and Training, in Mark COBB, C.M. PUCHALSKI & B.
RUMBOLD (ed.), Oxford Textbook of Spirituality in Healthcare, Oxford, Oxford University Press.
13