In voorlichtingsfolders over borstkankerscreening worden twee standpunten naar voren gebracht met betrekking tot het laten maken van een mammografie, namelijk ‘Ga wel indien >50’ en ‘Ga niet indien <50’. Het eerste standpunt kon in eerdere onderzoeken, zoals die van Meuffels en Schulz en Vermeulen, op groot enthousiasme rekenen onder de respondenten. Het tweede standpunt totaal niet, ook al vonden de respondenten de argumenten voor dat standpunt wel sterk.
In het onderhavige onderzoek is middels face-to-face interviews gezocht naar een verklaring voor het uitblijven van de acceptatie van ‘Ga niet indien <50’. De zestien
geïnterviewde vrouwen lieten allen blijken dat de kans om borstkanker te krijgen hen angst aanjaagt. De ziekte vormt voor hen een bedreiging voor hun gezondheid, beschadigt mogelijk hun vrouwelijkheid en geeft hen een gevoel van onmacht. Wanneer zij vervolgens
geconfronteerd werden met een voorlichtingstekst met daarin argumenten die pleiten tegen het laten maken van een mammografie, bekritiseren zij deze argumenten zodanig dat zij voor hen aan overtuigingskracht inboeten. Het gevolg: de vrouwen nemen risico’s die verbonden zijn aan een mammografie voor lief, omdat zij liever niet in onzekerheid verkeren en ervan overtuigd zijn dat alleen een mammografie hen zekerheid kan bieden. Op die manier faalt de overtuigingspoging van het standpunt ‘Ga niet indien <50’.
Literatuurlijst
Ent, M. R., & Gerend, M. A. (2015). Cognitive dissonance and attitudes toward unpleasant medical screenings. Journal of Health Psychology, 1359105315570986. Geraadpleegd via: http://hpq.sagepub.com/content/early/2015/02/19/1359105315570986.full
Festinger, L. (1957) A theory of cognitive dissonance. Stanford, CA: Stanford University Press.
Meuffels, B., & Schulz, P. J. (2009). Knowledge, information sources and awareness regarding breast cancer screening: a comparative study in Lugano/Switzerland and Amsterdam/Holland. Studies in Communication Sciences, 9(1), 249-264.
Meuffels, B., & Schulz, P. J. (2011a). Baas in eigen borst-Waarom gezondheidsvoorlichting (soms) faalt. Tijdschrift voor Taalbeheersing, 33(2), 119-147.
Meuffels, B., & Schulz, P. J. (2011b). Breast cancer screening. A case in point. In E. Feteris, B. Garssen & F. Snoeck Henkemans (Eds.). Keeping in touch with Pragma-Dialectics: In
Meuffels, B., & Schulz, P. J. & (2012a). “It is about our body, our own body!”: On the difficulty of telling dutch women under 50 that mammography is not for them. Journal of
Argumentation in Context, 1(1), 130-142.
Meuffels, B., & Schulz, P. J. (2012b). Justifying age thresholds for mammographic screening: an application of pragma-dialectical argumentation theory. Health communication, 27(2), 167-178
Bijlage A: De voorlichtingstekst zoals gebruikt door Vermeulen (2014)
Voor- en nadelen van borstkankerscreeningBorstkanker is de meest voorkomende vorm van kanker onder vrouwen in Nederland: 1 op de 8 vrouwen krijgt in haar leven te maken met borstkanker. Dat is even schrikken, maar gelukkig liggen in Nederland de overlevingskansen van vrouwen met borstkanker vrij hoog. Dit heeft voornamelijk te maken met de goede behandelmethoden en de vroege opsporing. Om borstkanker vroeg op te sporen, krijgen vrouwen in de leeftijd van 50 tot 75 jaar elke twee jaar een oproep om kosteloos een mammografie (een röntgenfoto van de borsten) te laten maken.
Overdiagnose & overbehandeling
Hoewel het verstandig kan zijn om deel te nemen aan de borstkankerscreening, kleven er ook een aantal nadelen aan dit bevolkingsonderzoek. Wetenschappelijke berekeningen hebben duidelijk gemaakt dat als 2000 vrouwen gedurende 10 jaar elke twee jaar gescreend worden, er maar één vrouw is van wie voorkomen wordt dat ze overlijdt aan borstkanker. Tegelijkertijd, zo blijkt uit die berekeningen, zullen 10 gezonde vrouwen ten onrechte behandeld worden als kankerpatiënt. Ten onrechte, want soms komt een tumor helemaal niet tot kwaadaardige ontwikkeling, maar stabiliseert zich zodat een vrouw niet aan, maar met borstkanker sterft. Deze ‘overdiagnose’ (dus het ten onrechte behandelen van gezonde vrouwen) heeft onnodige borstamputaties, chemotherapie en bestraling tot gevolg. Deze onnodige behandelingen leiden in de regel tot grote emotionele en
lichamelijke schade.
Voor vrouwen van 50 tot 75 jaar geldt dus dat ze goed moeten nadenken over de voor- en de nadelen van bevolkingsonderzoek naar borstkanker, en deze tegen elkaar moeten afwegen. De Gezondheidsraad concludeert – na alles op een rijtje te hebben gezet – dat het voor vrouwen boven de 50 jaar raadzaam is om deel te nemen aan het
bevolkingsonderzoek. Geen 50? Geen screening
Waarom vindt borstkankerscreening pas vanaf 50 jaar plaats? Ook jongere vrouwen kunnen toch borstkanker krijgen? Dit is waar, maar bij jonge vrouwen is de kans daarop nog niet zo erg groot: 75 procent van de vrouwen met borstkanker is namelijk ouder dan 50. Daarnaast is de kans op het langer patiënt zijn voor jonge vrouwen natuurlijk groter. Dat werkt zo: veel vrouwen overleven borstkanker maar moeten dus, omdat de kanker eerder wordt ontdekt, langer leven met de nadelige emotionele en lichamelijke gevolgen waar je als patiënt mee te maken krijgt. Ook is het risico op overdiagnose bij jonge vrouwen hoger dan bij vrouwen boven de 50. Dat heeft onder andere te maken met het borstklierweefsel van jongere vrouwen. Omdat het weefsel ‘dichter’ is dan bij vrouwen na de overgang, zijn de borstfoto’s moeilijker te beoordelen als het gaat om het vaststellen van afwijkingen. De kans op een ‘vals positief’ wordt daardoor groter: bij meer dan 15 procent van de jongere vrouwen geeft een mammografie namelijk aan dat er iets ernstigs aan de hand is, maar na verder onderzoek blijkt dat helemaal niet het geval te zijn. Veel jonge vrouwen zitten hierdoor onnodig in onzekerheid. Mede daarom wordt het vrouwen onder de 50 jaar dus afgeraden om een mammografie te laten maken als daar geen gegronde redenen voor zijn.
Het komt natuurlijk voor dat vrouwen onder de 50 zich toch ongerust maken over
borstkanker, omdat zij bijvoorbeeld zelf een knobbeltje in een van hun borsten ontdekken. Een bezoek aan de huisarts kan dan al geruststellen. Als er geen sprake is van erfelijke factoren of lichamelijke risicofactoren, zal in de meeste gevallen worden aangegeven dat er geen reden is om een mammografie te laten maken.
Daarnaast zal de huisarts vaak kunnen vaststellen dat het knobbeltje gewoon een vetbultje of opgezet klierweefsel is. Bovendien geeft een groot percentage van de vrouwen die ooit een mammografie hebben laten maken aan dat dit pijnlijk en vervelend is, omdat de borsten worden platgedrukt tussen twee glazen platen. Als je als vrouw onder de 50 jaar toch een mammografie wil laten maken, loop je dus het risico om onnodig pijn te lijden. Aan het laten maken van een mammografie kleven nog andere nadelen. Sinds 1928 is al bekend dat artsen voorzichtig moeten omgaan met borsten waar kanker in zit.
Desalniettemin worden de borsten tijdens de mammografie samengeperst, waardoor de verspreiding van eventueel aanwezige kankercellen gestimuleerd kan worden. Tot slot speelt de mogelijke schadelijkheid van de röntgenstraling, die kankerverwekkend kan zijn, vooral bij jongere vrouwen een rol. Hun borstweefsel is namelijk gevoeliger voor de schadelijke straling, waar zij dus vaker mee in aanraking zouden komen.
Advies Gezondheidsraad
Vooral voor jongere vrouwen geldt dus: vertrouw op het oordeel van de arts, en laat geen mammografie maken als daar geen heel erg goede reden voor is. Ook al gelden een aantal nadelen van het bevolkingsonderzoek ook voor vrouwen boven de 50 jaar, ze gelden toch
voornamelijk voor vrouwen die jonger zijn dan 50. Bij jonge vrouwen wegen de nadelen niet op tegen de voordelen. De Gezondheidsraad heeft de regering recentelijk (in januari 2014) dan ook geadviseerd vrouwen onder de 50 jaar niet in het bevolkingsonderzoek te betrekken.
Bijlage B: De enquête en de voorlichtingstekst van dit onderzoek
Enquete zoals digitaal afgenomen via www.thesistools.comEen onderzoek naar een voorlichtingstekst over borstkanker. Geachte deelnemer,
Voor mijn studie aan de Universiteit van Amsterdam doe ik onderzoek naar voorlichtingsteksten over borstkanker.
Ik zou u willen vragen allereerst enkele persoonlijke vragen te beantwoorden, vervolgens de
voorlichtingstekst over borstkanker zorgvuldig te lezen en tot slot een reactie te geven op een aantal stellingen die over de gelezen voorlichtingstekst gaan.
Deelname aan dit onderzoek kost zo’n 10 tot 15 minuten van uw tijd. Bij voorbaat heel hartelijk dank voor uw medewerking,
Stéphanie Heeren
stephanieheeren@gmail.com
We beginnen met enkele persoonlijke vragen. 1. Ik ben een...
man vrouw
2. Wat is uw leeftijd? *
4. Wat is uw hoogst genoten opleiding? Basisschool/lager onderwijs VBO/LBO VBMO/Mavo/MULO MBO HAVO/MMS VWO/HBS HBO WO
5. Hebt u ooit gehoord van het Nederlandse bevolkingsonderzoek naar borstkanker, waarbij vrouwen preventief worden gescreend? *
Ja Nee
6. Vanaf welke leeftijd vindt dit onderzoek plaats? Dat weet ik niet.
Vanaf .... jaar.
7. Wist u dat het bevolkingsonderzoek levens kan redden? Ja
Nee
8. Wist u dat borstkanker veel vaker voor komt bij vrouwen boven de 50 jaar, dan bij vrouwen die jonger zijn dan 50 jaar *
Ja Nee
9. Wist u dat het bevolkingsonderzoek naar borstkanker tot overdiagnose en overbehandeling kan leiden? *
Ja Nee
Ik heb nog nooit van overdiagnose en overbehandeling gehoord.
Ja Nee
11. Wist u dat het bevolkingsonderzoek naar borstkanker tot ‘valse positieven’ kan leiden? *
Ja Nee
Ik heb nog nooit over 'valse positieven' gehoord.
12. Wist u dat u tijdens het bevolkingsonderzoek naar borstkanker in aanraking komt met röntgenstraling? *
Ja Nee
13. Hoe vaak hebt u de afgelopen twee maanden gedacht dat u borstkanker zou kunnen krijgen? *
Elke dag
Eén keer per week Een paar keer per maand Eén keer per maand
Minder dan één keer per maand Nooit
Lees nu a.u.b. aandachtig onderstaande tekst door.
Voor- en nadelen van borstkankerscreening
Borstkanker is de meest voorkomende vorm van kanker onder vrouwen in Nederland: 1 op de 8 vrouwen krijgt er in haar leven mee te maken. Dat is even schrikken, maar gelukkig liggen in Nederland de overlevingskansen van vrouwen met borstkanker vrij hoog. Dit heeft voornamelijk te maken met de goede behandelmethoden en de vroege opsporing. Om borstkanker vroeg op te sporen, krijgen vrouwen in de leeftijd van 50 tot 75 jaar elke twee jaar een oproep deel te nemen aan het bevolkingsonderzoek en om kosteloos een
mammografie (een röntgenfoto van de borsten) te laten maken.
Overdiagnose & overbehandeling
Hoewel het verstandig kan zijn om deel te nemen aan het bevolkingsonderzoek, kleeft er ook een aantal nadelen aan borstkankerscreening,. Wetenschappelijke berekeningen hebben duidelijk gemaakt dat als 2000 vrouwen gedurende 10 jaar elke twee jaar gescreend worden,
er maar van één vrouw voorkomen wordt dat ze overlijdt aan borstkanker. Tegelijkertijd blijkt uit die berekeningen dat 10 gezonde vrouwen ten onrechte behandeld zullen worden als kankerpatiënt. Ten onrechte, omdat soms een tumor helemaal niet tot kwaadaardige ontwikkeling komt, maar zich stabiliseert. Hierdoor sterft een vrouw niet aan, maar met borstkanker. Deze ‘overdiagnose’ (en dus het ten onrechte behandelen van gezonde vrouwen) leidt tot onnodige borstamputaties, chemotherapie en bestraling. Deze onnodige behandelingen leiden voor veel vrouwen tot grote emotionele en lichamelijke schade.
Voor vrouwen van 50 tot 75 jaar geldt dus dat ze goed moeten nadenken over de voor- en de nadelen van bevolkingsonderzoek naar borstkanker, en deze tegen elkaar moeten afwegen. De Gezondheidsraad concludeert – na alles op een rijtje te hebben gezet – dat het voor vrouwen vanaf 50 jaar raadzaam is om deel te nemen aan het
bevolkingsonderzoek. Geen 50? Geen screening
Waarom vindt borstkankerscreening pas vanaf 50 jaar plaats? Ook jongere vrouwen kunnen toch borstkanker krijgen? Dit is waar, maar bij jonge vrouwen is de kans daarop nog niet zo erg groot: 75 procent van de vrouwen met borstkanker is namelijk ouder dan 50. Daarnaast is de kans op het langer patiënt zijn voor jonge vrouwen natuurlijk groter. Dat werkt zo: veel vrouwen overleven borstkanker maar moeten dus, omdat de kanker eerder wordt ontdekt, langer leven met de nadelige emotionele en lichamelijke gevolgen van patiënt-zijn. Ook is het risico op overdiagnose bij jonge vrouwen hoger dan bij vrouwen boven de 50. Dat heeft onder andere te maken met het borstklierweefsel van jongere vrouwen. Omdat het weefsel ‘dichter’ is dan bij vrouwen na de overgang, zijn op de borstfoto’s afwijkingen moeilijker vast te stellen. De kans op een ‘vals positief’ wordt daardoor groter: bij meer dan 15 procent van de jongere vrouwen geeft een mammografie namelijk aan dat er iets ernstigs aan de hand is, maar na verder onderzoek blijkt dat helemaal niet het geval te zijn. Veel jonge vrouwen zitten hierdoor onnodig in onzekerheid. Mede daarom wordt het vrouwen onder de 50 jaar dus afgeraden om een mammografie te laten maken als daar geen gegronde redenen voor zijn.
Het komt natuurlijk voor dat vrouwen onder de 50 zich toch ongerust maken over
borstkanker, omdat zij bijvoorbeeld zelf een knobbeltje in een van hun borsten ontdekken. Een bezoek aan de huisarts kan dan al geruststellen. Als er geen sprake is van erfelijke factoren of lichamelijke risicofactoren, zal in de meeste gevallen worden aangegeven dat er geen reden is om een mammografie te laten maken. Daarnaast zal de huisarts vaak kunnen vaststellen dat het knobbeltje gewoon een vetbultje of opgezet klierweefsel is. Bovendien geeft een groot percentage van de vrouwen die ooit een mammografie hebben laten maken aan dat dit pijnlijk en vervelend is, omdat de borsten worden platgedrukt tussen twee glazen platen. Als je als vrouw onder 50 jaar toch een mammografie wil laten maken, loop je dus het risico om onnodig pijn te lijden.
Aan het laten maken van een mammografie kleven nog andere nadelen. Sinds 1928 is al bekend dat artsen voorzichtig moeten omgaan met borsten waar kanker in zit.
Desalniettemin worden de borsten tijdens de mammografie samengeperst, waardoor de verspreiding van eventueel aanwezige kankercellen gestimuleerd kan worden. Tot slot speelt de mogelijke schadelijkheid van de röntgenstraling, die kankerverwekkend kan zijn, vooral bij jongere vrouwen een rol. Hun borstweefsel is namelijk gevoeliger voor de schadelijke
straling, waar zij dus vaker mee in aanraking zouden komen.
Vooral voor jongere vrouwen geldt dus: vertrouw op het oordeel van de arts, en laat geen mammografie maken als daar geen heel erg goede reden voor is. Ook al gelden een aantal nadelen van het bevolkingsonderzoek ook voor vrouwen boven de 50 jaar, ze gelden toch voornamelijk voor vrouwen die jonger zijn dan 50. Bij jonge vrouwen wegen de nadelen niet op tegen de voordelen. De Gezondheidsraad heeft de regering recentelijk (in januari 2014) dan ook geadviseerd vrouwen onder de 50 jaar niet in het bevolkingsonderzoek te
betrekken.
Uitleg:
U kunt op een schaal van zeven punten aangeven wat u van een stelling vindt. Een voorbeeld:
Ik vind de voorlichtingstekst
Moeilijk O O O O O O O Makkelijk
Als u de tekst heel moeilijk vindt, kiest u het meest linkerbolletje. Vindt u de tekst juist heel makkelijk, dan kiest u meest rechtse bolletje. Zit uw mening ergens tussenin, dan kiest u één van de andere bolletjes. Vindt u de tekst niet moeilijk, maar ook niet makkelijk, dan kiest u het vierde bolletje van links/rechts. 14. Ik vind de voorlichtingstekst.... Moeilijk Makkelijk Oninteressant Interessant Afstandelijk Aansprekend Saai Boeiend Eentonig Levendig
15. De voorlichtingstekst maakte me...
Helemaal niet bang Heel erg bang
Helemaal niet nerveus Heel erg nerveus
Helemaal niet ongerust Heel erg ongerust
16. Ik vind dat vrouwen boven de 50 jaar deel zouden moeten nemen aan het Nederlandse bevolkingsonderzoek naar borstkanker.
17. Ik vind de redenen die in de tekst aangevoerd worden om af te zien van een mammografie als je jonger bent dan 50 jaar geloofwaardig.
Helemaal mee oneens Helemaal mee eens
Helemaal mee oneens Helemaal mee eens
20. Ik vind het argument "Vrouwen jonger dan 50 jaar moeten geen mammografie laten maken, omdat borstkanker veel vaker voorkomt bij vrouwen die ouder zijn dan 50 jaar" een zwak/sterk argument.
Zwak Sterk
21. Ik vind het argument "Vrouwen jonger dan 50 jaar moeten geen mammografie laten maken, omdat het bevolkingsonderzoek naar borstkanker tot overdiagnose en overbehandeling leidt” een zwak/sterk argument.
Zwak Sterk
22. Ik vind het argument “Vrouwen onder de 50 jaar moeten geen mammografie laten maken omdat het bevolkingsonderzoek naar borstkanker als pijnlijk kan worden ervaren” een zwak/sterk argument
Zwak Sterk
23. Ik vind het argument “Vrouwen onder de 50 jaar moeten geen mammografie laten maken omdat ze dan meer kans hebben op een ‘vals positief’ een zwak/sterk argument
Zwak Sterk
24. Ik vind het argument “Vrouwen onder de 50 jaar moeten geen mammografie laten maken omdat ze gevoeliger zijn voor de schadelijke röntgenstraling” een zwak/sterk argument.
Zwak Sterk
25. Ik vind dat vrouwen onder de 50 jaar het advies dat in de voorlichtingstekst wordt gegeven zonder meer zouden moeten opvolgen.
Helemaal mee oneens Helemaal mee eens
26. Als een vrouw onder de 50 jaar tegen het advies van de huisarts in een mammografie laat maken, vind ik dat:
Zinloos Zinvol
Onbegrijpelijk Begrijpelijk
Dom Slim
Vrouwen ouder dan 50 jaar: verplaatst u zich voor de volgende twee stellingen in de positie van een vrouw die jonger is dan 50 jaar.
Vrouwen jonger dan 50 jaar: beantwoord de volgende twee stellingen vanuit uw eigen positie.
27. Als ik bang zou zijn om borstkanker te hebben, zou ik toch een mammografie laten maken. Ook al verzekert de huisarts mij dat ik me geen zorgen hoef te maken.
Helemaal mee oneens Helemaal mee eens
28. Ik vind dat ik, ondanks de adviezen die in de voorlichtingstekst over borstkanker gegeven worden, zelf moet kunnen bepalen of ik een mammografie laat maken.
Helemaal mee oneens Helemaal mee eens
29. Ik denk dat als een vrouw van 43 jaar in mijn nabije omgeving bang is om
borstkanker te hebben, zij een mammografie zou gaan laten maken. Ook al verzekert de huisarts haar dat ze zich geen zorgen hoeft te maken.
Helemaal mee oneens Helemaal mee eens
30. Als een vriendin van mij (43 jaar) – tegen het advies van de huisarts in –een mammografie wil laten maken en mij om advies zou vragen, zou ik haar
aanraden/afraden om een mammografie te laten maken.
Afraden Aanraden
Einde van de vragenlijst