Bron: Rijksbegroting 2019, jaarverslagen. Figuur 3: In het landschap van de adviesraden
Panel A. Grote adviesraden en de planbureaus (mln €)
Panel B. Kleinere adviesraden (mln. €)
Clingendael Rathenau Instituut Sociaal en Cultureel Planbureau Planbureau voor de Leefomgeving Centraal Planbureau Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid Sociaal-Economische Raad Wetenschappelijk Instituut voor het CDA
Raad voor Volksgezondheid en Samenleving Raad voor de leefomgeving en infrastructuur Raad voor het Openbaar Bestuur Raad voor Cultuur Onderwijsraad De Nederlandse Sportraad Adviesraad voor wetenschap, technologie en innovatie Adviesraad Internationale Vraagstukken Adviescommissie voor vreemdelingenzaken Wetenschappelijk Instituut voor het CDA
0 5 10 15 20 25 30 CDA Planbureaus Adviesraden 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 CDA
dan ooit is er behoefte aan hoopvolle perspectieven en het dragende verhaal van de christendemocratie.
Denktanks in andere landen
Om een breder perspectief te verkrijgen kan de internati-onale vergelijking nuttig zijn. Dat is soms ontnuchterend, maar ook erg leerzaam. We nemen een uitstapje naar de financiering van denktanks in Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten.
Duitsland
Duitsland kent drie soorten van denktanks: die van politie-ke partijen, denktanks die niet aan een partij zijn verbon-den en private instituten, zoals de Bertelsmann Stiftung en de Robert Bosch Stiftung. Laatstgenoemde stichtingen vormen het charitatieve werk van de families Bertelsmann en Bosch en hebben de meerderheidsaandelen (respectie-velijk 90% en 80%) in de gelijknamige stichtingen.
De politieke denktanks ontvangen hun middelen van de staat, op basis van het aantal zetels die de politieke partij heeft in de Bundestag (Duitse parlement). Die budgetten zijn van een andere orde dan in Nederland: de Konrad-Adenauer-Stiftung (KAS, CDU) heeft een jaarlijks budget van € 175 miljoen en de Friedrich-Ebert-Stiftung (FES, SPD) van € 190 miljoen. Het budget van het WI kan daar niet direct mee worden vergeleken worden, omdat de Duitse stichtingen ook trainings- en opleidingsactiviteiten ontplooiien die bij het CDA onder de Eduardo Freistichting of het Steenkamp Instituut vallen.
De Duitse wijze van financiering van de politieke instituten – voor bijna 100% uit publieke middelen – reflecteert een bijzondere politieke cultuur van reflectie over de lange termijn en betrokkenheid bij internationale democratische ontwikkeling. Ze heeft wellicht te maken met de herinnering aan de opkomst van de Nationaal Socialisten door het vermeende falen van de Republiek van Weimar. De KAS is actief in 120 landen, de FES in
100. Deze internationale betrokkenheid leidt soms tot onbegrip, zoals de constatering dat er op enig moment wel meer dan 10 Duitse stichtingen actief zijn in Israël en de Palestijnse gebieden.6
De grote private stichtingen en de werkwijze van bijvoorbeeld de KAS geven het bedrijfsleven een grote rol in de politieke discussie. Het actief betrekken van het bedrijfsleven bij het beleidsproces zou in Nederland met grote argwaan worden bekeken of als belangenverstrenge-ling worden betiteld. En er gaat in Duitsland ook wel eens wat mis, zoals de afgelopen jaren bleek uit de verstrenge-ling van belangen van de auto-industrie en de politiek. Maar er kan net zo goed worden betoogd dat bedrijven een belangrijke rol spelen in werkgelegenheid en economi-sche ontwikkeling en dat hun stem in het politieke proces cruciaal is. In de Duitse politieke cultuur heeft die laatste redenering in Duitsland duidelijk veel gewicht.
Verenigd Koninkrijk
In het Verenigd Koninkrijk zijn denktanks voornamelijk gefinancierd uit private middelen, in totaal circa £ 64 miljoen per jaar. Ze spelen een actieve rol in het politieke debat, zoals onlang bleek uit het alternatieve Brexit plan ‘Plan A+’ van Jacob Rees-Mogg dat is uitgedacht door het Institute of Economic Affairs (IEA, budget circa £ 2 miljoen). De twee grootste denktanks zijn Chatham House (£ 18 miljoen), gevolgd door het Institute for Fiscal Stu-dies (£ 9 miljoen). De eerste, Chatham House, is een in-ternationale denktank waar ook het Nederlandse Ministe-rie van Buitenlandse Zaken conferenties mee organiseert. De tweede, IFS, is opgericht uit zorgen over het belasting-stelsel en de noodzaak tot hervorming. Ze ziet zichzelf wel eens als een ‘schaduwministerie van financiën’.
De financiering en werkwijze van denktanks in Verenigd Koninkrijk reflecteert de politieke cultuur van een sterke en relatief gesloten ambtelijke top.7 De denktanks zijn te zien als de georganiseerde tegenmacht vanuit de civil society om invloed uit te oefenen op het politieke proces.
Verenigde Staten
De Amerikaanse denktanks zijn qua financiering en werkwijze vergelijkbaar met de Britse. We zouden dan ook kunnen spreken van een Angelsaksisch model. Ze zijn voornamelijk gefinancierd met privaat geld en zijn gericht op het stimuleren van ontwikkeling of vormen een sterke lobby richting de overheid. Johan Huizinga sprak in 1926 na een bezoek aan het Brookings Institution over een “in-tellectuele organisatie” die bijdragen levert aan een intel-ligent direction of change.8 De totale uitgaven van denktanks in de VS is naar geschat een miljard dollar per jaar. Alles overziend steekt de financiering van Nederlandse politieke denktanks wel erg schraal af. De honderden mil-joenen die Duitsland uitgeeft aan denktanks met een poli-tieke overtuiging en de rijke traditie van private denktanks in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk geven die landen een voorsprong in langetermijndenken.
Financiering van Europese denktanks in Brussel
Sinds 2007 hebben de partijen in het Europarlement de mogelijkheid gekregen om subsidie te ontvangen voor geli-eerde politieke denktanks.9 Dit heeft geleid tot de oprich-ting van politiek-wetenschappelijke instituten in Brussel. Het CDA is onderdeel van de European People’s Party (EPP) en ons WI is betrokken geweest bij de oprichting van het Wilfried Martens Centre for European Studies (WMCES, begroting € 6 miljoen). De liberalen van de ALDE hebben het European Liberal Forum (ELF, € 1,5 miljoen), de sociaaldemocraten van de S&D hebben de
Foundation for European Progressive Studies (FEPS, € 5,3 miljoen) en de kleine christelijke partijen hebben
Sallux (€ 0,4 miljoen).
De instituten worden gefinancierd onder strenge voorwaarden, zoals een minimumpercentage financiering uit andere bronnen en een verbod op activiteiten gericht op de nationale politiek. De financiering uit andere bron-nen was tot en met 2018 gelijk aan 15% van de totale middelen, maar wordt met ingang van 2019 verlaagd tot 5%. Dit zal het leven voor de instituten wat makkelijker maken en minder afhankelijk van externe geldschieters. Zo hoeft het WMCES voor haar begroting van € 6 mil-joen nog maar voor € 300.000 aan andere financiering te organiseren, in plaats van € 1 miljoen. Dit vermindert ook de druk op de partnerorganisaties (zoals het WI) om eigen middelen bij te dragen aan Europees onderzoek.
Het verbod op nationale politieke activiteiten is niet erg serieus genomen door de eurokritische partijen in het Europarlement. Zo lijkt de PVV de gelden ge-bruikt te hebben voor de campagne om een referendum te krijgen over het Oekraïne-verdrag en heeft UKIP in Groot-Brittannië de ‘Leave’-campagne deels met Europees geld gefinancierd. Dit is overigens nog onderwerp van een juridische procedure waarbij door de Europese Commissie € 1,1 miljoen wordt teruggevorderd over het jaar 2016.10
Conclusie
Het budget van het WI is sinds 2011 nog maar de helft van wat in de periode 1985 tot 2010 gebruikelijk was. Het is qua begroting vergelijkbaar geworden met de andere politiek-wetenschappelijke bureaus, die een kritische massa van circa € 400.000 hebben. De financiering be-weegt mee met het zetelaantal in de Tweede Kamer, maar veel meer dan dat budget krijgen de denktanks niet. Voor het WI komt de grootste extra bijdrage uit het Fonds WI, dat daarmee de verbinding vormt tussen het rijke verleden en de hoopvolle toekomst van het CDA.
In het landschap van Nederlandse denktanks en