Oorzaken schades

Er zijn verschillende factoren die resulteren in schade bij geschilderde afwerkingen op houten ondergronden. De belangrijkste factor is de invloed van vocht en temperatuur op objecten. Andere factoren die problemen veroorzaken bij geschilderde afwerkingen zijn degradatie van de verflagen en mechanische schade.

7.2.1 Relatieve vochtigheid

Houten objecten of objecten die deels uit houten delen bestaan zijn allemaal in meer of minder mate gevoelig voor veranderingen in relatieve luchtvochtigheid (RV). Onder RV wordt verstaan de

hoeveelheid waterdamp die lucht bevat bij een bepaalde temperatuur, als percentage van wat die lucht bij die temperatuur maximaal aan waterdamp kan bevatten.107 Door schommelingen in de RV ontstaan er veranderingen in het vochtgehalte van organische materialen zoals hout. Als het materiaal vrij is om te werken (krimpen en uitzetten) is er weinig aan de hand. Maar het kan zijn dat een object uit een samenstelling van materialen bestaat die verschillend reageren op veranderingen in RV. De verschillen in uitzetting kunnen krachten teweeg brengen die kromtrekken, buigen of zelfs breken van een materiaal of object tot gevolg kunnen hebben.108 Bij beschilderde houten objecten leidt dit vaak tot craquelures of barsten in de verf. Door grote interne spanningen in het hout kan het zelfs gebeuren dat de verflaag volledig losraakt van de houten drager. Schommelingen in RV of een te hoge of een te lage RV zijn de grootste schadefactor voor beschilderde houten objecten, ongeacht of het nu om meubels,

paneelschilderijen, polychrome beelden of orgels gaat. Andere factoren die ook veroorzaakt worden door RV, en schadelijk zijn voor geschilderde objecten, zijn schimmelvorming en ongedierte.109 Houtrot of schimmels ontstaan bij een 65% RV en tasten houten ondergronden aan. De schimmelvorming vormt daarnaast een voedingsbodem voor schadelijke insecten.110

De wieg van Van der Wilk heeft bijna twintig jaar opgeslagen gestaan in een vochtige kelder. De

107 _{ICN, p. 2.} 108 _{Ibidem, p 2.} 109 _{Child, p. 81-89.} 110 _{Staniforth, p. 103-113.}

53

RV factor is daarmee verantwoordelijk voor de grootste schade aan de wieg. Hierdoor zijn enkele constructieve delen losgeraakt en is er op meerdere plaatsen blaasvorming in de verflaag ontstaan dat duidt op vocht dat opgesloten heeft gezeten (afb. 47). Het meubel is, voordat het werd opgeslagen, geschuurd en voorzien van een nieuwe (grond)verflaag. Niet alle delen zijn op dat moment tot aan de houten ondergrond terug geschuurd. Enkele plekken vertonen nog sporen van een oude verflaag. Op deze plekken zijn zowel de nieuwe als de onderliggende laag losgeraakt van de houten ondergrond (afb. 48). Daarnaast zijn, onder invloed van vocht, een aantal spijkers en schroeven gaan oxideren waardoor er vlekken zijn ontstaan op de verfafwerking.

54

Afb. 48 Schade aan achterzijde van het meubel waar nog restanten oude afwerklaag deels zichtbaar is. foto: auteur, 2016

7.2.2. Degradatie van verflagen

De fysieke, chemische en optische eigenschappen van een verf worden bepaald door de verhouding tussen de pigmenten, het bindmiddel en additieven. Belangrijk voor de conservering is de droogtijd van een verf. Deze varieert onder andere door de invloed van bepaalde pigmenten. Een andere parameter diet de droogtijd beïnvloedt is de olie die gebruikt is in de verf. Verschillende oliesoorten hebben

verschillende eigenschappen die niet beperkt blijven tot kleur of viscositeit, maar ook van invloed zijn op het drogingsproces. Dit proces wordt gestuurd door polymerisatie. De polymerisatie van een olie ontstaat door chemische bindingen tussen de individuele oliemoleculen (triglyceriden). Deze onderlinge bindingen zorgen ervoor dat de olie van een vloeibare substantie naar een soort vaste rubberachtige consistentie over gaat.111 Oxidatieprocessen zijn een tweede factor die verantwoordelijk zijn voor het drogen van de olie. Op het eerste gezicht is een langzame droogtijd te prefereren boven een snelle, maar dit heeft zowel positieve als negatieve kanten. Doordat de verf langzaam droogt wordt er weliswaar een sterke en duurzame verflaag gecreëerd maar de keerzijde is dat aanhoudende oxidatieprocessen juist zorgen voor degradatie van bovengenoemde chemische bindingen.112 Reacties die in eerste instantie het uitharden van de verflaag veroorzaken, kunnen er uiteindelijk ook voor zorgen dat de verflaag weer zacht wordt. Voor restauraties is het van belang dat door de verschillen in de samenstelling van oliën en verschillen in de verouderingsprocessen van oliën het mogelijk is om verschillende oliesoorten te identificeren. Voor de wieg van Van der Wilk is het van belang te weten dat aan het begin van de twintigste eeuw alle beschikbare verf werd vervaardigd op basis van lijnolie. Additieven, tenslotte, kunnen worden gebruikt om de technische eigenschappen van de verf te verbeteren. Hiermee kan de droogtijd worden aangepast (siccatieven) of kan de smeerbaarheid van een verf worden veranderd. De samenstelling van de verschillende componenten in een olieverf is niet alleen bepalend voor de eigenschappen van de verf. Deze elementen zijn ook van invloed op de degradatie van de verflagen. Ten gevolge van oxidatie kunnen olieverven vergelen of transparant worden. Oxidatie creëert een toename in polaire functionele groepen waardoor er zowel een hogere dichtheid als een hogere brekingsindex ontstaat.113 Dit kan visueel waargenomen worden als minder glans en in sommige

111 _{Erhardt, p. 18.} 112 _{Ibidem, p. 18.} 113 _{Tsang, p. 88.}

55

gevallen transparantie van de verflaag. Andere gevolgen van de aanhoudende oxidatieprocessen is het breken van gecrosslinkte ketens triglyceriden. Deze kleine componenten migreren binnen de verflaag en kunnen op den duur verdampen. Hierdoor wordt de verf bros en brokkelt deze af.

7.2.3. Mechanische schade

Onder mechanische schade wordt schade verstaan die optreedt door externe factoren. Dit kan onder meer schade zijn die het resultaat is van gebruik van het object. Vaak zijn dit kleine krassen, deukjes of andere tekenen van slijtage. Het is ook mogelijk dat schade ontstaat door te hoge belasting van de materialen. Dit resulteert meestal in barsten of scheuren in de constructie. Daarnaast kan schade ook ontstaan door intensieve reiniging of reiniging met de verkeerde middelen. Deze schade is niet altijd direct zichtbaar maar toont zich meestal pas na verloop van tijd. Het verwijderen van verflagen en het aanbrengen van een nieuwe verfafwerking valt ook onder mechanische schade. Dit is een van de meest voorkomende vormen, want wanneer het uiterlijk van een meubel niet meer voldoet aan de esthetische verwachtingen wordt deze vaak voorzien van een nieuwe afwerking. In het geval van geschilderde objecten is dit vaak een nieuwe verfafwerking. Deze kan direct op de onderliggende lagen aangebracht worden of de gedegradeerde lagen worden eerst verwijderd. Wanneer oudere verflagen verwijderd zijn vormt dit een probleem voor de identificatie en mogelijke behandeling van een meubel.

Bij de afdeklatten die horen bij de wieg van Van der Wilk is dit ook het geval. Op afbeeldingen is te zien dat deze onderdelen voorzien zijn een glanzende afwerking maar de huidige staat van de

onderdelen vertoont geen sporen van een afwerking (afb. 49). Het eikenhout is volledig kaal gehaald (afb. 50).114 Zonder fysieke aanwijzingen of aanvullende informatie uit bronnen is het voor deze onderdelen niet mogelijk om met zekerheid vast te stellen hoe het oorspronkelijke uiterlijk is geweest. Om deze onderdelen in de oorspronkelijke staat te kunnen herstellen, of deze te kunnen benaderen, dient er dus gekeken te worden naar het meubel als geheel, de beschikbare afbeeldingen en vergelijkbare objecten. Dit maakt het mogelijk om een hypothese op te stellen voor de afwerking van deze onderdelen.

56

Afb. 50 Afdeklatten zonder enige vorm van afwerking. foto: auteur, 2016

Afb. 49 afdeklatten met afwerking in 1925. foto: fam. Van der Wilk