In de agroketens zijn schaalvergroting, waardetoevoeging, een groeiende betekenis van voedsel- veiligheid en meer vraaggestuurde ketens en netwerken belangrijke ontwikkelingen. Ook de toenemende internationalisering van ketens behoort daartoe; deze kan verschillende vormen aannemen, variërend van exporteren via vaste relaties met buitenlandse afnemers tot het hebben van een buitenlands productiebedrijf. De achtergronden van de huidige internationalisatietendens zijn slechts in beperkte mate terug te voeren op grote veranderingen in de optimale schaal van verwerkende eenheden. Een minstens zo belangrijke drijfveer voor internationalisering is de concentratie bij de inkoop door de levensmiddelendetailhandel. Het grootwinkelbedrijf is en blijft daarbij het belangrijkste afzetkanaal voor voedingsmiddelen. Colla (2004) verwacht dat in Europa twee typen winkelketens ontstaan. In Noord-Europa gaat een combinatie van de Duitse discounters (primair prijsgericht) en Engelse servicesupermarktketens (productgericht) overheersen en in Zuid-Europa de Franse formule (gericht op toegankelijkheid). In totaal gaat het dan om circa 10 internationaal opererende detailhandelketens (Rabobank, 2001). Deze concentratie met bijhorende marktmacht vraagt van de verwerkers en handelaren om op gelijk niveau zaken te doen.
Een tweede belangrijke drijfveer is de groeiende noodzaak zich in de markt te onderscheiden, bijvoorbeeld via het (in)voeren van merken. Voor een merkenbeleid met bijbehorende
reclamebudgetten zijn echter grote kapitaalkrachtige ondernemingen nodig. Waardetoevoeging komt dan tot uiting in een breed assortiment van constante kwaliteit.
Een derde drijfveer is de uitbreiding van de EU. De kennisvoorsprong van Westerse bedrijven op het punt van management en marktgerichtheid biedt mogelijkheden, temeer daar een aantal van de toetredende landen een belangrijke producent van agrarische producten is of kan worden.
2.5.2 De grootste producenten van voedings- en genotmiddelen in de wereld
De ranglijst van de 500 grootste ondernemingen in de wereld - gemeten naar omzet - telde in 2003 zestien agroconcerns met een omzet van 10 miljard USD of meer (tabel 2.8). De meeste van deze bedrijven zijn gevestigd in de Verenigde Staten. In dit land worden, evenals in de EU, de ontwikkelingen in de voedings- en genotmiddelenindustrie de laatste jaren vooral gekenmerkt door fusies en
overnames. Aan dit proces lijkt nog geen einde te komen. Marktmacht detailhandel van invloed op concentratie
De concentratie in de voedings- en genotmiddelenindustrie wordt grotendeels ingegeven door de toenemende marktmacht van de detailhandel, waar het concentratieproces al eerder in gang is gezet. Het Amerikaanse Wal-Mart Stores is met een omzet van 259 miljard USD in 2003 niet alleen het grootste detailhandelsconcern, maar ook de grootste industriële onderneming in de wereld. De op één
na grootste Amerikaanse detaillist in voedings- en genotmiddelen is Kroger, die 2.488 supermarkten exploiteert en daarnaast een serie voedingsmiddelen produceert voor verkoop in de eigen supermarkten. In 2003 werd een totale omzet gegenereerd van 53,8 miljard USD. Buiten de VS zijn onder andere Carrefour, Ahold, Metro, Tesco, Delhaeze, Sainsbury en het Japanse Ito-Yokado detailhandelconcerns van formaat, die behalve op hun thuismarken ook grote belangen daarbuiten hebben.
Herschikking vleessector in VS
Net als in Europa is in de VS een concentratieproces gaande in de vleessector (zie ook hoofdstuk 4). In 2003 ontstond het grootste varkensvleesbedrijf ter wereld toen Smithfield Foods concurrent Farmland Foods overnam. Smithfield heeft op de thuismarkt een aandeel van 27% in varkensvlees. Buiten de VS heeft het vestigingen in Canada, Frankrijk, Polen en het Verenigd Koninkrijk. In Brazilië, Mexico en China werkt Smithfield met anderen samen in joint-ventures.
Met een aandeel van 19% is Tyson Foods de tweede varkensvleesverwerker in de VS. Op wereld- schaal is Tyson zelfs de grootste aanbieder van vlees, mede door het grote aanbod pluimveevlees en rundvlees. Tyson heeft alleen al in de VS 52 kuikenslachterijen, 12 runderslachterijen en 8 varkens-
2.5
2
2.5
Omzet Land van
(mrd.USD) oorsprong Hoofdactiviteit/Producten 1 Altria Group (33) 81,8 Verenigde Staten Voeding, dranken en tabak 2 Nestlé (37) 57,2 Zwitserland Voedings- en genotmiddelen 3 Unilever (61) 45,4 Nederland/Verenigd Koninkrijk Voedings- en genotmiddelen
4 Archer Daniels Midland (117) 30,7 Verenigde Staten Verwerking van oliezaden, maïs en tarwe 5 PepsiCo (155) 25,1 Verenigde Staten Dranken
6 Tyson Foods (163) 24,5 Verenigde Staten Rund-, varkens- en pluimveevlees en overige voedingsmiddelen 7 ConAgra Foods (166) 23,5 Verenigde Staten Voedingsmiddelen 8 Coca-Cola (205) 19,6 Verenigde Staten Niet-alcoholische dranken 9 Sara Lee (230) 17,6 Verenigde Staten Voedingsmiddelen, dranken en
overige consumentenproducten 10 Coca-Cola Enterprises (231) 16,9 Verenigde Staten Bottelen en distribueren van frisdranken 11 Japan Tobacco (255) 16,5 Japan Tabaksproducten
12 British American Tobacco (263) 15,9 Verenigd Koninkrijk Tabaksproducten 13 Bunge (318) 14,1 Bermuda Voedingsmiddelenproducten 14 Anheuser Bush (323) 13,6 Verenigde Staten Bier
15 Danone (348) 12,8 Frankrijk Zuivel 16 Smithfield Foods 10,0 Verenigde Staten Varkensvlees
a) Tussen haakjes de vermelding in de top 500 grootste ondernemingen. Bron: Forbes.
Tabel 2.8 Ranglijst van ondernemingen in de voedings- en genotmiddelenindustriea), 2003
slachterijen. Daarnaast beschikt het concern nog over 36 voedingsmiddelenfabrieken en
33 veevoederbedrijven. Ook in het buitenland heeft men productiebedrijven, veelal in samenwerking met lokale producenten. Tyson is de laatste jaren door een aantal overnames sterk gegroeid. Unilever in top drie grootste voedingsmiddelenbedrijven
De grootste producent van voedings- en genotmiddelen in de wereld is de Altria Group. Unilever staat op de derde plaats van de ranglijst. In 2000 sloeg het Brits/Nederlandse concern zijn slag in de VS door Bestfoods over te nemen. In margarine en spreads is Unilever marktleider in de meeste landen van Europa en Noord-Amerika, alsook de grootste ijsproducent in de wereld en de grootste leverancier van verpakte thee. Dankzij de overname van Bestfoods is het bedrijf eveneens marktleider in het culinaire segment. Unilever is bezig de merkenportefeuille drastisch te reduceren. Wereldwijd wordt het totale aantal merken teruggebracht van 1.600 naar 400 onder andere door verkoop, waaronder het soepmerk Royco aan de Amerikaanse Campbell Soup Company. De verkoop vond overigens plaats op last van de Europese mededingingsautoriteit na de overname van Bestfoods door Unilever.
Opvallend is de sterke vertegenwoordiging van de tabaksindustrie op de ranglijst van grote ondernemingen. De grootste producent is Altria Group met haar bekendste sigarettenmerk Philip Morris. Japan Tobacco is naar omzet gemeten nummer twee. Dit van oorsprong Japanse bedrijf is voor driekwart eigendom van het Japanse ministerie van Financiën. De internationale activiteiten vinden plaats onder de naam JT International dat buiten de VS onder andere het sigarettenmerk Camel verkoopt.
In de drankenindustrie vond een grote fusie plaats. De Belgische bierbrouwer Interbrew en de Braziliaanse branchegenoot AmBev zijn gefuseerd tot Interbrew-Ambev. Met deze samensmelting is, naar omzet in hectoliters gemeten, het grootste bierbrouwerijconcern in de wereld ontstaan met een wereldmarktaandeel van 14%.