Ontwikkelfase in 2015-2016

Deze paragraaf geeft een indruk van de activiteiten die hebben plaatsgevonden tijdens de ontwikkelfase in 2015-2016. In deze periode stond het ontwerp van een DLO met hints en de samenwerking binnen het consortium centraal. Allereerst wordt ingegaan op de gang van zaken met betrekking tot de ontwikkeling en het uittesten van het prototype van de DLO. Vervolgenswordt de DLO zoals geïmplementeerd tijdens de effectonderzoeken beschreven.

3.2.1 Ontwerp van de digitale leeromgeving en verricht literatuuronderzoek

Het ontwerp van de digitale leeromgeving met ondersteuning bij zelfgestuurd leren bouwt voort op de bevindingen van de meta-analyse van Donker et al. (2014) en de reviewstudie van Kostons, Donker en Opdenakker (2014) inzake Vlaams en Nederlands onderzoek naar strategie-instructie ten behoeve van zelfgestuurd leren. Uit de genoemde studies bleek dat het zelfgestuurd leren van leerlingen actief ondersteund kan worden door middel van cognitieve en metacognitieve instructie. Het gebruik van motiverende instructie leek tevens veelbelovend, maar nog erg schaars onderzocht.

Tijdens de ontwikkelfase is tevens een uitgebreid literatuuronderzoek verricht om te achterhalen welke elementen uit digitale (leer)omgevingen effectief zijn gebleken voor tekstbegrip, metacognitie en motivatie van leerlingen bij het lezen en begrijpen van informatieve teksten voor zaakvakken in het VO. Hieruit werd duidelijk dat er nog maar weinig wetenschappelijke literatuur over dit onderwerp voorhanden was; in totaal werden slechts vijf bruikbare studies gevonden. Uit een diepgaandere analyse van deze studies kwam naar voren dat een combinatie van cognitieve en metacognitieve strategie-instructie effectief bleek te zijn voor het tekstbegrip van leerlingen. Daarnaast bleek dat ondersteuning bij woordenschat en achtergrondinformatie en het maken van vragen ter controle van het tekstbegrip effectieve elementen zijn om tekstbegrip te stimuleren (ter Beek, Brummer, Donker, & Opdenakker, 2018).

Ook zijn tijdens de ontwikkelfase artikelen bestudeerd op het vlak van het design van webpagina’s en computerprogramma’s om bijvoorbeeld te inventariseren welk lettertype of welke achtergrondkleur goed lijken te werken bij het lezen van teksten in een digitale omgeving. Zo bleek dat lichte en contrasterende kleuren, zoals zwarte tekst op een lichtblauwe achtergrond, het meest aantrekkelijk zijn en dat de lengte van zinnen belangrijker is dan het lettertype (Hall & Hanna, 2004; Ling & van Schaik, 2002). Dit kwam overeen met het advies van ICT-specialisten van de universiteit (instrumentatiedienst faculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen) waarmee we een samenwerking zijn aangegaan voor het ontwerpen en programmeren van de DLO na een grondige verkenning van mogelijke partners voor deze opdracht. Het eerste ontwerp van Gazelle kreeg lichtblauw en lichtgroen als basiskleuren. Op basis van het gebruikelijke lettertype voor

(toets)materiaal binnen de universiteit, dat rekening houdt met een gunstig aanbod voor dyslectici, is voor de teksten en vragen in Gazelle gekozen voor lettertype Arial met een 12-punts grootte. Om de praktische bruikbaarheid van de DLO te waarborgen, zijn docenten uit het consortium, en in een later stadium ook leerlingen, betrokken bij de inhoudelijke invulling van Gazelle. In samenwerking met de deelnemende docenten van twee VO-scholen uit het consortium zijn alle informatieve teksten en opdrachten (meerkeuzevragen en open vragen) in Gazelle opgesteld. Hierbij was onder andere aandacht voor het aansluiten bij (topics van) en het voorkomen van overlap met de gebruikte lesmethoden in de brugklas en het bewaken van het niveau van de teksten en opdrachten. Het ontwikkelde materiaal is vervolgens getest en geëvalueerd door middel van focusgroepen met leerlingen.

3.2.2 Focusgroepen met leerlingen voorafgaand aan het eerste ontwerp van de DLO

Tijdens bijeenkomsten met twee verschillende focusgroepen werd aan twaalf brugklasleerlingen uit havo/vwo-klassen gevraagd hoe zij een leeromgeving voor het oefenen van begrijpend lezen voor zich zagen en aan welke elementen in een DLO zij behoefte zouden hebben. Dit leverde bruikbare suggesties voor het ontwerp van de DLO op, zoals het toevoegen van een hulpknop (de hints) en een mogelijkheid om samenvattingen van de tekst te maken. Een voorbeeld van een idee voor een mogelijk design, volgens een van de leerlingen, is te zien in Figuur 3.1.

Figuur 3.1. Suggestie van een leerling voor het design van een digitale leeromgeving

In een tweede bijeenkomst werden door de leerlingen de opgestelde informatieve teksten van een aantal lessen voor het vak geschiedenis en aardrijkskunde gelezen en de bijbehorende opdrachten gemaakt. Op deze manier werd inzicht verkregen in de moeilijkheidsgraad van het materiaal en kon tevens een inschatting worden gemaakt van de tijd die leerlingen nodig hadden om de lessen in Gazelle

door te werken. Hieruit bleek dat leerlingen gemiddeld 30-45 minuten bezig waren met een gemiddelde les, waarbij veel tijd werd besteed aan het maken van de samenvatting.

3.2.3 Pilotstudie

In juni en september 2016 is een pilotstudie van drie Gazelle-lessen voor zowel aardrijkskunde als geschiedenis uitgevoerd bij leerlingen uit klas 2 van twee deelnemende VO-scholen. Er is voor tweedeklassers gekozen omdat zij qua leeftijd nog redelijk vergelijkbaar zijn met de doelpopulatie van het onderzoek (namelijk brugklasleerlingen) en de deelnemende brugklasleerlingen nog niet bekend mochten worden met de inhoud van het programma voor aanvang van de interventie. Doel van de pilot was het verkrijgen van inzicht in het gebruik(sgemak) van Gazelle in de klas en daarnaast het uittesten van vragenlijsten voor het wetenschappelijk onderzoek naar de effectiviteit van Gazelle. De pilot bracht geen grote problemen aan het licht; Gazelle was gereed om in gebruik te worden genomen tijdens Experimentele Fase 1 in schooljaar 2016-2017.