Nitokris

“De andere koningen bezaten geen enkele luister (…)”201

Nitrokris was farao van Egypte tijdens de zesde dynastie in de 22e eeuw v.C.. Ondanks dat dat ver voor de tijd van Herodotus was besteedt hij passage 2.100 aan haar. Zoals voor de andere informatie in boek twee ook gold, waren de Hèphaistos priesters ook voor de passage over Nitrokris de bronnen die Herodotus van informatie voorzagen. Zij vertelden hem dat er 330 koningen waren geweest na de eerste koning Min en dat één daarvan vrouw was. Deze vrouw was Nitokris, zij kwam op de troon nadat de Egyptenaren haar broer hadden gedood. Nitokris pleegde om deze moord listig wraak op (een deel van) de schuldige Egyptenaren

196 Katharina Wesselmann, Mythische Erzählstrukturen in Herodotus Historien (Berlijn 2011) 444-6.

197 Lloyd, ‘Book II’, aldaar 332.

198 Ibidem, 327.

199 W.G. Waddell, Herodotus book II (2e druk; Londen 1999) 226.

200 Hazewindus, When women interfere, 40.

42 door hen te verdrinken in een ondergronds vertrek. Vervolgens pleegde ze, om vergelding te voorkomen, zelfmoord door zichzelf in gloeiende as te storten.

2.1.1. Tekstanalyse

De korte passage over Nitokris bevat ogenschijnlijk minder informatie dan de passages over de, in het vorige hoofdstuk besproken, Perzische vrouwen. We kunnen desondanks toch veel te weten komen over hoe Herodotus haar personage heeft neergezet. Zo zijn er in de korte passage meerdere rollen te onderscheiden die Nitokris vervuld zou hebben volgens Herodo-tus. Ten eerste is haar rol die van koningin van Egypte, waarmee we zonder dat we iets we-ten over haar daden, wewe-ten dat zij een machtig persoon was. Herodotus noemt dat van de 330 koningen één vrouw was, Nitrokris is daarmee dus een uitzondering op de regel. Het verhaal over de vergelding wordt ook niet verteld over een Egyptische leider, maar over een vrouwelijke leider, waarmee Herodotus lijkt in te zetten op het creëren van sekseverschillen. Nitokris vervult namelijk niet zomaar de rol van leider, maar ze krijgt ook duidelijk de rol van vrouw toebedeeld. Dit wordt versterkt in de polarisatie die Herodotus creëert door haar tegenover haar broeder – een man dus – te zetten van wie zij de troon overnam. Dit explicie-te benoemen van de sekse, gebeurt in de Historiën vaker bij een vrouwelijke dan mannelijke personage.

De tweede rol die Nitokris vervult is die van moordenares, we kunnen zelfs zeggen massamoordenares. Uit wraak voor de moord op haar broeder bedenkt zij een list om haar landgenoten die het meeste schuldig waren hieraan te verdrinken. Aan de ene kant treedt Nitokris in deze rol krachtig op wat een mannelijke daad lijkt, echter: ze doodt hen niet zelf door middel van een gevecht met een wapen of iets van dien aard, maar ze bedenkt een list wat dan weer een typisch vrouwelijke aspect lijkt. Aan de andere kant is de reden voor de moord, de vergelding voor de moord op haar broer, waardoor de hele situatie toch weer in de familiaire sfeer komt, wat karakteristiek is voor vrouwen. Door haar onderdanen te laten verdrinken wreekt zij de dood van haar mannelijke familielid en draagt zij indirect zorg voor het behoud van haar familie.202

43 Ten slotte heeft Nitokris de rol van zelfmoordenares. Zij werpt zich in een “ruimte vol gloeiende as” waardoor zij sterft. Het eerste aspect van deze zelfmoord is dat het om een karakteristiek vrouwelijke methode lijkt te gaan aangezien het een niet gewelddadige me-thode is – zoals bijvoorbeeld met een wapen.203 Kanttekening hierbij is wel dat door de ge-schiedenis heen en tegenwoordig nog steeds zelfmoordcijfers bij mannen hoger liggen dan bij vrouwen.204 Dit zal waarschijnlijk ook het geval zijn geweest in de Griekse samenleving, waar de verhouding gevonden in overgeleverd bronmateriaal tussen zelfmoord van mannen en vrouwen 3:1 is. Als we kijken naar andere pre-industriële samenlevingen lijkt dit een aan-nemelijke verhouding te zijn.205 Het tweede aspect van de zelfmoord is de reden van zelf-moord en die is eigenlijk een vlucht uit angst voor vergelding nadat Nitokris een aantal Egyptenaren had vermoord. Vluchten uit benarde situaties is wellicht niet zo eervol en dus ook meer gerelateerd aan vrouwen in tegenstelling tot ‘je mannetje staan’ en de confrontatie aangaan. Tenslotte weten we uit mythisch bronnenmateriaal dat Griekse vrouwen meestal suïcide plegen om hun waarden te bevestigen.206 Deze waarden zouden dan ook passen in de vrouwelijke stereotype, namelijk het handhaven van de familie.

Naast deze rollen die Nitokris vervult, zijn er ook nog een aantal eigenschappen die zij toebedeeld krijgt. Ten eerste is zij – hoewel niet expliciet genoemd – als gevolg van haar positie invloedrijk. In de rol van koningin stijgt zij bovendien boven het maaiveld van andere koningen uit door haar prestaties, aan wie Herodotus (naast Moiris en Sesoostris) “stilzwij-gend voorbij” gaat.207 Ten tweede kunnen we Nitokris bestempelen als wraakzuchtig over de dood van haar broer. Deze wraakzucht heeft tot gevolg dat zij een moordenares wordt én zelfmoord pleegt. Het is dus een erg zwaarwegende eigenschap in het verhaal die we kun-nen aanmerken als karakteristiek masculien.

203 A. Värnik e.a. ‘Suicide methods in Europe: a gender-specific analysis of countries participating in the “European alliance against depression”’, Journal of Epidemiology and community health 62 (2008) 545-551.

204 Liza H. Gold, ‘Gender issues in suicide’, Psychiatric Times (2005) 64-69.

205 Anton J.L. van Hooff, From autothanasia to suicide: self-killing in classical antiquity. (herz. ed.; Londen en New York 2002) 22.

206 Van Hooff, From autothanasia to suicide, 21.

44 2.1.2. Nitokris: de wraakzuchtige koningin en trouwe zus

Herodotus besteedt in vergelijking tot andere Egyptische koningen relatief veel aandacht aan Nitokris en haar wraakzuchtige daden. De reden daarvoor is duidelijk: “De andere koningen bezaten geen enkel luister (…)”208. Blijkbaar was zij als enige vorst, naast Moiris en Sesoostris, degene waar enige grandeur aan toe te schrijven was. Hij vond haar dus, ondanks haar vrouw-zijn – of wellicht wel omdát – een interessant persoon uit de Egyptische geschie-denis. Nitokris past hiermee bij de “topsy-turvy” Egyptische samenleving zoals hij die het duidelijkst beschrijft in passage 2.35-37. Ondanks de lengte van het verhaal van Nitokris kunnen we toch ook hier de lijnen onderscheiden die we ook gezien hebben bij de Perzische vrouwen, namelijk man-vrouw polariteit en Grieks-niet Grieks polariteit. We zien de eerste subtiel in het idee dat in de Griekse samenleving waarschijnlijk mannen op een andere ma-nier zelfmoord pleegden dan vrouwen, door de mama-nier te noemen waarop een vrouw als Nitokris zelfmoord pleegt wordt er een verschil aangegeven met mannelijke zelfmoord. Daarnaast is het handelen in het belang van familieleden ook een typisch vrouwelijke deugd.209 Dit op het oog minder belangrijke aspect van de manier van zelfmoord plegen is daarmee toch een belangrijk aspect in het verhaal.210 De tegenstelling Grieks-Egyptisch zal voor het Griekse publiek vooral gezeten hebben in de macht van Nitokris als vrouw en haar wrede optreden. Was het in de Griekse samenleving meestal gebruikelijk dat vrouwen een teruggetrokken rol speelden en waren zij voor veel dingen afhankelijk van mannen211, in Egypte kon een vrouw koning zijn en onafhankelijk van een man – zelfs niet van haar broer – functioneren. Het wrede optreden van Nitokris is los van gender ook een bekend aspect van de beschrijving van niet-Griekse leiders.212 Beide polariteiten zijn onderdeel van de ‘othering’ van Herodotus, omdat zijn tekst ontstaan is binnen de normen van de samenleving waarin hij leefde.

208 Ibidem, 2.101.

209 Dewald, ‘Biology and politics’, 13-14.

210 Dit poststructuralistische idee wat gerelateerd is aan het deconstructivsme wordt beschreven in: Brown, Postmodernism, 109-110.

211 Blundell, Women, 100-101.

45